BONAPARTYZM (franc. bonapartisme) - utworzone od nazwiska Napoleona Bonaparte określenie koncepcji polit. oraz odpowiadającego jej typu ustroju, nazywanego również cezaryzmem, której istotą jest autorytarna władza szefa państwa, legitymizowana bezpośrednim - ponad i przeciwko polit. elitom - odwołaniem się szefa do ludu na drodze plebiscytarnej i uzyskania jego poparcia przez aklamację.
B. w ścisłym sensie jest ustrój Konsulatu oraz I i II Cesarstwa Franc. (Empire Français), stanowiący próbę połączenia i pogodzenia władzy jednostki z zasadą demokr.; przyjmuje ona, jako podstawę prawowitości, doktrynę suwerenności ludu/narodu, ale jej wykonanie powierza wyposażonemu w pełnię władzy „szefowi” (konsulowi, nast. cesarzowi); przybrany przez Napoleona I (1804-14/15) i Napoleona III (1852-70) tytuł monarszy brzmi jednak: „cesarz Francuzów” (empereur des Français), a nie „cesarz Francji”, co stanowi uznanie, iż we Francji władza zwierzchnia należy do narodu; formalnie godność cesarska została ustanowiona w ramach konstytucji republikańskiej („Rząd Republiki powierzony jest Cesarzowi, który nosi tytuł Cesarza Francuzów”); podniesioną do rangi najwyższej normy konstytucyjnej metodą ześrodkowywania „woli narodu” w decyzji „szefa” jest instytucja ogólnonar. plebiscytu, którego inicjatywa wychodzi jednak zawsze od „cezara”; dlatego b. jawi się jako „doktryna plebiscytarnej dyktatury szefa narodu” (K. Grzybowski, Od dyktatury ku kompromisowi konstytucyjnemu, Warszawa 1930); 3 główne idee b. to zatem: 1° „republ.” suwerenność narodu, 2° pełnia wykonawczej władzy „szefa” narodu i cesarstwa oraz 3° plebiscytaryzm - uzupełnione jednak: 4º przedrewolucyjną, monar. zasadą dziedziczności tronu i tzw. prawa salickiego, wykluczającego dziedziczenie tronu przez kobiety. Indywidualnym wkładem Ludwika-Napoleona Bonaparte do Idei napoleońskich (Les id*es Napoléoniennes, 1839) było podniesienie do rangi misji b. zaprowadzenie w całej Europie „zasady narodowościowej” (principe des nationalités) oraz społecznego paternalizmu wobec robotników.
B. w wersji cezarystycznej (napoleońskiej) ma, przynajmniej teoretycznie, dwa warianty: autorytarny i liberalny; faktycznie, zarówno w I, jak w II Cesarstwie, zaistniał jedynie model autorytarny; wyklucza on parlamentarną formę ustroju, choć zachowuje instytucje przedstawicielskie (Senat Zachowawczy, Ciało Prawodawcze i Trybunat), przydając im jedynie funkcję organów wyspecjalizowanych w prawodawstwie; liberalny pozostał jedynie w sferze projektów: Benjamina Constanta (Akt Konstytucyjny podczas „Stu Dni” 1814-15) i ostatniego premiera II Cesarstwa Émil'a Olliviera.
Po upadku II Cesarstwa w b. sensu proprio utrzymał się podział na b. „biały” -monarchistyczny, autorytarny i prokatolicki, który reprezentował (autor słynnego zawołania „precz z dziwką!” /la guese/, czyli Republiką) Paul Granier de Cassagnac (1842-1904) oraz b. „czerwony”, który uosabiał formalny pretendent („Napoleon V”) od 1879, książę Hieronim, liberał i wolnomyśliciel; większe znaczenie w życiu politycznym miał jednak b. sensu largo, republikański, opowiadający się za republiką prezydencką, plebiscytarną i antyparlamentarną; do tego nurtu należą: „boulanżeryzm” (gen. Georges Boulanger) wspierany przez Ligę Patriotów P. Déroulède'a i Ligę Ojczyzny Francuskiej M. Barrèsa; w XX w. - Młodzież Patriotyczna P. Taittingera, Partia Socjalistyczno-Narodowa J. Hennessy'ego, a przede wszystkim i w najpełniejszym stopniu - gaullizm.
Określenie b. bywa też stosowane wobec tych systemów autorytarnych, które (jak paternalistyczna dyktatura marsz. J. Piłsudskiego 1926-35) łączyły rządy jednostki z fasadą parlamentarną; brakuje tu jednak kluczowego dla b. pierwiastka plebiscytarnego.
Jacek Bartyzel
1