Kościół świętej Katarzyny i Małgorzaty
Gabriela Knap
Kościół świętej Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty jest jednym z najlepszych przykładów architektury gotyckiej w Polsce. Najnowsze badania przeprowadzone przez krakowskich archeologów wykazały, że kościół ten zbudowano na wzniesieniu - białej skale - podobnym do Skałki i Wawelu. Właśnie w tym miejscu zaczynała się Jura Krakowsko- Częstochowska. Oczywiście był to pagórek niewielki i przez podnoszenie ulic przez wieki - zaginął. Stał tu gródek obronny, była osada i niewielki kościółek. Obecna świątynia wzniesiona została w 1363 roku. Jej powstanie jest związane ze sprowadzeniem przez Kazimierza Wielkiego z Pragi augustianów, zakonu mendykanckiego Król chciał, aby założone przez niego nowe miasto Kazimierz oprócz kościoła parafialnego pw. Bożego Ciała posiadało nowy kościół, równie piękny, jak świątynie sąsiedniego wówczas Krakowa. Było to pokłosie konfliktów radców krakowskich z ojcem monarchy, Władysławem Łokietkiem. W roku 1378 zostało konsekrowane przez biskupa krakowskiego Jana Bodzantę prezbiterium kościoła. Budowa korpusu nawowego trwała potem długie lata (zasadniczo prace zakończono w 1426), a jej realizacja zupełnie odbiegała od zamierzonej koncepcji, co wykorzystał około 1404 Ścibor ze Ściborzyc, fundując na miejscu pierwotnego przęsła zachodniego kaplicę św. Moniki. W 1443 wskutek trzęsienia ziemi runęło sklepienie nawy - po czym zastąpiono je drewnianym. Na rok 1448 datuje się ukończenie budowy nawy południowej i kruchty, której inicjatorami byli ród Lanckorońskich oraz biskup Zbigniew Oleśnicki. W 1505 roku nowe gwieździste sklepienie prezbiterium wykonał murator Hanusz na podobieństwo kościoła P. Marii. Z XV stulecia pochodzi wolnostojąca dzwonnica. W XVI w. kościół nawiedziły kolejne kataklizmy: powódź w 1534 r. oraz pożar w 1556 r. Podczas potopu szwedzkiego Szwedzi zamienili Kościół i kaplicę na szpital wojskowy, a jeszcze później Austriacy na magazyn siana i słomy. W 1827 Senat Wolnego Miasta postanowił kościół zburzyć, a w końcu jednak zdecydowano się na jego restaurację. Nad główną nawą otrzymał w 1852 roku nowe sklepienie drewniane. W 1942 został kościołem parafialnym. W okresie komunistycznym rozwiązano w Polsce zakon augustianów, który został reaktywowany w Krakowie dopiero w 1993 roku. Od lat 70. są prowadzone kolejne prace konserwatorskie (m.in. odkryto kilka fragmentów polichromii z przedstawieniem św. Jana Ewangelisty). Siostry karmelitanki mieszkają po drugiej stronie ulicy Skałecznej. Zgromadzenie to zostało założone w 1583 roku, a kryty ganek dla nich nad ulicą Skałeczną zbudowano o 1728 roku. Prowadzi on do kaplicy Ścibora, zwanej inaczej Węgierską albo św. Moniki. Jej gotyckie sklepienie wsparte jest na jednym filarze. Stanowi ona oratorium Augustianek i dlatego objęta jest klauzulą, zwiedzać można ją jedynie 26 kwietnia, w dniu odpustu ku czci Matki Boskiej Dobrej Rady. Północna część muru, otaczającego ogród klasztorny ojców augustianów, to resztki XVI wiecznych murów obronnych Krakowa. Obecnie klasztor przechodzi generalny remont.
Kościół ten, który jest prawie współczesny mariackiemu - bezwieżowy, bazylikowy i trzynawowy, a pozbawiony transeptu, powtarza elementy systemu krakowskiego (filarowo- szkarpowego). Składa się z czteroprzęsłowego prezbiterium zakończonego pięcioboczną apsydą, oraz czteroprzęsłowego korpusu. Z zewnątrz zwracają uwagę wielkie proporcje ceglanego masywu i bogaty, smukły kształt pięciobocznego zakończenia prezbiterium, opiętego silnie wystającymi szkarpami, które rozwijają się w ozdobny ciemnoczerwony wachlarz, zakończony białą koronką kamiennych pinakli. Dzięki wielkiej ozdobności, akcentującej ich trójczłonową strukturę, a także dzięki zastosowaniu kamienia na ościeżach okiennych i gzymsach, powstała pełna uroku całość, złożona z brył architektonicznych, z nastrzępionych, obsypanych żabkami, a zwieńczonych fialami elementów rzeźbiarskich oraz efektów malarskich opartych na kontraście ciemnych czerwieni i srebrzystych bieli.
Jedyne bezpośrednie wejście do kościoła, prowadzi z ulicy Skałecznej przez gotycką kruchtę południową, w całości pokrytą ciosową okładziną kamienną z laskowaniami.
Wejście przez kruchtę prowadzi do nawy południowej nakrytej sklepieniem krzyżowo-żebrowym, w zwornikach tego sklepienia umieszczono herb Lanckorońskich z Brzezia - Zadora. W nawie warto zwrócić uwagę na (licząc od prezbiterium):
- umieszczoną z prawej strony łuku tęczy drewnianą rzeźbę św. Rity da Cascia, wykonaną w czasie II wojny światowej według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza,
- okazały, manierystyczny pomnik nagrobny kasztelana krakowskiego Wawrzyńca Spytka Jordana, wykonany przed 1603 rokiem. Półleżąca postać przedstawia zmarłego w otoczeniu członków rodziny,
- barokowy obraz wyobrażający koło śmierci (zawieszony dokładnie nad portalem prowadzącym do kruchty południowej), tematem tej kompozycji jest przedstawienie ulotności życia ludzkiego,
- obraz Matki Boskiej Kotwicznej (z 1647r.), zawieszony na końcu nawy nad wejściem do kaplicy św. Moniki. Matka Boża pokazana jest na nim jako wspomożycielka, która klęcząc przed Trójcą Świętą, podaje grzesznikowi symboliczną kotwicę zbawienia.
Z nawy południowej można dostać się do wspomnianej powyżej kaplicy św. Moniki, nazywanej także Węgierską. Kaplicę wybudowano na początku XV wieku z fundacji Ścibora ze Ściborzyc z przeznaczeniem na kaplicę grobową. Obecnie nakrywa ją gotyckie sklepienie żebrowe, wsparte na jednym ośmiobocznym filarze. W ołtarzu umieszczony jest obraz Matki boskiej Dobrej Rady i tylko w jej święto, które przypada 26 kwietnia, kaplica otwarta jest dla wszystkich.
Głównym akcentem nawy północnej jest potężny, wykonany z czarnego marmuru, barokowy ołtarz z obrazem wyobrażającym św. Augustyna rozmyślającego o tajemnicy Trójcy Świętej, pędzla Izydora Jabłońskiego - pierwotnie znajdował się w kościele św. Michała przy ulicy Poselskiej (obecnie Muzeum Archeologiczne). Obok niego znajduje się manierystyczny portal z herbem biskupa Piotra Tylickiego - Lubicz i herbem Nuncjusza Franciszka Simonettiego. Obok tego portalu wmurowano w 1868 roku staraniem Ambrożego Grabowskiego płaskorzeźbę wyobrażającą Chrystusa w Ogrojcu, wykonaną na początku XVII wieku przez artystę posługującego się późnogotycką grafiką. Pierwotnie znajdowała się w ołtarzu Ogrojca, który kiedyś stał w południowej kruchcie. W nawie północnej wisi również seria obrazów namalowanych w pierwszej połowie XVIII wieku przez Zachariasza Dzwonowskiego.
W Kościele znajduje się dwoje cennych XIX- wiecznych organów. Mniejsze na emporze w prezbiterium zostały ukończone w 1867 r. przez krakowskiego organmistrza Ignacego Wojciechowskiego, większe (28- głosowe) na emporze zachodniej w szafie zaprojektowanej przez Karola Knausa zostały ukończone w 1896 r. przez Jana Śliwińskiego.
Jednakże największe wrażenie wywiera białe wnętrze nawy głównej i prezbiterium, tak różne od bliźniaczych stylowo kościołów Mariackiego (gdzie każdy wolny fragment muru jest pomalowany) i Bożego Ciała (gdzie zwraca uwagę dekoracja barokowa). Nawa główna nakryta jest obecnie drewnianym sklepieniem pozornym, imitującym sklepienie krzyżowo-żebrowe, zaprojektowanym w połowie XIX wieku przez Karola Kremera. Nieopodal ambony - na gotyckim filarze znajduje się gotycka figura Madonny z Dzieciątkiem z końca XV w. Na zwornikach wzdłuż prezbiterium widzimy herb Ligęzów- Półkozic.
W łuku oddzielającym nawę główną od prezbiterium wisi XVII-wieczny (barokowy) krucyfiks, otoczony figurami aniołów, trzymających insygnia Męki Pańskiej - anioły wyrzeźbił w czasie II wojny światowej (w 1944r.) Karol Muszkiet. Wzdłuż ścian prezbiterialnych znajdują się neogotyckie stalle i ganek muzyczny z połowy XIX.
Wysmukłe prezbiterium kościoła posiada sklepienie gwiaździste, pochodzące z lat 1444-1450, ze wspomnianymi wcześniej zwornikami o motywie heraldycznym (herb Ligęzów - Półkozic). Największą uwagę skupia jednakże wielki, manierystyczny, sięgający niemalże od podłogi do sufitu, ołtarz główny. Pochodzi z lat 30-tych XVII wieku z fundacji Stanisława Starczowskiego. Centrum ołtarza zajmuje młodszy rodowodem obraz (z 1674r.), przedstawiający Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny. namalowany w 1674 roku przez Andrzeja Wenestę, posługującego się ryciną Paula Pontiusa wg obrazu van Dycka. Dopełniają go figury świętych augustiańskich. Obraz sprawił burmistrz krakowski Kazimierz Tretter. W zapleckach znajdują się malowane przestawienia świętych. Z prezbiterium bocznym wyjściem przechodzimy na krużganki.