Dramat poprzedza „Do autora Irydiona list drugi” (do Krasińskiego) z 2 kwietnia 1940 roku.
Słowacki w nim pisze o swoim dziele, Lilli Wenedzie, porównywalnym do Irydiona. Nazywa Krasińskiego, za nie - Boską komedią, Galilejczykiem.
Wspomina kolejno bohaterów swego dramatu i mówi: „Jam tych mar nie wołał - przyszły same”. „Wziąłem jedną z harf wenedyjskich do ręki i przyrzekłem duchom powieść wierną i nagą, jaka się posągowym nieszczęściom należy”. Mówi „prosto i z krzykiem”, nie chce dramatu upiększać wyznacznikami poetyki, ma być prosta.
Mówi, że wziął „pół - posągową formę Eurypidesa tragedii” i umieścił w niej wypadki z dawnych czasów polski przedpaństwowej. Mówi, że chce pisać nieco inaczej niż w „Balladynie”.
Tłumaczy też, skąd wziął się pomysł Lilli - 5 lat wcześniej mieszkał nad jeziorem w Szwajcarii, blisko małego miasteczka Villeneuve, w którym trafił na grobowiec Julii Alpinuli, zmarłej w wieku 23 lat kapłance, które nie mogła „wyprosić ojca od śmierci”. Wspomina też o zaobserwowanym przez siebie zwyczaju biednych i przymierających głodem chłopów litewskich jedzących wodne lilie.
Kończąc porównuje siebie i Krasińskiego do Lelum i Polelum, ma nadzieję, że późniejsi czytelnicy powiążą ich myślą jak braci.
CZAS - bliżej nieokreślony, czasy przedhistoryczne. „Z czasów bajecznych”.
MIEJSCE - Polska, okolice jeziora Gopło (ważne, że tak jak w Balladynie).
BUDOWA - 5 aktów poprzedzonym prologiem (na wzór skandynawskiej Wieszczby Wőlwy z Eddy), każdy akt kończy się pieśnią chóru.
BOHATEROWIE:
Wenedzi:
Król Wendów Derwid
Roza Weneda - córka króla, wieszczka, wróżka
Lilla Weneda - córka króla Derwida
Lelum i Polelum - bracia bliżniacy, synowie króla Derwida
Dwunastu harfiarzy
Dwunastu wodzów
Lechici:
Lech - władca Lechitów
Gwinona - jego żona, królewna Islandzka
Lechon - najstarszy ich syn
Krak - młodszy syn
Afron - młodszy syn
Sygoń -
Gryf -
Święty Gwalbert - święty, nawraca ludzi na wiarę chrześcijańską
Ślaz - jego sługa, potem zdrajca
PROLOG
Rozmowa dwóch sióstr - Lilli Wenedy i Rozy Wenedy, Roza przepowiada zagładę rodu Wenedów. Zjawia się dwunastu harfiarzy informując siostry o tym, że najeźdźcy Lechici wzięli do niewoli Króla Derwida i braci sióstr - Lelum i Polelum.
Roza przepowiada ostateczną walkę za trzy dni, mówi, że z Wenedów przeżyje tylko ona a popioły zmarłych rycerzy zapłodnią ją i sprawią, że pocznie mściciela.
AKT I
Pole nad Gopłem, obóz Lechitów. Sygoń i Gryf - zbrojni, wprowadzają jeńców - Króla Derwida i jego synów. Rysuje się różnica w ich wyglądzie - Wenedzi są rośli, silni, Lechici wątli, cherlawi,a mimo to właśnie Wenedów wzięto do niewoli. Derwid w ręku dzierży złotą harfę, nic nie mówią, uparcie milczą, mimo obelg rzucanych pod ich adresem.
Cela św. Gwalberta w kształcie pustej czaszki olbrzyma. Św. Gwalbert (ma aureolę widoczną dla wszystkich bohaterów dramatu) rozmawia ze swym sługą, Ślazem o Bóg i pogromie niewierzących Wenedów, których chce skłonić ku wierze w Boga. Przybywa Lilla, niedawno przyjęła wiarę, za radą Gwalberta składa przed obrazem Maryi śluby czystości, chcąc ocalić ojca. Wychodzą do Rzymskiej wieży, gdzie obozują Lechici i więżą Wenedów.
Ślaz podpala celę Gwalberta, pokrętne rozumowanie każe mu korzystać z życia, wiara jest dla niego sposobem dorobienia się majątku.
W Rzymskiej wieży Gwinona radzi mężowi zabić niewolników, niczym Lady Makbet rządzi mężem, jest kobietą stanowczą i silną. Ten każe wprowadzić Derwida, przybywa z harfą, której nie daje sobie wyrwać. Kłócą się z Gwinoną ta każe wyrwać mu oczy, wyprowadzają go.
Przybywa Gwalbert z Lillą Wenedą, Lilla prosi Gwinonę o łaskę nad ojcem i uwolnienie go, tej zostaje wprowadzony do sali już z wyłupanymi oczyma. Lilla, zrozpaczona, wierzą w boską opatrzność, prosi o to, by mogła ojca trzykrotnie wybawić od śmierci. Gwinona tym igra i godzi się na, jak to nazywa „turnieje”. Gwalbert rzuca klątwę na Lechitów.
AKT II
Noc, pobojowisko, na którym Roza Weneda pali trupy zmarłych rycerzy. Spotyka się ze Ślazem, któremu wieszczy przyszłość; mówi, że jest on złodziejem i twierdzi, że Ślaz zabije jej człowieka i ukradnie Derwidowi harfę. Ślaz, istotnie, chwilę potem kradnie zbroję i dobija jej właściciela, lechitę Salmona („Gdzie w przykazaniach boskich: Nie dobijaj”).
Zamek Lecha, ona sami Sygoń rozmawiają o śmierci Salmona. Przychodzi Lilla, która uprasza łaskę u Lechona, udaje jej się, gdy mówi o tym, jak Gwinona uczy własne dzieci znęcać się nad starcem i królem. Gwinona, mimo oporu dzieci, każe Krakowi strzelić w serce przywiązanego za włosy do konaru dębu starca z łuku. W ostatniej chwili przybywa Lech, Sygoń i Lilla.
Gwinona podle szantażuje męża, grając jego uczuciami. W konsekwencji gdyby nie zabiegi Lilli Wenedy, Lech i Gwinona rozeszli by się skłóceni. Ale córka wyprasza możliwość uratowanie ojca wedle wcześniejszego zakładu, uratować go mają jej bracia poprzez rzut toporem z oddalonego o sto kroków miejsca (analog. Wilhelm Tell i strzał z kuszy w jabłko postawione na głowie synka). Pojawiają się skuci łańcuchem bracia, na szczęście Polelum rzuca topór na własnego ojca.
AKT III
Bracia ratują Ojca, czego dowiadujemy się z rozmowy Lecha i Sygonia. Przerywa ją dźwięk trąby „Salmona” - Ślaza. Przy okazji dowiadujemy się - choć to marginalne, a dla akcji utworu nieważne, że Salmon był kochankiem Gwinony. „Salmon” - Ślaz mówi, że jest zaczarowany przez wiedźmę która go ożywiła, zmieniła mu też wygląd, a hełmu nie jest w stanie zdjąć. Widząc go brzydkiego wszyscy, oprócz Gwinony, wierzą jego słowom.
Pole, Lilla, okazje się być zarazem narzeczona swego brata, Lelum. Uratowali oni ojca, są wolni, jednak Lilla wraca spełnić jeszcze dwa zadania, przekonana jest o tym, że umrze, żegna się z braćmi.
W zamku kolejna potyczka Gwinony z Derwidem, opluwa go i uderza, chce zabić. Gdy mdleje, każe go wrzucić do wężowej wieży, Lilla na wieść o tym wybiega harfą w ręku do wieży, pewna, że ojca uratuje po raz drugi.
Do Lecha przybywa Goniec, mówi mu o pojmaniu syna Lechona, co Lech chce ukryć przed Gwinoną bojąc się jej zemsty na Derridzie, chce odbić syna zanim ona się dowie. Goniec mówi ponadto o tym, że wojska Wenedów nadal gotują się do walki i o wróżbach wieszczki (dwugłowym przywódcy Wenedów, o walce pośród piorunów i o tym, jak to zapłodniona popiołami trupów urodzi mściciela)
Dziedziniec, Salmon - Ślaz pełni wartę, chce skończyć z przebierankami, czuje się niebezpiecznie. Nadchodzi Gwalbert, krytykuje swego byłego sługę - Ślaza, prosi o wpuszczenie, bo objawiła mu się Matka Boska prosząca o wstawiennictwo za Lillą u Lecha. Ślaz wykorzystując to, że zna Świętego i jego chęć nawracania, podstępem przebiera go w zbroję Salmona i... ucieka. Gwalbert pod naciskiem przybyłych Lecha i Sygonia wyjawia, że nie jest Salmonem, boi się śmierci. Lech każe go wrzucić do wężowej wieży, gdzie wyprowadza go Sygoń. Przybywa Gwinona, potem przerażony Sygoń, mówiąc o tym, że Lilla zaczarowała grą na harfie węże, a jej ojciec śpi. Wygrywa więc zakład, Gwinona każe ją wygonić, a Króla głodzić w celi, jest pewna, że tego.
AKT IV
Lilla Weneda przychodzi do zamku Lechona, długo prosi o wpuszczenie jej do celi ojca, nie ma ze sobą nic do jedzenia, zostaje więc wpuszczona bez obaw o to, że po raz trzeci uratuje mu życie wypełniając warunki zakładu. Choć musi długo korzyć się przed Gwinoną, bo serce Lecha już dawno poruszyła. Lech mówi żonie o niewoli ich najstarszego syna, Lechona.
Ślaz planuje dać się do obozu Wenedów nie jako szpieg, ale „nowiniarz”. Kłamstwem o śmierci króla i kłamstwami na temat Lilli Wenedy chce wmusić ich pobłażliwość i jedzenie.
U Lecha rozpacz, Gwinona przekonana jest o śmierci syna. Lilla Weneda wraca z celi, twierdzi że wypełniła ostatnie zadanie, nakarmiła ojce kwiatami z wianka, uplecionego z lilii, który miała na głowie.
Królowa Gwinona pozwala Lilli wziąć ojca, ale nie daje harfy, ma ona być zastawem za życie jej syna. Pozwala jednak królowi wybrać z czym wróci do Wenedów, z harfą lub z córką. Gdy król wybiera harfę (choć wynika to nie z braku miłości, ale z tego że nie zdaje sobie sprawy z sytuacji, harfa jest dla Wenedów wszystkim, tylko za jej pomocą wierzą w swoje zwycięstwo, na tym polega tragedia ich rodu), Gwinona zmienia zdanie, nie chce Lilli, twierdzi, ze nie jest dobrym zakładnikiem skoro nie jest kochana przez ojca. Harfę wkłada do trumny, myśląc o synie. Do akcji wkracza Lech, każe wypuścić Derwida z Lillą, pozwala jej wrócić z Lechonem po harfę, ponadto wypuszcza z wieży Gwalberta.
Roza Weneda przed swoją grotą śpiewa runiczną inwokację, wzywa pioruny, gotuje się do walki. Znowu ma wizję o kompletnej zagładzie, pełną krwi i ofiar. Mimo iż od samego początku wie, że Wenedów czeka klęska, to jednak łudzi dwunastu wodzów wenedyjskich nadzieją związaną z harfą, gdy Derwid na niej zagra, ma to być dla nich oznaką zwycięstwa.
Dwugłowym wodzem okazują się być bracia Lelum i Polelum, skuci łańcuchem w jedno ciało; Lelum dostaje tarcze, Polelum - miecz. Do swoich czarów Roza potrzebuje krwi ofiarnej, jednak nie chce tej Lechona, wtrąca go znów do lochu.
Przybywa Ślaz, kłamie o śmierci Derwida i Lilli, w akcie zemsty (ta jest motorem całej akcji) zabija Lechona. Gdy wychodzi z zakrwawionym nożem z groty, zjawia się Lilla z Ojcem.
Roza ma pretensje, że Derwid nie ma harfy, na to ślepiec załamuje się, chce by go zabić. Lilla jednak mówi o tym, że odda za nią siebie, chce tylko niewolnika Lechona. Gdy słyszy, że Roza go zabiła jest załamana, ale nie traci nadziei na to, że wyprosi instrument u Lechitów. Roza chce zabić Ślaza kłamcę, jednak Lilla bierze go z sobą, on ma przynieść harfę.
AKT V
Lech i żołnierze ruszają na bój. Gwinona rozbudza w sobie prawdziwy żal za synem, jest przekonana, że nie żyje i niestety nie myli się.
Przychodzi Lilla, chce wymienić siebie na harfę, Gwinona na wieść o śmierci syna dusi ją pasem, Lilla umiera. Dziewki Gwinony ubierają ją w suknie i przystrajają lamentują.
Czekając pod bramą Ślaz dostaje trumnę, dziewice mówią mu „Oto jest w zamknięciu Harfa Derwida”
Na błoniach walka rozgorzała na dobre. Przewaga utrzymuje się po stronie Wenedów, Lelum i Polelum walczą zawzięcie, podobnie 12 Derwidów, wspiera ich przyroda (piorun zabija konia Lecha). Przypałętał się św. Gwalbert - chce chować zabitych po bożemu.
As, monument z druidycznych kamieni, 12 harfiarzy, pośrodku Derwid na kamiennym tronie z córką Rozą Wenedą czekają na harfę. Szala zaczyna przechylać się na stronę Lechitów. Pełne napięcia oczekiwanie na pieśń, mającą dać Wenedom zwycięstwo. Nareszcie przybywa Ślaz ze skrzynią, przepędzają go chwilkę potem. Zjawia się 12 wodzów, proszą o pieśń, przegrywają. Napięcie rośnie.
Roza Weneda otwiera wieko, Derwid wyrywa się córce i kładąc palce wewnątrz skrzyni wyczuwa w niej nie harfę a zwłoki Lilli. Rozpacz.
Roza wyjawia prawdę, mówi „Wiedziała ja dawno, / Na jaką zwołałam was pieśń, potępiony / Ludu przez Boga... ”. Derwid popełnia samobójstwo, dwukrotnie dźgając się nożem ofiarnym.
Pole walki, Wenedzi o północy tracą ducha walki, Lechici odnoszą nad nimi krwawe zwycięstwo, Gwinona ubrana w zbroję również walczy. Gwalbert chrzci umierających, ratuje życie tonącemu w bagnie Ślazowi, ten po raz kolejny kłamie.
Walka trwa - Lech zabija Lelum, Gwinonę zaś 12 derwidów urnami rzuconymi ze wzgórza, na którym Roza układa sos ofiarny.
Polelum, niosąc na rękach ciało brata, chce zginąć razem z nim na stosie. Czekają na piorun. Zjawia się Lech, mówi: „stójcie, poganie, przynoszę wam życie!” i św. Gwalbert ze słowami: „stójcie, poganie - przynoszę wam wiarę!”. Piorun podpala stos jasnym blaskiem, bracia giną w płomieniach.
Nad stosem pojawia się postać Bogarodzicy. Gwalbert oddaje jej hołd.
Roza grzebie się w popiołach, łańcuch - to co zostało z Wenedów, rzuca pod stopy Lecha ze słowami: „Patrz, co został oz Twoich niewolników!”.
GRÓB AGAMEMNONA
Sens pokrótce taki, że Polska to dusza anioła w czerepie rubasznym, co ma symbolizować dwuwarstwowość Polaków, z pochodzenia i silnych Wenedów o gołębich sercach, i podłych, walecznych Lechitów.
Lilla Weneda - streszczenie
6