<KAZANIE II>
<NA DZIEŃ ŚW. KATARZYNY>
<k. br>
<S>urge, propera, amica mea, et veni. Ta słowa pisze mądry Salomon a są
słowa Syna Bożego tę to świętą dziewicę Katerzynę w sławę krola niebieskiego
wabiącego. Wstań, prawi, pośpiej się, miluczka moja, i pojdzi! I zmowił
Syn Boży słowa wielmi znamienita, jimiż każdą duszę zbożną pobudza,
ponęca i powabia. Pobudza, rzeka: Wstań!, <ponę>ca,
rzekę ta: Pośpiej się!, powabia, rzeka: I pojdzi! I <mowi Syn Boży>:
Wstań, otbądź, prawi, stadła grzesznego, pośpiej się w l<epsze z do>brego,
po[s]jdzi tamoć do krolewstwa niebieskiego! I m<owi Syn Boży>:
Wstań! Ale w Świętem Pisani cztwiorakim ludziem, pobudzaję je, mowi <Bog>
wszemogący: Wstań!, pokazuję, iż są grzesznicy cztwioracy; bo mowi to słowo
albo siedzącym, albo śpiącym, albo leżącym, albo uma<rłym> -
siedzący są, jiż się k dobremu obleniają; leżący są, jiż się w<e
z>łem kochają; śpiący są, jiż się w grzeszech zapieklają; umarli są, jiż
w miłości bożej rozpaczają - a tym wszem teć to Bog miłościwy
mowi, rzeka: Wstań! I mowi pirzwej siedzącym: Wstań!, jiż się k dobrem<u>
obleniają cztwiorodla: iż na będące dobro nie glądają, iż w
wrzemiennem dobrze lubują, iż czego jim dojć, nie pamiętają, iż
o sobie nijedne piecze nie imają, a togodla iż <Boga nie chcą uź>rzeć,
k dobremu wstać się obleniają, przeto przez <onogo ślepego>
dobrze się znamionują, o jemże pisze święty Łukasz: Cecus se<debat secus viam
mendicans>.
Ślepy, bo na będące dobro nie glądał; siedziesze, bo w dob<rze wrzemiennem lubował>;
podle drogi, bo czego jemu było dojć, nie pam<iętał; żebrząc, bo u sie>bie
nics dobrego nie imiał. A przeto iż święta Katerzyn<a... dobrego>
sąmnienia była, ku głosu Syna Bożego wstać się <nie obleniała>
była. Nota in vita sua in principio: Cum autem Max<encius imperator omnes>
tam divites, quam pauperes ad Alexandriam convocasset, <ut idolis immo> larent,
Katerina inquiri iussit celeriter per nuntium, quid hec essent. <Quod cum didicisset>,
statim surgens et signo crucis se muniens, illuc accessit <et imperatorem
in>crepavit, ut in vita narracio patet, sicut melius scis. A wtore: <Wstań!>
mowi Bog miłościwy leżącym, jiż się we złem kochają, a tacy
dobrze się przez on<o>go niemocnego paralityka, trudną niemocą urażonego,
znamionują, o jemże pisze święty Łukasz: Offerebant ei, inquit, paraliticum
iacentem in lecto. Cui dixit: Surge! Et surrexit. Cso nam przez togo niemocnego
na łożku leżącego znamiona? Zawierne nics inego kromie człowieka grzesznego
we złych skutcech prześpiewającego, jenże nie pamiętaję dobra wiekujego,
obiązał się tomu, csoż jeść wrzemiennego, leniw jeść ku wstaniu czynić
każdego skutka dobrego, qui propter momentaneum <quod delectat, non ti>met
eternum supplicium, quod cruciat. Święta Katerzyna <k dobremu>
nie mieszkaci jeść stała, we złem nie leżała, asi i ty <... jeż są>
w błędnem stadle leżały, ty jeść swoją nauką otwodziła, jakoż
się czcie w je świętem żywocie. Nota de quinquaginta sapientibus, quos a
remotis, renunciandos ab imperatore, convertit ad Christum, usque ad illum
locum, quomodo ignibus sunt cremati. In quibus illud mirabile accidit, quod eorum capilli
<k. bv>
et vestimenta ab igne illesa permanserunt, sed velut vernalis rosa
facies eorum post ignis incendium apparuerunt. A trzecie to to słowo:
Wstań! mowi Bog śpiącym, jiż się w grzeszech zapieklają, bo grzesznik
w grzeszech zapieklony jeść jako kłodnik w ciemnicy skowany, o jem<że
pisze święty Łuka>sz: In ipsa nocte erat Petrus dormiens. Require superius in sermone
<...> folio. Nota, quomodo surrexit beata Katerina, que non
solum in pec<candi, se obst>inacione dormire noluit, verum eciam dormientes
ad penitenciam incitavit, ut patet in regina et Porphirio principe
<m>ilitum, qui audientes de ipsa, qualiter fuit expoliata et scorpionibus
macerata, et XII diebus in carcere fame et siti macerata, et quomodo post XII
dies per angelos et Dominum visitata et consolata, ad eam in carcerem
intrantes, et que de ipsa audierant videntes et consilium beate Katerine
sequentes, conversi sunt ad Christum et per palmam martirii ad Christum
migraverunt. Hic nota de martirio regine et rotis, que multa milium occiderunt
<*agmina, et alii sunt> conversi et martirio ad Christum migraverunt. A cz<twarte
to to *sło>wo mowi Bog: Wstań! umarłym, jiż w mi<łości
bożej> rozpaczają. Et certe talium infinitus est numerus
<et non est dom>us, in qua non iaceret mortuus. Et certe v<ocat... dicens>:
Surge! Ista enim significantur per filium vi<due
unicum, vide>licet matris Ecclesie. Tum que erat mul<ta turba
civit>atis, videlicet multitudo intercedencium ex
<animi affectu> karitatis, ad cuius uberes lacrimas et ad
<multas preces> devotas dicit Iesus: Adolescens, tibi dico: Sur<ge!
Et resedit et> surrexit et reddidit illum matri sue, videlicet Ecclesie. Tu
<in desper>acione mortuus non iaceas, sed ad vocem Iesu Christi,
pie excitantis, surge, cavens, ne modo Maxencii imperatoris
cum ipso desperando ad infernum descendas. Nota ergo, quomodo
imperator Maxencius, cum beatam Katerinam decollari iussisset, et cum
ad mortem duceretur, et orasset, et in omnibus exaudita fuisset, et post
decollacionem de corpore eius lac pro sanguine fluxisset, et corpus
eius per angelos in monte[m] Synai sepultum fuisset. Post mortem eius
imperator non potuit diu vivere, qui per desperacionem mortuus fuerat,
<nam in domest>ico bello cum imperatore Constantino devictus, ab ipso vo<catus
demon>e, per pontem in equo currens, de ponte cecidit et cum
<in fluvio periisset>, ad infernum descendit. Et quia in hiis viciis non sedit nec
iacuit beata Katerina, sed eius exemplo te Dominus ad idem excitat, hortatur
et vocat, dicens: Surge z stadła grzesznego, propera w lepsze z dobrego, veni do
krolewstwa niebieskiego! Amen.
Kazania świętokrzyskie zostały odkryte przez znakomitego polskiego językoznawcę - Aleksandra Brücknera 25 marca 1890 r. w Bibliotece Publicznej w Petersburgu. Podczas przeglądania kodeksu papierowego z XV wieku natrafił on na szereg wszytych w oprawę tego kodeksu pasków pergaminowych, zapisanych jakimś starym polskim pismem. Okazało się, że są to fragmenty średniowiecznego zbioru kazań polskich. Kazania te nazwał ich odkrywca świętokrzyskimi dlatego, że księga, w której się przechowały, była przedtem własnością biblioteki klasztoru Benedyktynów w Górach Świętokrzyskich. Wcześniej jednak ów rękopis znajdował się w Leżajsku. Tam zapewne należał do zakonu Bożogrobowców (Miechowitów). Do Leżajska z kolei księga trafiła prawdopodobnie z macierzystego klasztoru Bożogrobowców w Miechowie. Tutaj ją zapewne oprawiono tnąc na paski karty na których spisane były kazania, niewykluczone również, że właśnie w Miechowie je wcześniej napisano. Kazania świętokrzyskie znalezione przez Brücknera powstały prawdopodobnie około połowy XIV w. i stanowią one kopię starszego oryginału. Dowodzi tego cały szereg starożytnych form i wyrazów, nie spotykanych w zabytkach polskich drugiej połowy wieku XIV.
Po wyjeździe Brücknera z Petersburga kazaniami zajął się prof. Stanisław Ptaszycki - długoletni ambasador nauki polskiej. Ułożył on paski kazań między dwiema szybkami takiego samego formatu. W tej postaci zabytek został sfotografowany w wielkości naturalnej, a z fotografii sporządzono reprodukcję światłodrukową w zakładzie N. Indutnego w Petersburgu
Po raz pierwszy kazania zostały opublikowane w roku 1891 przez Brücknera w Pracach Filologicznych. Wydanie drugie, dokładniejsze, na podstawie fotografii zabytku, przygotował niemiecki slawista - Diels w 1921 r. Trzecie najlepsze wydanie zabytku opracowali - J. Łoś i W. Semkowicz w 1934 r.
Najstarszy zabytek prozy polskiej (oprócz Bogurodzicy), zachowany we fragmentach na 18 skrawkach pergaminu zawiera zbiór sześciu kazań na uroczystości świętych, z których jedno zachowało się w całości - "Na dzień św. Katarzyny", a pięć w nierównych fragmentach. Są to kazania na dni : "św. Michała, św. Mikołaja, Bożego Narodzenia, Trzech Króli i Matki Boskiej Gromnicznej".
Pismo Kazań świętokrzyskich w całości pochodzi od jednej osoby - jest to pismo staranne z tendencją do pochyłości. Pod względem stylu charakter pisma nie pozostawia wątpliwości, że jest to minuskuła gotycka z XIV wieku. Pismo nosi cechy raczej pierwszej niż drugiej połowy wieku XIV, nie jest jednak wykluczone, że pisał je w drugiej połowie XIV w. człowiek starszy, który używał jeszcze pewnych cech graficznych, nabytych w młodości.
Autor stosuje w Kazaniach cztery sposoby skracania, które wykształciła sztuka pisarska średniowieczna. Są to mianowicie :
- skracanie przez obcięcie wyrazu, gdzie pisarz pozostawia tylko początkowe litery, resztę opuszczając,
- kontrakcja czyli ściągnięcie wyrazu, z którego pisarz opuszcza środek, pozostawiając jego początek i koniec,
- skracanie za pomocą specjalnego znaku (cały bogaty system znaków znanych średniowieczu jest tutaj w pełni wykorzystany),
- skracanie przez nadpisanie litery.
Kazania świętokrzyskie powróciły do Polski, w wyniku ustaleń traktatu ryskiego, w roku 1925 i włączone zostały, m.in. wraz z częścią zbioru Załuskich do narodowego księgozbioru. We wrześniu 1939 r. znalazły się wśród najcenniejszych obiektów ewakuowanych do Kanady, skąd po 20 latach wróciły do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Pozostają własnością narodową.
Kazania świętokrzyskie to jeden z najcenniejszych zabytków polskiego średniowiecza. Do naszych czasów dochował się w postaci 18 pergaminowych pasków pochodzących z czterech kart obszerniejszego rękopisu, wykorzystanych wtórnie przez introligatora do oprawy łacińskiego kodeksu z XV stulecia. Kodeks ów, spisany być może w klasztorze Bożogrobców w Miechowie, znalazł się potem w bibliotece benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze (stąd dzisiejsza nazwa kazań). Po powstaniu listopadowym rękopis został wywieziony do Petersburga, gdzie w roku 1890 odnalazł go Aleksander Brückner, który odkrył również wspomniane paski z zapisem polskich kazań. Wydobyty z oprawy średniowiecznego rękopisu bezcenny zabytek przechowywany jest obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie (nr 8001), zaś sam kodeks zaginął w czasie ostatniej wojny.
Na 18 ocalonych paskach zachowało się sześć polskich kazań, jedno zachowane w całości, pozostałe jedynie we fragmentach. Są to kazania na dzień św. Michała (koniec), św. Katarzyny (całość), św. Mikołaja (początek), na wigilię Bożego Narodzenia (koniec), na Trzech Króli (początek i koniec) oraz na święto Matki Boskiej Gromnicznej (początek). Kazania świętokrzyskie, przeznaczone bez wątpienia dla odbiorcy wykształconego, pisane są prozą artystyczną, rytmizowaną i rymowaną zgodnie z zasadami średniowiecznej ars dictandi. Rękopis powstał zapewne około połowy wieku XIV, jest jednak kopią starszego oryginału z początku XIV lub nawet z końca XIII stulecia, o czym świadczą m.in. głębokie archaizmy, rozbudowany system skróceń oraz liczne błędy i poprawki kopisty.
Publikowaną tu transkrypcję Kazań świętokrzyskich opracował (na podstawie transliteracji Wiesława Wydry) Wacław Twardzik we współpracy z Mieczysławem Mejorem, Tomaszem Miką i Pawłem Stępniem.