HENRYK MISZTAL

POSTĘPOWANIE Z WIĘŹNIAMI
NIEBEZPIECZNYMI

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

Kalisz -COSSW- 2000 r

796488

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie 4

ROZDZIAŁ I

Więźniowie niebezpieczni w zagranicznych systemach penitencjarnych

Wydawca: Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu , Międzynarodowe reguły postępowania z więźniami 7

62-800 Kalisz, ul. Wrocławska 193-195 2. Rozwiązania przyjęte w innych systemach penitencjarnych

U U p A. Anglia 14

tv lv I B.Niemcy 18

1 Q nq C. Hiszpania 22

J J JcL/ D. Stany Zjednoczone 24

_t ROZDZIAŁ II

Doświadczenia polskiego systemu penitencjarnego

<j'ebsv>v I- Uwagi wstępne 29

*M^A/ / *<■■ ^ ' ' 2. Okres do 1918 r. .- 30

l-f A ?\< ■ 3. Okres międzywojenny 31

(2 V; V '- j 4. Lata 1944 - 1978 33

1 ^;V*' • / 5. Lata 1978 - 1989 40

\\? ^7 6. Lata 1989 - 1995 47

7. Lata 1995 - 1998 50

ROZDZIAŁ III

Wszelki prawa zastrzeżone - COSSW Penitencjarno-ochronne uwarunkowania kwalifikowania więźniów

jako niebezpiecznych

1. Uwagi wstępne 56

2. Przesłanki kwalifikacyjne i ich prawny charakter 57

3. Tryb kwalifikowania i weryfikacja 60

4. Organy decydujące o zakwalifikowaniu i weryfikacji 69

ROZDZIAŁ IV

Postępowanie z więźniami niebezpiecznymi
ISBN: 83-88411-15-2 1. Uwagi wstępne 72

2. Klasyfikacyjne konsekwencje uznania więźnia za niebezpiecznego 73

3. Zasady postępowania ochronnego 75

4. Postępowanie penitencjarne 82

5. Praktyka wykonywania kary pozbawienia wolności

i tymczasowego aresztowania 89

Zakończenie 99

Druk: Edyto, Kalisz Bibliografia 101

J1.02. 3

Wprowadzenie

Klasyfikacje stosowane w penitencjarystyce mają wtedy sens, gdy dyktują
odmienne sposoby postępowania. Jeżeli postępowanie wobec, załóżmy dwóch
kategorii osadzonych nie jest zróżnicowane wtedy pod znakiem zapytania stoi
celowość dokonywanego podziału.

Punktem wyjścia jest zawsze praktyka, a teoretyczne uogólnienia dokonywane na
jej podstawie tę praktykę oświetla.

Więźniów niebezpiecznych spotyka się w każdym systemie penitencjarnym i
różnie się ich nazywa.

Co zatem uzasadnia odmienne traktowanie tej populacji więźniów?. Na czym
polegać ma postępowaniu z nimi?. Jakie to niesie konsekwencje dla praktyki
penitencjarnej?.

Na te i inne z tym związane pytania niniejsze opracowanie stara się udzielić
odpowiedzi.

Dla doświadczonych więzienników temat wiele mówi i nie wzbudza nadmiernych
emocji. Początkującym jawi się jako ciekawy, a nawet frapujący.
Temat wydaje się prosty, lecz przy głębszej analizie okazuje się, że tak nie jest.
Sam tennin "więzień niebezpieczny" należy odróżnić od innego podobnego tj.
"przestępcy niebezpiecznego". Historycznie patrząc na oba terminy przekonamy
się, iż pierwszy wyłonił się z drugiego. Zanim kara pozbawienia wolności zaczęła
odgrywać jakąś rolę w karaniu przestępców posługiwano się określeniem
"przestępca niebezpieczny". Wraz z rozwojem prawa karnego wykonawczego
jako odrębnej nauki prawa ,a zwłaszcza w ugruntowanej praktyce więziennej
zaczęto stosować i upowszechniać pojęcie "więzień niebezpieczny".

Obecnie różnica pomiędzy tymi pojęciami jest wyraźna i polega na tym, iż
termin "więzień niebezpieczny" odnosi się do osoby przebywającej w jednostce
penitencjarnej na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu lub postanowienia
uprawnionego organu i która została uznana za taka przez administrację więzienną,
zaś "przestępca niebezpieczny" to osoba, która popełniła określony rodzaj
przestępstwa ( najczęściej najcięższe ) i nie musi przebywać w jednostce
zamkniętej. Przestępca taki nawet jeżeli znajdzie się w jednostce penitencjarnej
nie musi być uznany za więźnia niebezpiecznego.

Gdy zastanowimy się nad bliższym sprecyzowaniem pojęcia "więzień
niebezpieczny" dochodzimy do wniosku, że musimy przyjąć kryteria jego
stosowania.

Przepisy prawne wskazując "kierunki poszukiwań" więźniów, których należy uznać
za niebezpiecznych pozostawiają pewien margines do oceny. Specjaliści
dokonujący tej oceny posługują się określonym systemem wartości. Może się
zdarzyć (i tak w praktyce bywa ), że dla jednego lub kilku z nich dany więzień
jest niebezpiecznym, a dla innych - jeszcze nie.

W innym systemie penitencjarnym termin ten może być inaczej pojmowany.
Przepisy tego systemu mogą wyznaczać inne zasady i "kierunki poszukiwań".
Historycznie znaczenie pojęcia również musiało ulegać przeobrażeniom. Zmieniali
się przecież ludzie, ich mentalność, stan wiedzy oraz warunki zewnętrzne w których
przyszło im tworzyć przepisy i dokonywać ocen.

Spostrzeżenia te doprowadzają do wniosku, że termin "więzień niebezpieczny",

aby był zrozumiały musi być osadzony w określonym miejscu i czasie.

My w tym miejscu określimy go w obecnym, polskim systemie penitencjarnym.

Ułatwi nam to dalsze prezentowanie tematu w płaszczyźnie porównawczej i

historycznej.

Zanim tego określenia dokonamy musimy rozstrzygnąć jeszcze jedną ważną
kwestię. Mianowicie, czy stosując ten termin wobec danego więźnia możemy
brać pod uwagę każde niebezpieczeństwo, niezależnie od tego skąd ono wypływa?.
Czy ograniczamy się do przypadków, gdy to niebezpieczeństwo pochodzi od
więźnia?

Rozstrzygając tę ostatnią wątpliwość przyjmujemy, iż stosowanie terminu "więzień
niebezpieczny" uzasadnia wyłącznie niebezpieczeństwo płynące od więźnia.
Natomiast inne niebezpieczeństwo, związane z nim lub pochodzące z zewnątrz
może jedynie mieć wpływać na bliższe zainteresowanie się konkretnym osadzonym
w celu określenia zagrożenia płynącego z jego strony.

Na niebezpieczeństwo płynące od więźnia będą składały się dwie grupy
okoliczności tj. podmiotowych i przedmiotowych. Te pierwsze odnoszą się do
jego cech osobowościowych takich jak: predyspozycje, skłonności, zamiary,
stopień demoralizacji, właściwości itp. One będą podlegały ocenie przez
specjalistów. Ocena ich wymaga przeprowadzenia stosownych badań i wiedzy
specjalistycznej.

Drugą grupę okoliczności stanowią czynniki zewnętrzne tj. zachowanie i czyny
więźnia . Te okoliczności są zasadniczo proste do rozpoznania i nie sprawiają
kłopotów interpretacyjnych. Mogą do nich należeć np. rodzaj popełnionego
przestępstwa, przynależność do grupy przestępczej, zorganizowanie zbiorowego
wystąpienia w więzieniu lub aktywne uczestnictwo w nim.

Inne kwestie związane z przedstawieniem problematyki więźniów
niebezpiecznych również nie są proste. Przyczyny tego są różnorodne.
Najważniejsze z nich to fakt, iż w czasach PRL-u temat ten był skrzętnie ukrywany.
Wszystko co dotyczyło osadzonych było tajne lub poufne. Trudno więc, aby w
tym stanie rzeczy można mówić o bogatej literaturze tematu. Niewiele jest także
informacji o rozwiązaniach zagranicznych. Poza tym, w kraju bardzo długo
problematyka nie znajdowała odzwierciedlenia w przepisach prawnych.
Dopiero lata dziewięćdziesiąte przyniosły zmiany. W Polsce nowelizacja prawa
karnego wykonawczego w 1996 r. zawierała już przepisy określające status
więźniów niebezpiecznych. Kilka lat temu odbyły się dwie konferencje
międzynarodowe poświęcone tej tematyce. Dało to możliwość poznania i
zaprezentowania tematu szerszemu odbiorcy.

Opracowanie jest próbą przedstawienie najistotniejszych spraw związanych z
wykonywaniem kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania wobec
osadzonych niebezpiecznych.

Omówione są tu przepisy obowiązujące na tle standardów międzynarodowych i
praw człowieka. Polskie rozwiązania legislacyjne i praktyka porównana jest do
wybranych rozwiązań w innych państwach.

Temat odnosi się do wąskiej grupy osadzonych, stanowiącej u nas ułamek
procenta całej populacji. Mimo to jest on ważny z punktu widzenia
penitencjarystyki i dlatego wart przedstawienia.

Praca powstała na bazie pracy magisterskiej pt. "Postępowanie z osadzonymi
uznanymi za niebezpiecznych" napisanej w Katedrze Prawa Karnego na
Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu (1997r) pod kierunkiem prof.dr.hab.
A. Tobisa.

Nowelizacja przepisów i uwagi recenzentów doprowadziły do obecnego kształtu
i treści opracowania.

Pomimo braków jakie zapewne występująw pracy mam nadzieję, że zainteresuje
czytelnika.

Autor

ROZDZIAŁ I

WIĘŹNIOWIE NIEBEZPIECZNI W ZAGRANICZNYCH
SYSTEMACH PENITENCJARNYCH

1. Międzynarodowe standardy postępowania z więźniami

Siłą sprawczą powstawania międzynarodowych standardów postępowania z
więźniami było upowszechnianie się praw człowieka na społeczności więzienne.
Jeszcze w XIX wieku dominowało przekonanie, iż więzień naruszający normy
prawa skazywany jest nie tylko na karę, ale również na bycie niewolnikiem państwa
i jako takiemu nie przysługują żadne prawa.

Z czasem doktryna ta została zmodyfikowana torując drogę do rozwoju praw
więźniów i reguł postępowania z nimi.

Do tej pory podjęto dwie próby kompleksowego opisania w dokumentach
międzynarodowych postępowania wobec osób pozbawionych wolności. Po raz
pierwszy uczyniły to Narody Zjednoczone uchwalając w 1955 r. tzw. Reguły
Minimum Postępowania z Więźniami., a następnie Rada Europy przyjmując w
roku 1987 Europejskie Reguły Więzienne.

Oba dokumenty są zbiorami standardów właściwego postępowania wobec osób
izolowanych. W wymiarze normatywnym ich wartość nie wykracza poza moralne
zobowiązanie państw, aby tam, gdzie to możliwe podejmowały próby tworzenia
sytuacji penitencjarnych zgodnej z przyjętymi standardami.
Dokumenty te nie są źródłami prawa międzynarodowego ani nie rodzą zobowiązań
po stronie władz państwowych. Mimo to, uważa się, że to właśnie w oparciu o
Reguły Minimum ONZ oraz Europejskie Reguły Więzienne należy odtwarzać
katalog praw więźniów. Pogląd ten uzasadnia się tym, że w zasadzie nie
dysponujemy żadnym innym dokumentem, w którym podobny katalog byłby
zawarty. Dodaje się taż, że cytowane tu zbiory reguł są uzupełnieniem do nazbyt
ogólnych sformułowań Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.

Po zapoznaniu się z Powszechną Deklaracją i Paktem można rzeczywiście
stwierdzić, iż nie posuwają ona kwestii praw więźniów wiele dalej. W sprawach
nas interesujących w obydwu przypadkach uznane zostało prawo wszystkich ludzi
do życia i bezpieczeństwa osobistego, sformułowany został zakaz stosowania tortur
oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania,
wszystkim ludziom przyznane zostało prawo do sądu oraz wyznawania i
praktykowania swojej religii.

Tylko w jednym artykule Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycznych ustawodawca międzynarodowy odniósł się do sytuacji więźniów.
Art. 10 Paktu określa mianowicie sposób, w jaki powinna być wykonywana kara
pozbawienia wolności. Przede wszystkim nakazuje postępować wobec więźniów
humanitarnie i z poszanowaniem godności. W sprawach bardziej szczegółowych
zaleca odseparowanie od siebie więźniów śledczych i karnych oraz w sposób
szczególny traktować więźniów młodocianych. W artykule tym sformułowane
jest także prawo więźniów do resocjalizacji.

Oddzielnego omówienia wymagają natomiast postanowienia Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka⁵. Podobnie jak wcześniej omówione dokumenty
Konwencja również nie formułuje praw więźniów wprost. Jednak już w 1962
roku Europejska Komisja Praw Człowieka uznała, iż w świetle art. 3 Konwencji
osobie uwięzionej przysługuje prawo do godziwych warunków izolacji tzn. takich
które nie poniżają jej i nie czynią kary nadmiernie uciążliwą. Chodzi tu przede
wszystkim o zakaz stosowania tortur i utrwalanie tendencji, aby nakaz
humanitarnego i godnego wykonywania kary pozbawienia wolności rozszerzać
także na prawo więźnia do resocjalizacji. Art. 5 Konwencji mówi o gwarancjach
legalności izolacji. A zatem osoba pozbawiona wolności ma prawo do pełnej
informacji o przyczynach aresztowania. Dalej, ma prawo do sądowej kontroli
decyzji o izolacji oraz do drogi sądowej przy rozstrzyganiu sprawy, w związku z
którą nastąpiła izolacja. Prawem więźnia jest także odwoływanie się do sądu celem
potwierdzenia legalności uwięzienia.

Z orzecznictwa Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka wynika, iż przedmiotem skarg osób izolowanych było naruszenie
art.3,4,8,9 i 12. Warto zwrócić uwagę, że orzekając w sprawach więźniów obydwie
instytucje odwoływały się do treści Europejskich Reguł Więziennych i na
postanowieniach tam zawartych często opierały swoje werdykty.
Spośród ustaleń Komisji i Trybunału warto przedstawić te ważniejsze z punktu
widzenia omawianego tematu:

izolacja jako taka, choćby nawet bardzo dolegliwa nie stanowi naruszenia

³ Konwencja przyjęta w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. Stronami Konwencji są
państwa - członkowie Rady Europy. Polska ratyfikowała ją 19 stycznia 1993 r.

art.3 Konwencji,

zupełna izolacja od innych więźniów oraz od świata zewnętrznego
podyktowana względami bezpieczeństwa nie stanowi naruszenia art.3
Konwencji,

użycie siły w celu przywrócenia porządku w więzieniu nie stanowi naruszenia
art.3 Konwencji,

chociaż, co do zasady, kontrola korespondencji została uznana za zgodną z

art.8 Konwencji to jednak ingerencja cenzury więziennej w prywatną

korespondencję, w której wyrażony jest krytyczny pogląd na temat kadry

penitencjarnej jest naruszeniem postanowień tegoż artykułu,

odmowa intymnych spotkań z partnerem nie stanowi naruszenia art.8

Konwencji,

mimo, że więźniowi przysługuje prawo do praktykowania własnej religii
(art.9) to jednak nie może on domagać się posiadania wszelkich przedmiotów
kultu religijnego i wydawnictw,

odmowa opuszczenia więzienia w celu zawarcia związku małżeńskiego nie
stanowi naruszenia art. 12 Konwencji.

Na podstawie cytowanych dokumentów oraz orzecznictwa instytucji
międzynarodowych można powiedzieć, że każdej osobie izolowanej przysługują
następujące prawa:
prawo do życia,

prawo do humanitarnego wykonywania kary pozbawienia wolności, wolność
od tortur,

prawo do praktyk religijnych,
prawo do sądu,

prawo do komunikowania się ze światem zewnętrznym,

prawo do resocjalizacji.
Podkreślić trzeba, że obowiązujące w Polsce: Konstytucja i Kodeks karny
wykonawczy zawierają przepisy potwierdzające omówione prawa więźniów.

Prawa te mają doniosłe znaczenie dla więźniów niebezpiecznych, gdyż wobec
nich stosowane są największe ograniczenia w wykonywaniu kary pozbawienia
wolności.

Rozwój praw więźniów był podstawą do wypracowania międzynarodowych
reguł postępowania. Uczyniono to pod egidą ONZ w 1955r. oraz Rady Europy
1987r. Stały się one - jak już wcześniej stwierdzono - zbiorem Reguł w oparciu
o które odtwarzać można katalog praw więźniów. I chociaż Reguły te nie zawierają
postanowień odnoszących się wprost do kategorii niebezpiecznych, to niektóre z
nich wymagają omówienia, gdyż odnoszą się do wszystkich więźniów.
Reguły Minimum odegrały doniosłą rolę w kształtowaniu standardów
postępowania, gdyż były ich prekursorem. Z uwagi jednak na duży upływ czasu
ich znaczenie zmalało.

Rozwój społeczny i zmiany w dziedzinie więziennego postępowania i zarządzania
spowodowały konieczność przeformułowania ich. W ten sposób powstały
Europejskie Reguły Więzienne.

Ogólne reguły określają kwestie niezwykle istotne dla więźniów niebezpiecznych.
Najważniejsze to te dotyczące dyscypliny i metod karania oraz środków
zapobiegawczych.

W odniesieniu do tych pierwszych, Reguły nakładają na postępowania
dyscyplinarne warunek zgodności ze standardem sprawiedliwego rozpatrywania
sprawy oraz zasad praworządności. Nawet jeśli więzień zostanie uznany winnym
wykroczenia jakiego się dopuścił Reguły zabraniają stosowania kary cielesnej i
zamykania więźnia w ciemnej celi.

Reguły określają również zakres środków zapobiegawczych, nie tylko w
odniesieniu do kar, ale także do ogólnego funkcjonowania życia więziennego.
Stosowanie łańcuchów i kajdan jest zabronione w każdych okolicznościach.
Kajdanek, kaftanów bezpieczeństwa i innych zabezpieczeń tego typu nie można
stosować jako kary i są one dopuszczalne podczas konwojów (lecz nie podczas
przesłuchań w obliczu władzy rządowej lub administracyjnej). Ich użycie jest
również możliwe ze względów medycznych (pod kontrolą fachowej opieki
lekarskiej).

O ich zastosowaniu może również zadecydować dyrektor więzienia w przypadku
gdy:

• zawiodły inne środki bezpieczeństwa,

• istnieje konieczność powstrzymania więźnia przed samookaleczeniem,
  zaatakowaniem innych lub zniszczeniem sprzętu.

W tym przypadku, zgodnie z zasadą praworządności, dyrektor korzystając ze
środka przymusu musi natychmiast skonsultować się z lekarzem i przesłać raport
do swojego zwierzchnika.

W postępowaniu tym ważne jest również przestrzeganie zasad proporcjonalności.
Przymusu nie wolno stosować przez czas dłuższy, niż to bezwzględnie konieczne.
Niezbędna jest zewnętrzna kontrola i ocena stosowania użytych środków. Wolność
(nawet w ramach ograniczonego środowiska więziennego) należy ograniczać w
jak najmniejszym stopniu, w imię szacunku dla godności każdego więźnia.
Reguły odnoszące się do szczególnych kategorii więźniów podkreślają raczej
resocjalizacyjny charakter odosobnienia. Zalecają, aby celem klasyfikacji było
odizolowanie tych więźniów, którzy z powodu popełnionych przestępstw lub cech
osobowości mogą wywierać niekorzystny wpływ na innych.

Dokumentami międzynarodowymi, które bliżej traktują o problematyce
więźniów niebezpiecznych są rezolucje Komitetu Ministrów Rady Europy.
Pierwsza z nich dotyczy więźniów, którzy uważani są za niebezpiecznych z uwagi

_na wymiar kary. Jest to rezolucja (76)2 w sprawie traktowania więźniów
_długoterminowych.

W jej wstępie stwierdza się, że przestępcy skazani za poważne naruszenia prawa
lub recydywiści kolejny raz poważnie naruszający prawo otrzymują wyroki
długoletniego więzienia, które mogą mieć niekorzystny wpływ na nich i ich
najbliższych.

Z drugiej strony podkreśla się, że egzekwowanie wyroków długoterminowych i
zapewnienie właściwych warunków resocjalizacyjnych jest trudne dla instytucji i
samych funkcjonariuszy.

Wziąwszy to pod uwagę rekomenduje się rządom krajów członkowskich między

innymi następujące reguły działania:

prowadzenie polityki kryminalnej, która uzasadniałaby orzekanie długoletnich
wyrpków tylko w przypadku koniecznej ochrony społeczeństwa,
podjęcie niezbędnych kroków legislacyjnych i administracyjnych w celu
zapewnienia odpowiedniego traktowania więźniów długoterminowych,
stosowanie wyjątkowych środków ochrony jedynie w instytucjach, gdzie
przebywają osadzeni rzeczywiście niebezpieczni,

stworzenie w więzieniach warunków do podjęcia pracy oraz odpowiedniego
systemu wynagrodzeń,

zagwarantowanie jak najszybszego rozpatrywania spraw wszystkich
osadzonych mającego ustalić, czy przysługuje im warunkowe zwolnienie,
wprowadzenia ustaleń obowiązujących więźniów długoterminowych także
w przypadku więźniów dożywotnich,

udoskonalenie procesu szkoleniowego funkcjonariuszy wszystkich szczebli
ze szczególnym uwzględnieniem problemów związanych z więźniami
długoterminowymi oraz zatrudnianie w Służbie Więziennej osób, które
gwarantują głębokie zrozumienie, kontakty osobiste i ciągłość w pracy z
więźniami,

finansowanie badań zespołów złożonych z różnych specjalistów, między
innymi psychiatrów i psychologów, mające określić wpływ długo letnich kar
pozbawienia wolności na psychikę osadzonego, uwzględniając przy tym
wpływ różnych warunków panujących w więzieniu.
W końcowej części Komitet Ministrów zachęca rządy państw członkowskich do
informowania co pięć lat Sekretarza Generalnego Rady Europy o podjętych
krokach wprowadzających postanowienia Rezolucji w życie.

Drugim dokumentem odnoszącym się wyłącznie do omawianej kategorii
osadzonych j est rezolucj a Rady Europy dotycząca przetrzymywania i traktowaniawięźniów niebezpiecznych. Wynika ona niejako z założeń poprzednich
dokumentów.

We wstępie rezolucja zwraca uwagę na to, iż ze względu na potrzebę zapewnienia
bezpieczeństwa publicznego oraz porządku i sprawnej organizacji życia w
więzieniach istnieje potrzeba określenia wspólnych zasad postępowania z tą
kategorią.

Podkreśla się i to, że więźniom tym należy się również odpowiednie traktowanie.
W związku z powyższym Komitet Ministrów rekomenduje rządom państw
członkowskich zalecenia do wprowadzenia w życie.

Dokument zaleca mianowicie stosowanie wobec więźniów niebezpiecznych, tak
daleko jak to możliwe, zwykłych regulacji więziennych. Stosowanie środków
ochrony i bezpieczeństwa powinno być ograniczone do absolutnie niezbędnych
przypadków, a ponadto jeżeli są one konieczne to powinny być adekwatne do
zagrożenia płynącego ze strony osadzonego.

Zwraca się uwagę na to, że środki te nie powinny naruszać godności i praw
człowieka. W miarę możliwości powinno zapobiegać się skutkom wynikającym
ze stosowania wzmożonych środków ochrony i bezpieczeństwa.
Ważną sprawą jest tworzenie przez rządy państw procedury systematycznego
przeglądu i kontroli zasadności uznania więźnia za niebezpiecznego oraz
dokładanie starań, aby istniejące zakłady o wzmożonym zabezpieczeniu miały
odpowiednią liczbę miejsc, liczbę funkcjonariuszy oraz bazę.

Wreszcie rezolucja zwraca uwagę na potrzebę szkolenia całego personelu
zajmującego się więźniami niebezpiecznymi. Chodzi o szkolenie specjalistyczne,
dotyczące postępowania z ta kategorią skazanych.

Choć to prawda oczywista , to mimo wszystko przypomnijmy, że prawa bez
stosownych procedur ich dochodzenia są warte tyle ile papier, na którym zostały
spisane.

Ochrona praw więźniów może odbywać się na poziomie międzynarodowym oraz
na poziomie środków i instytucji prawa wewnętrznego. Kluczowe znaczenie ma
oczywiście ta ostatnia forma - tylko wtedy gdy jest wadliwa lub gdy jej w ogóle
brak, znaczenie nabiera ta pierwsza. Ze znanych nam instytucji zajmujących się
ochronę praw więźnia na poziomie międzynarodowym należy wymienić
Europejską Komisję i Europejski Trybunał Praw Człowieka, Europejski Komitet
ds. Zapobiegania Torturom oraz Komitet Praw Człowieka ONZ.
Szczególną rolę wśród instytucji międzynarodowych zajmuje Europejski Komitet
ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu
albo Karaniu (dalej: Komitet).

Komitet powołany został na mocy Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu
Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu.
Stanowi on prewencyjny mechanizm wzmacniający ochronę praw osób
pozbawionych wolności, który może wizytować i kontrolować wszystkie miejsca,
odzie przetrzymywane są osoby pozbawione wolności.

Każde państwo strona Konwencji, na którego terytorium znajduje się miejsce
odosobnienia ma obowiązek umożliwić Komitetowi wjazd na swoje terytorium i
poruszanie się bez żadnych ograniczeń oraz udzielanie pełnej informacji o
miejscach, gdzie przetrzymywane są osoby pozbawione wolności.
Wizytacje mogąmieć charakter okresowy lub być organizowane, w miarę potrzeby
ad hoc (doraźnie).

Wyjątkowo, państwo może zakwestionować czas i miejsce wizytacji, jeśli na
przeszkodzie staną względy obronności, bezpieczeństwa publicznego lub związane
z możliwością zakłócenia porządku w miejscu wizytacji. W indywidualnych
przypadkach przeszkodą może być pilna potrzeba przesłuchania w związku ze
śledztwem w sprawie o poważne przestępstwo.

Komitet sporządza sprawozdanie dołączając do nich zalecenia i sugestie zmian
adresowane do państw, konieczne do wzmocnienia ochrony praw osób uwięzionych
przed torturami czy innym nieludzkim lub poniżającym traktowaniem lub karaniem.
Sprawozdania Komitetu są poufne. Jeśli państwo uchyla się od współpracy lub
odmówi zmian sytuacji zgodnie z zaleceniami Komitetu decyduje on o wydaniu
publicznego oświadczenia w tej sprawie. Na żądanie państwa Komitet może
opublikować sprawozdanie wraz z wszelkimi komentarzami państwa.
Członkowie Komitetu są wybierani spośród osób o wysokich kwalifikacjach
moralnych, znanych ze swej kompetencji w dziedzinie praw człowieka lub
posiadających doświadczenie zawodowe w dziedzinach objętych Konwencją.
Członkowie ci pełnią funkcję we własnym imieniu, powinni być niezależni i
bezstronni oraz powinni pozostawać do dyspozycji Komitetu w celu efektywnego
sprawowania swej funkcji.

Na poziomie prawa wewnętrznego, w dużym uproszczeniu można powiedzieć,
że mamy do czynienia z dwoma modelami.

W pierwszym, typowym dla common law, istnieją ogólne przepisy rangi

konstytucyjnej (np.USA), które są interpretowane i uszczegóławiane w drodze
orzeczeń sądowych, wydawanych w następstwie akcji procesowej skazanego.
W drugim modelu, charakterystycznym dla demokracji kontynentalnych, prawa
więźnia zapisane są precyzyjnie w akcie prawnym rangi ustawowej (np. Niemcy),
a rolą sądu jest jedynie zbadanie faktów i ustalenie czy nastąpiło naruszenie prawa,
czy nie. Orzeczenie jest następstwem inicjatywy procesowej więźnia.
W Polsce kontrolę przestrzegania prawa sprawowaną przez niezawisły sąd
zastępuje sądowy nadzór penitencjarny, mający charakter nadzoru
administracyjnego. Jeszcze do niedawna więzień mógł tylko złożyć skargę do
właściwego organy adminisfracji penitencjarnej lub zwrócić się z prośbą lub skarga
do innych władz i organów państwowych. W roku 1990 do kodeksu karnego
wykonawczego wprowadzony został art. 14', który stanowił, że decyzja
administracji zakładu karnego może być, przez osobę pozbawioną wolności,
zaskarżona do sądu penitencjarnego z powodu jej niezgodności z prawem. Prawo
to potwierdził kodeks karny wykonawczy z 1997r. w art.7. Przepisy powyższe
ukonstytuowały zatem sądową kontrolę przestrzegania prawa w więzieniach.
W państwach demokratycznych istniejątakże inne formy kontroli przestrzegania
prawa w instytucjach izolujących. W Polsce niekwestionowane osiągnięcia w tym
zakresie ma Rzecznik Praw Obywatelskich. Miarą skali problemu jest fakt, że od
samego początku w strukturze organizacyjnej Biura Rzecznika istnieje zespół
zajmujący się tylko skargami osób pozbawionych wolności.
Do czasu zlikwidowania w 1994 r. aktywne na tym polu było także Biuro
Interwencji Senatu RP. Czuwanie nad praworządnością wykonywania izolacyjnych
środków karnych było jednym z priorytetów w działaniach tej instytucji.
Wspomnieć jeszcze trzeba o ochronie praw więźnia realizowanej przez
wyspecjalizowane organizacje pozarządowe. W ich działaniu kluczowe znaczenie
ma monitorowanie przestrzegania prawa, ujawnianie naruszeń oraz, tam gdzie to
celowe, organizowanie kampanii informacyjnej. Coraz częściej jednak organizacje
te sięgają po najtrudniejszy ze środków - udzielają pomocy prawnej więźniom
lub przejmują na siebie ciężar prowadzenia procesu w ich imieniu.

Na podstawie omówionych dokumentów można stwierdzić iż, standardy
postępowania z więźniami kładą nacisk na humanitarne i praworządne traktowanie
osadzonych. Żadnej kategorii nie odmawia się godnych warunków odbywania
kary i wychowawczego oddziaływania.

Dużą wagę przykłada się do specjalistycznego szkolenia personelu, aby zapewnić
profesjonalizm postępowania.

Reguły odnoszące się expressis verbis (wprost, wyraźnie) do kategorii więźniów
niebezpiecznych nie zezwalająna pozbawienie ich podstawowych praw, natomiast
ograniczenia zalecają stosować w sytuacjach niezbędnych.
Gwarancją przestrzeganie praw więźniów są organizacje i instytucje
międzynarodowe i krajowe, które powołane są do kontrolowania sytuacji osób
pozbawionych wolności oraz prawo więźniów do składania skarg.

2 Rozwiązania przyjęte w innych systemach penitencjarnych
A. Anglia

Angielska praktyka penitencjarna dotycząca więźniów niebezpiecznych
rozróżnia trzy problemy:

I Problem bezpieczeństwa w więzieniach pod kątem zapobiegania ucieczkom,
odpowiedniego traktowania tych, którzy dokonali ucieczki oraz odpowiednich
zasad postępowania państwa, policji i ludności w przypadku udanej ucieczki.
W więzieniach angielskich przyjmuje się ściśle określony system klasyfikacji
określający ryzyko ucieczki (więźniów niebezpiecznych przydziela się do
zakładów o odpowiednim stopniu ochrony).
Wszyscy dorośli więźniowie są dzieleni na następujące kategorie:

kategoria A - więźniowie, których ucieczka stanowiłaby olbrzymie zagrożenie
dla ludności, policji lub bezpieczeństwo państwa, mimo, że ucieczka jest mało
prawdopodobna. Więzienia dla tej kategorii mają całkowicie wykluczyć
możliwość ucieczki,

kategoria B - więźniowie wobec, których nie trzeba stosować najwyższych
środków bezpieczeństwa, ale których ucieczka musi być bardzo trudna do
zrealizowania,

. kategoria C - więźniowie, którym nie można ufać bez dozoru, ale którzy nie
mają środków lub chęci do dokonania ucieczki,

« kategoria D - więźniowie, którym można do pewnego stopnia ufać w
warunkach otwartych.

Kategoria A dzieli się z kolei na trzy dodatkowe podgrupy: zwykłego, wysokiego

i wyjątkowego ryzyka ucieczki.

O kategorii decydują różnorodne kryteria:

wspólnicy lub środki, które mogłyby pomóc w ucieczce,
dostęp do środków umożliwiających ucieczkę (np. broni lub materiałów
wybuchowych) oraz znana skłonność więźnia do stosowania tych środków,
szczególny status lub znaczenie dla organizacji przestępczej, co mogłoby
zintensyfikować wysiłki tej grupy w celu uwolnienia więźnia,
olbrzymie zagrożenie więźnia dla ludności.

II. Problem utrzymania porządku w więzieniach oraz tego jak postępować z

więźniami, którzy nie chcą, a może nie mogą zachowywać się zgodnie z

regulaminem więziennym.

Ludzie tacy łamią dyscyplinę więzienną, zachowują się agresywnie lub łamią
zasady obowiązujące w społeczeństwie. Takie osoby podlegają odpowiedniemu
rozmieszczeniu, aby zapewnić porządek. Najbardziej nieposłuszni z nich kierowani
są do utworzonych oddziałów specjalnych.

III. Problem przestępców niebezpiecznych w szerszym ujęciu - stwarzających
realne zagrożenie państwa i porządku publicznego oraz niszczących poczucie
bezpieczeństwa ludzi.

W Wielkiej Brytanii nie ma żadnej klasyfikacji, która określałaby stopień
zagrożenia jaki stanowi dla otoczenia dany przestępca.

Uważa się, że trzy wyżej wymienione kwestie nie stanowią trzech przejawów
tego samego problemu jakim jest przestępca niebezpieczny. A to dlatego, iż te
trzy kwestie nie muszą być ze sobą w jakikolwiek sposób powiązane.
Zapobiega się ucieczkom stosując sprawdzone systemy bezpieczeństwa oraz dobrą
kadrę więzienną wyszkoloną w ustalaniu i obserwowaniu tych więźniów, którzy
mogą mieć możliwości ucieczki. Tacy więźniowie niekoniecznie muszą być
niebezpieczni, ale przedstawiają szczególnie ryzykowną grupę.
Można również zapobiec niepokojom w więzieniach stosując zasady idei
"bezpiecznego nadzoru". Polega ona na stworzeniu wszystkim przebywającym w
więzieniu - zarówno więźniom jak i służbie więziennej - warunków pełnego
bezpieczeństwa. Pozwala to na usunięcie i indywidualne potraktowanie tych
wszystkich, którzy nie mogą lub nie chcą stosować się do codziennych, rozsądnych
zasad przebywania w więzieniach.

Dopiero trzecia grupa przestępców uważana jest za osoby odpowiadające w pełni
definicji przestępcy niebezpiecznego. Są to wszyscy przebywający w więzieniu
(lub jeszcze na wolności), których czyny dokonane w przeszłości (lub te, których
dokonują obecnie) stanowią zagrożenie dla społeczeństwa nie mówiąc już o
porządku w więzieniach. Są to ludzie gwałtowni, którzy stosują przemoc w sposób
świadomy i konsekwentny w celu popełnienia przestępstwa lub wzbudzenia terroru.
Są wśród nich groźni przestępcy seksualni (czasem również brutalni), j ak również
podpalacze, którzy stanowią zagrożenie dla życia bez liczenia się ze skutkami
swego działania. Są to także handlarze narkotyków, którzy z chęci zysku sieją
choroby i śmierć. Niektóre z tych osób są brutalne, ale z pewnością nie wynika to
z choroby.

Wiele z wyżej opisanych osób nigdy nie ucieknie. Wielu z nich nie zagrozi
dyscyplinie więziennej, więc te dwie kwestie nie stanowią o niebezpieczeństwie
płynącym z ich strony. W niektórych wypadkach mogą się one jednak nakładać.
Wobec tej kategorii przestępców w angielskim więziennictwie stosuje się
oddziaływanie polegające na tworzeniu specjalnych programów odpowiednio
dobranych do osobowości tych przestępców. Robi się wszystko, aby przestępcy
ci nie wyszli z więzień tacy sami lub gorsi niż byli przed osadzeniem.
Uczestnictwo w programach specjalnych jest dobrowolne. Więźniowie mogą nie
brać udziału w nich i spokojnie odbywać karę, stosując się do regulaminu. Sprawą
państwowej polityki społecznej jest zapewnienie odpowiedniego nadzoru tych
ludzi, gdy znajdą się na wolności.

Aby programy specjalne spełniały cele pokładane w nich przykłada się dużą wagę
do wszechstronnego, efektywnego rozpoznania więźnia na etapie przyjmowania
ao do więzienia. Dokonuje się analizy wzorca przestępstwa oraz bada informacje
środowiskowe. Informacje zebrane z kartotek i dokumentacji sądowej zostają
potwierdzane, o ile jest to możliwe, przez wywiad z samym osadzonym
przeprowadzanym przez specjalistów (lekarzy, psychiatrów, psychologów,
kuratorów). Wszystkie uzyskane dane - o ile są one przeprowadzone starannie -
pomagają w ustaleniu konkretnych potrzeb więźnia. W szczególności więźnia
niebezpiecznego. Analiza stopnia zagrożenia płynącego ze strony więźnia i
określenie dominujących wzorców przestępstwa pozwala na właściwe
przydzielenie go do indywidualnych programów według stopnia ich przydatności.
Uważa się, że programy mogą mieć jakąkolwiek szansę na sukces tylko wtedy,
gdy uczestnictwo w nich jest dobrowolne, a tematem podstawowym będą
agresywne zachowania wypływające z dominującego wzorca przestępstwa.

W angielskich więzieniach realizuje się m.in. specjalne programy obejmujące
przestępców seksualnych, przestępców brutalnych oraz przestępców narkomanów.
Szczególne podejście wypracowuje się wobec przestępców psychopatycznych i
o zachwianej strukturze osobowości.

Najwięcej jednak tworzy się programów obejmujących przestępców seksualnych.
Wynika to z większego zainteresowania mediów poważnymi przestępstwami
seksualnymi oraz panującego przekonania, że tacy przestępcy łatwiej poddają się
terapii. O wiele mniej programów dotyczy przestępstw brutalnych.
Szczególnym postępowaniem w więzieniach angielskich obejmuje się więźniów
wyjątkowo nieposłusznych. Polega ono na oddzieleniu ich od pozostałych
więźniów przez umieszczenie w oddziałach specjalnych.
Sprawę wydzielenia tych oddziałów omawiano w Anglii w połowie lat 80-tych i
po rozważeniu koniecznych warunków bezpieczeństwa zdecydowano się wydzielić
cztery takie miejsca. Każde z nich zapewnia od dziewięciu do dwudziestu pięciu
miejsc. Otwierano je systematycznie od 1985r. do 1992r.
Do oddziałów tych przesyła się więźniów, którzy swoim notorycznie
nieposłusznym zachowaniem zagrażają dyscyplinie więziennej.
Jeden z takich oddziałów znajduje się Parkhurst i zajmuje się specyficzną grupą
więźniów nieposłusznych, a mianowicie osobami umysłowo upośledzonymi.
W oddziałach tych funkcjonują specjalnie skonstruowane regulaminy, które
stymulują kontakty między funkcjonariuszami i więźniami. W większości
więźniowie ci wykazują zachwianą równowagę psychiczną, nieuzasadnioną
brutalność i inne zachowania antyspołeczne.

Skierowanie na taki oddział wydawane jest przez selekcję centralną
przeprowadzoną według ściśle ustalonych kryteriów. Więźniowie tam skierowani
popełniają zazwyczaj przestępstwa należące do jednej lub kilku z poniższych
kategorii:

stosowanie przemocy wobec funkcjonariusza,

< stosowanie przemocy wobec więźniów,

• znaczne zniszczenie mienia,

• branie zakładnika,

• usiłowanie samobójstwa,

< inne notoryczne łamanie regulaminu więziennego w każdych kwestiach.
Nie ma z góry ustalonego okresu czasu jaki więzień ma spędzić w oddziale
specjalnym.

Za sukces oddziałów specjalnych uważa się ich skuteczność w postępowaniu i
przetrzymywaniu trudnej grupy więźniów. O wiele ostrożniej mówi się o ich
pozytywnym wpływie na zmianę postępowania więźniów. Istnieje nawet obawa,
że sam fakt zakwalifikowania więźnia do takiego oddziału może uchodzić za swego
rodzaju nobilitację w oczach współwięźniów, która później towarzyszy wybranemu
przez wiele lat.

Praktycy angielscy uważają, że za wcześnie jeszcze na wyciąganie daleko idących
wniosków co do skuteczności oddziałów specjalnych. Można stwierdzić jedynie,
że spełniają one rolę szczególnej formy odosobnienia. Niektórzy więźniowie z
bogatą przeszłością pełną brutalnych i antyspołecznych zachowań zdają się
modyfikować swoje nastawienie i postępowanie. Inni wykorzystują pobyt w tych
oddziałach jako swoistą strategię przetrwania długoletniej kary. Ci pierwsi jednak
funkcjonują lepiej w ściśle kontrolowanym rygorze tych oddziałów i postrzegają
go jako nowy terapeutyczny charakter. Coś korzystniejszego niż zwykłe życie
więzienne. Ci więźniowie często niechętnie opuszczają hermetyczne środowisko
tych oddziałów.

Oddziały specjalne stanowią rzeczywiste wytchnienie dla więźniów
długoterminowych: przyjmująone trudnych i niebezpiecznych więźniów na okres
nieokreślony. Ze względu jednak na szczegółowe i zaostrzone kryteria selekcji
więzienia zgłaszające muszą niej ednokrotnie długo czekać na przyjęcie ich więźnia
na listę i na oddział.

B. Niemcy

Na terytorium Niemiec, obowiązująca od 1 stycznia 1977 r ustawa karno -
wykonawcza przewiduje trzy formy odbywania kary pozbawienia wolności: w
systemie zamkniętego wykonywania kary, w systemie otwartego wykonywania
kary oraz w zakładach terapii społecznej .

Wśród populacji odbywającej karę w systemie zamkniętym znajdują się
więźniowie podwyższonego ryzyka, czyli interesująca nas grupa osadzonych
niebezpiecznych.

¹² Z. Hołda: Niemiecka ustawa penitencjarna [w:] Zachodnie ustawy penitencjarne -
pod red. A. Rzeplińskiego. Kalisz 1994r. s. 135 - 207.

W niemieckim więziennictwie przyjęto zasadę, iż tych więźniów osadza się w
zakładach o maksymalnym stopniu zabezpieczenia. W zakładach tych oddziela
się ich od innych i rozmieszcza w specjalnych oddziałach lub celach. W miejscach
tych obowiązuje zaostrzony rygor odbywania kary.

Z dostępnej literatury wiadomo, że w latach siedemdziesiątych rozbudowywano
tego typu zakłady i oddziały przeznaczone dla terrorystów. W 1981 r. w
zaostrzonym rygorze odbywało karę 199 osadzonych na ogólny stan około 57
ty_S. uwięzionych¹³.

Danych z późniejszych lat brak, ale choćby z uwagi na zjednoczenie Niemiec w
1990 r, można zaryzykować twierdzenie, że jest ich obecnie więcej.
Obowiązująca ustawa nie posługuje się pojęciem więźnia niebezpiecznego. Jednak
na podstawie analizy przepisów można wskazać, którzy osadzeni mogą być
uznawani za takich oraz jakie zasady postępowania mogą mieć do nich
zastosowanie.

Przepisy §17ust.3, §85, §88 wskazują, że grupę takich więźniów mogą stanowić
ci, których zachowanie lub stan psychiczny:

• zagrażają bezpieczeństwu lub porządkowi w zakładzie,

• wskazuje na poważne niebezpieczeństwo ucieczki,

• wskazuje na niebezpieczeństwo dokonania czynu z użyciem przemocy
  przeciwko osobom lub rzeczom,

- wskazuje na niebezpieczeństwo szkodliwego wpływu na innych więźniów.
W postępowaniu z tą grupą osadzonych istotne są §2 i §4 ustawy.

Pierwszy z nich stanowi, że wykonywanie kary powinno uczynić więźnia zdolnym
do życia odpowiedzialnego i bez popełniania przestępstw; oprócz tego
wykonywanie kary służyć ma ochronie społeczeństwa przed dalszymi
przestępstwami.

Na pierwszy plan wysuwa się zatem cel resocjalizacyjny. Brak jest jednak w ustawie
sprecyzowania zasad postępowania resocjalizacyjnego.

Z jej przepisów pośrednio wynika, że środkami takimi mogą być nie tylko środki
terapeutyczne sensu stricte, ale także przepustki, urlopy, praca, nauczanie ogólne
i zawodowe.

¹³ F. Dunken. A. Rosner: Współczesna sytuacja wykonywania kary w zakładach
karnych i aresztach śledczych w RFN [w:] Problemy współczesnej penitencjarystyki w
świecie - pod red. B. Hołysta. Warszawa 1987 s. 192

Obok szczególnych środków bezpieczeństwa ustawa przewiduje możliwość
stosowania wobec więźniów przymusu bezpośredniego, czyli działania na osoby, lub
rzeczy, za pomocą przymusą fizycznego i środków pomocniczych oraz przez broń.

W §4 określa się, że więzień współdziała w procesie kształtowania oddziaływania
penitencjarnego. Podlega on ograniczeniom jeśli ustawa takowe przewiduje. Mogą
być one niezbędne dla zachowania bezpieczeństwa lub zapobiegania ciężkim
naruszeniom obowiązujących w zakładzie zasad porządku i dyscypliny.
Ograniczenia powyższe mogą polegać na przeniesieniu osadzonego do zakładu,
któryjest bardziej odpowiedni dla niego ze względów bezpieczeństwa, osadzeniu
w oddzielnych celach lub stosowaniu szczególnych środków bezpieczeństwa¹⁴.

Zgodnie z § 85 ustawy więzień może być przeniesiony do zakładu, który jest dla
niego bardziej odpowiedni ze względów bezpieczeństwa, o ile zachodzi poważne
niebezpieczeństwo ucieczki lub gdy zachowanie się więźnia względnie jego stan
zagrażają bezpieczeństwu lub porządkowi w zakładzie.

Niezależnie od powyższego na podstawie § 17 ust.3 wspólne przebywanie w czasie
pracy i w czasie wolnym może być ograniczone, gdy występuje niebezpieczeństwo
szkodliwego wpływu na innych więźniów lub gdy wymaga tego bezpieczeństwo
lub porządek w zakładzie.

Natomiast § 89 przewiduje możliwość całkowitego oddzielenie więźnia
(pojedyncza cela) wtedy, gdy jest to niezbędne z przyczyn tkwiących po jego
stronie.

Wobec więźniów, których zachowanie się i stan psychiczny wskazują na poważne
niebezpieczeństwo ucieczki lub niebezpieczeństwo dokonania czynu z użyciem
przemocy przeciwko osobom lub rzeczom (...) mogą być stosowane szczególne
środki bezpieczeństwa.
Zgodnie z § 88 ust. 2 ustawy mogą to być:

1. pozbawienie lub zatrzymanie przedmiotów,

2. obserwacja w porze nocnej,

3. oddzielenie od innych więźniów,

4. pozbawienie lub ograniczenie pobytu na powietrzu,

5. umieszczenie w szczególnie zabezpieczonym pomieszczeniu bez przedmiotów
   niebezpiecznych,

6. kajdany.

Zasady stosowania tych środków określają dalsze przepisy, które stanowią między
innymi, że stosowanie szczególnych środków bezpieczeństwa zarządza naczelnik
zakładu. Gdy natomiast zwłoka grozi niebezpieczeństwem, środek ten może
zarządzić tymczasowo inny funkcjonariusz zakładu. Decyzja naczelnika podlega
niezwłocznie wykonaniu (§ 91 ust.l).

Szczególne środki mogą być stosowane tylko tak długo, jak długo cel ich
zastosowania tego wymaga (§ 88 ust.5 ).

Jeżeli wobec więźnia stosuje się środki lecznicze bądź obserwacyjne lub też jego
stan psychiczny stanowi przyczynę tych środków, należy uprzednio wysłuchać
lekarza. Jeśli ze względu na niebezpieczeństwo zwłoki jest to niemożliwe, opinii
lekarza zasięga się niezwłocznie (§ 91 ust.2 )

W przypadku osadzenia więźnia w szczególnie zabezpieczonym pomieszczeniu
lub założeniu mu kajdan lekarz odwiedza go niezwłocznie, a następnie każdego
dnia(§ 92 ust.l ).

Pobyt osadzonego w pojedynczej celi (na podstawie §89) przez czas dłuższy niż
trzy miesiące w roku wymaga zgody organu nadzoru. Terminu tego nie przerywa
udział więźnia w nabożeństwie lub w tzw. wolnej godzinie.
Podczas wyprowadzenia, doprowadzenia lub w czasie transportu dopuszcza się
stosowanie wobec więźniów kajdan również, gdy z innych przyczyn występuje

_WZIp_OZOne niebezpieczeństwo ucieczki (innych niż wymienionych w §88 ust.l).
W zasadzie kajdany zakłada się na ręce i nogi. W interesie więźnia naczelnik
zakładu może zarządzić inny rodzaj założenia kajdan (§ 90).

Jak widać z przytoczonych przepisów ustawa zawiera kilka rozwiązań, które
mogą stanowić podstawę do modyfikowania odbywania kary więźniom
stwarzającym największe zagrożenie dla funkcjonowania zakładu. Kompetencje
w tym zakresie - zgodnie z ustawą - pozostawia się naczelnikowi więzienia.

W praktyce niemieckiej szczególną uwagę zwraca się na dobre wyszkolenie
personelu w postępowaniu z więźniami niebezpiecznymi. Przygotowując
funkcjonariuszy do pracy z tą grupą osadzonych podkreśla się w szkoleniach dwa
aspekty.

Z jednej strony mówi się o znaczeniu fizycznej strony - nie tylko krat i sprzętu
technicznego, ale również znajomości samoobrony, środków kontroli i przymusu
oraz form przeprowadzania przeszukań itp.

Z drugiej strony podkreśla się wymiar psychologiczny. Dużą wagę przykłada się
do znajomości zagadnień psychologicznych np. znajomości praw percepcji,
sposobów walki ze stresem i strachem.

W szkoleniach podkreśla się i to, że nie ma gotowej recepty na radzenie sobie z
więźniami niebezpiecznymi i że nigdy nie można czuć się bezpiecznym¹⁵.

Przeprowadzona w 1991 r przez Europej ski Komitet do Spraw Zapobiegania
Torturom lustracja więzień niemieckich zwróciła uwagę na warunki
przetrzymywania i traktowania więźniów w zaostrzonym rygorze.
Na podstawie wyników tej lustracj i można zorientować się j ak wyglądała wówczas
praktyka postępowania z tymi więźniami w wizytowanych zakładach.
Komitet wizytując zakłady penitencjarne dał już niejednokrotnie przykład, iż
szczególnie interesuje się więźniami, którzy z jakichkolwiek powodów oddzielani
są od innych i umieszczani w oddzielnych celach. Dłuższa izolacja więźnia bez
zapewnienia mu koniecznej stymulacji psychosensorycznej - zdaniem Komitetu
- zawsze wywiera szkodliwy wpływ na jego psychikę, a w pewnych
okolicznościach może być równoważne z nieludzkim lub poniżającym
traktowaniem lub karaniem.

Niemiecka ustawa penitencjarna, jak już wiadomo pozwala na oddzielenie pewnych
kategorii więźniów w oparciu o § 17 ust.3, § 88 i § 89.

Podczas lustracji więzień w Straubing (Bawaria )i berlińskiego Tegel delegacja
spotkała pewną liczbę pozbawionych wolności, umieszczonych w oddzielnych
celach na podstawie §88 i §89 ustawy. Cele były odpowiednio wyposażone, ale
wśród zajęć dostępnych umieszczonym w nich więźniom znajdowało się jedynie
czytanie i pisanie w celi oraz jedna godzina zajęć na świeżym powietrzu.
W Straubing powszechnąpraktyką było trzymanie więźniów w takich celach przezokres około 6 miesięcy. W Tegel pobyt w oddzielnej celi trwał krócej i czaserj
ograniczał się do kilku dni, jakkolwiek delegacja spotkała więźnia utrzymującego
że spędził w oddzielnej celi bez swej zgody 3 lata.

Poza rutynowymi kontaktami z personelem i okazjonalnymi odwiedzinami'
krewnych i prawników umieszczeni w tych celach więźniowie nie mięli możliwości
utrzymywania żadnych innych kontaktów społecznych.

Dodatkowo oddzielone cele w Straubing usytuowane były w obrębie więzienia J
taki sposób, że nie dochodziły do nich nawet zwykłe odgłosy więziennego życia.
W więzieniu w Waldheim ( Saksonia ) delegacja spotkała jednego więźnia
będącego Cyganem, który w oparciu o §88 ustawy spędzał cały czas zamknięty w
celi. Częściowo działo się to dlajego własnej ochrony, ponieważ był prześladowany
przez współwięźniów. Do czasu przyjazdu delegacji więzień ten spędził w
zamkniętej celi 3 tygodnie wypuszczany tylko po to, aby odebrał swoje posiłki.
W czasie pobytu w Tegel delegacja odwiedziła też specjalny oddział dla "dealerów"
przemycających narkotyki na teren więzień. Zostali oni oddzieleni od innych na
podstawie § 17 ust.3 ustawy. "Dealerzy" mogli przebywać poza swoim oddziałem
1 godzinę na świeżym powietrzu w zimie i 2 w lecie. Przez 4 godziny dziennie
mogli brać udział we wspólnych zajęciach, ale w obrębie oddziału. Nie wykonywali
żadnej pracy poza utrzymaniem oddziału w czystości, nie mięli możliwości
kształcenia, ani - jak wynikało z ich relacji - udziału w zbiorowych praktykach
religijnych. Niektórzy z nich spędzili w tym oddziale kilka miesięcy.
W związku z sytuacją osób pozbawionych wolności umieszczonych w oddzielnych
celach, Komitet przekazał niemieckim władzom szereg zaleceń zmierzających
do poprawy ich położenia. Zalecenia dotyczyły zapewnienia możliwości udziału
w celowych zajęciach, zagwarantowania im możliwości utrzymywania
odpowiednich kontaktów międzyludzkich oraz zapewnienia odpowiedniej opieki
lekarskiej. Zdaniem Komitetu, więzień umieszczony w oddzielnej celi powinien
być poinformowany na piśmie o powodach takiej decyzji, o ile względy
bezpieczeństwa nie stoją temu na przeszkodzie, a także powinien mieć możliwość
przedstawienia odpowiednim organom swojego stanowiska w tej sprawie. W razie
dłuższego okresu umieszczenia w oddzielnej celi, należy nie rzadziej niż co trzy
miesiące rozważyć celowość przedłużenia stosowania tego środka.
Wśród szczególnych środków bezpieczeństwa, niemiecka ustawa penitencjarne
wymienia pozbawienie lub ograniczenie pobytu na powietrzu. W sprawozdaniu z
przeprowadzonej lustracji Komitet stwierdził, że prawo do codziennego pobytu
na świeżym powietrzu jest podstawowym prawem więźnia i w związku z tym
poprosił władze niemieckie o informacje dotyczące sytuacji, w jakich ten środek
może być stosowany.

Omówione przepisy ustawy oraz wyniki lustracji Europejskiego Komitetu
cpraw Zapobiegania Torturom nie dają oczywiście odpowiedzi na wszystkie
tania dotyczące rozwiązań przyjętych w niemieckim systemie penitencjarnym.
Nie mniej prezentacja pozwala zorientować się jak legislatorzy i praktycy
niemieccy radzą sobie z więźniami niebezpiecznymi przebywającymi w ich
zakładach karnych.

C. Hiszpania

W Hiszpanii wykonanie kary pozbawienia wolności reguluje Powszechna
organiczna ustawa penitencjarna (dalej: P.o.u.p) z 26.09.1979r. Wymienia się w
niej trzy typy instytucji penitencjarnych (art. 7, 9, 11):

1 areszty śledcze - wykonywane są w nich również kary pozbawienia wolności
do 6 m-cy,

2. zakłady karne,

3. zakłady specjalne - szpitale, placówki psychiatryczne, ośrodki rehabilitacji
   społecznej

Zakłady karne są klasyfikowane według długości kary na:

• więzienia zamknięte (pierwszego stopnia) - dla skazanych na kary od 20 do
  30 lat pozbawienia wolności,

• więzienia zwykłe (drugiego stopnia) - dla skazanych na kary od 6 do 12 lat
  pozbawienia wolności,

• więzienia otwarte (trzeciego stopnia) - dla skazanych na kary od 6 m-cy do 6
  lat pozbawienia wolności,

areszty - kary od 1 do 6 m-cy,

areszty lekkie - kary od 1 do 30 dni.
Przepisy kk (art. 84) oraz P.o.u.p. stanowią, że kara pozbawienia wolności ma
być wykonana w tzw. systemie progresywnym, w którym stosuje się naukowe
metody indywidualizacji.

System odbywania kary został podzielony na cztery stopnie (grupy). Skazany
może być umieszczony po raz pierwszy w każdym rygorze. Nie powinien być
przetrzymywany w rygorze surowszym, gdy zasługuje na awans. Nie ma również
wymogu "przeprowadzania" skazanego przez wszystkie cztery stadia.
Grupę pierwszą stanowią więźniowie szczególnie niebezpieczni. Do grupy tej
może być przydzielony więzień który:

1 • był członkiem zorganizowanej grupy przestępczej lub gangu,
²- był przywódcą lub inspiratorem aktów agresji wobec służby więziennej lub
innych więźniów,

3. w sposób nieusprawiedliwiony uchylał się od podporządkowania się przepisom
   dyscyplinarnym,

4. był sprawca poważnego przestępstwa lub został skazany na długoterminową
   karę pozbawienia wolności.

Zakwalifikowanie skazanego do tej grupy wymaga poinformowania sędziego
nadzorczego w ciągu 72 godzin, a decyzja kwalifikacyjna podlega przeglądowi!
co sześć miesięcy.

Więźniowie tacy odbywają karę w zakładach typu zamkniętego lub oddziałach
specjalnie dla nich przeznaczonych (art. 10 P.o.u.p.). W połowie 1992 roku w
jednostkach tego typu umieszczonych było 707 więźniów.
W więzieniach tych skazani mają prawo jedynie do jednej lub dwóch godzin
przebywania poza celą dla wzięcia udziału w ściśle określonych zajęciach.
Do tych zakładów lub oddziałów specjalnych mogą być kierowani również - po
poinformowaniu odpowiedniej władzy sądowej - tymczasowo aresztowani, u
których zachodzą okoliczności z art. 10.1 P.o.u.p. tzn. uznani zostali za więźniów
niebezpiecznych lub nie mogący się dostosować do systemu zwykłego i otwartego.
Chyba, że badania osobowości więźnia wykażą zaburzenia nakazujące skierowanie
go do odpowiedniego ośrodka specjalnego. Wymagane jest ponadto stwierdzenie
u tych osób niemożności adaptacji do regulaminu aresztu śledczego.
Regulaminy tych jednostek penitencjarnych charakteryzują się ograniczeniem
wspólnych zajęć więźniów oraz większą kontrolą i nadzorem nad nimi w formie
ustalonej przepisami regulaminu wykonywania kary.

Pobyt w tych jednostkach może być tak długi jak będzie to konieczne do
wyeliminowania lub zredukowania przyczyn i okoliczności, które spowodowały
umieszczenie w nich.

D. Stany Zjednoczone

Systemy penitencjarne Stanów Zjednoczonych poruszały się między dwiema
strategiami w postępowaniu z więźniami niebezpiecznymi. Od strategii
rozproszenia do strategii koncentracji. Niezadowolenie z wyników jednej metody
dawały asumpt do wprowadzenia drugiej.

W latach 30-tych Departament Sprawiedliwości podjął próbę opanowania
najbardziej gwałtownych i brutalnych więźniów przetrzymywanych w aresztach
federalnych. Przeznaczył na ten cel więzienie na wyspie Alcatraz przekształcając
je w więzienie o wysokim zabezpieczeniu.

U_mj_eszcZona w nim została cała "śmietanka" świata przestępczego Ameryki.
Zamknięcie g_{0 w} 1963 roku i rozproszenie ponowne najbardziej brutalnych
estępców _zostało podjęte z kilku przyczyn. Najważniejsza z nich to poważne
zmiany w polityce Stanów Zjednoczonych w zakresie celów uwięzienia.
System federalnych więzień wchodził w okres, w którym rehabilitacja stała się
zasadniczym celem dla kary pozbawienia wolności. Alcatraz w związku z tym nie
pasował do koncepcji, która nazywała się "poprawianiem".
Inne przyczyny zaniknięcia więzienia na wyspie to wysokie koszty eksploatacji i
zapewnienia porządku.

Powrócono do systemu koncentracji kiedy konflikty między więźniami (najpierw
na tle rasowym i etnicznym, a później z racji handlu narkotykami) skierowane na
personel więzienny przekroczyły określony poziom napastliwości i gwałtowności.
Przeznaczono tym razem na ten cel więzienie wybudowane w Marion w stanie
Illinois. Od 1978 roku kontrole i restrykcje włącznie z tzw. "jednostką kontrolną"
o specjalnym zabezpieczeniu powiększały się wewnątrz Marion, aż do października
1983 roku (zamordowano wówczas dwóch oficerów personelu w oddzielnych
zajściach w tym samym dniu oraz w następnym dniu jednego z więźniów).
Od tej daty w Marion przywrócono podstawowe elementy porządku jaki
obowiązywał w Alcatraz. Porządek ten zwany jest oficjalnie "nieokreśloną
segregacją administracyjną". Jednak bardziej popularne jest określenie "izolatki".
W innych stanach również powstawały więzienia tego typu co Marion.
Elementami podstawowymi porządku "izolatek" w systemie więzień federalnych
są:

1. każdy więzień umieszczony jest w pojedynczej celi,

2. niedozwolona jest żadna działalność grupowa, z wyjątkiem jednostek
   (oddziałów) tzw. wstępnego przeniesienia,

3. więźniowie spędzają23 godziny na dobę w swoich celach. Pojawiają się jedynie
   w kajdankach na rękach i nogach, pojedynczo i pod dozorem funkcjonariuszy.
   Wychodzą do ogrodzonego miejsca ćwiczeń, albo do zamkniętej, okratowanej
   przegrody z natryskiem.

4. działalność edukacyjna i religijna prowadzona jest przez personel poprzez
   kraty w celach. Więźniowie nie wychodzą do tych zajęć.

5. niedozwolony jest żaden kontakt z osobami odwiedzającymi z wyjątkiem
   adwokatów,

6. niedozwolone jest korzystanie z kantyny. Czynności w celi ograniczają się do
   oglądania czarno białego telewizora, słuchania radia (przy pomocy słuchawek),
   pisania listów oraz czytania podsumowań spraw sądowych.

Więźniowie maja dostęp do książek i biblioteki oraz pomocy prawnej.
Główne różnicemiędzy Marion a Alcatrazjeśli chodzi o porządek, są tego rodzaju,
^{ze cz}ynności grupowe, z wyjątkiem więźniów umieszczonych w "segregacji
dyscyplinarnej" były dozwolone w Alcatraz. Skierowanie do pracy w Alcatraz

było przywilejem tzn. iż trzeba było na nie zasłużyć przez dobre sprawowanie.
Poza tym w Alcatraz nie było psychologów, pracowników wychowawczych,
nauczycieli lub zawodowych instruktorów szkoleniowych. Personel w Marion
obejmuje psychologa, pracownika edukacyjnego i kierownika wychowawczego
pomagających w łagodzeniu napięć więźniów oraz zagospodarowywaniu wolnego
czasu.

Kluczową różnicą dla więźniów z Marion w porównaniu do ich poprzedników z

Alcatraz jest ich prawo do nieocenzurowanego komunikowania się i wizyt

kontaktowych ze swoimi obrońcami oraz dostęp do biblioteki.

Stosowanie siły fizycznej w Marion (podobnie było w Alcatraz) jest surowo

zabronione.

Karanie w obu więzieniach było i jest ograniczaniem w czynnościach oraz liczbą
przywilejów i ułatwień w porównaniu ze standardowymi więzieniami karnymi.
Użycie maksymalnej władzy przymusowej przez państwo ściąga zawsze uwagę
prasy i organizacji ochrony praw więźniów.

Zarzuty jakie stawia się najczęściej w związku z funkcjonowaniem Alcatraz i
Marion są często te same. Chodzi w nich przede wszystkim o to, że:

więźniowie stają się psychologicznymi kalekami w wyniku odsiadywania
swojej kary przez wiele lat w tak wysoce restrykcyjnych warunkach,
więźniowie przenoszeni z powrotem do standardowych zakładów karnych,
są tak przepełnieni nienawiścią za trzymanie ich "jak zwierzęta w klatce", że
w rezultacie strajkują wobec systemu, który ich tak ograniczył,
gdy wychodzą na wolność ich postępowanie wykazuje, że gniew zrodzony z
doświadczeń z Alcatraz i Marion uzewnętrznia się w postaci napadów na
obywateli.

Jednak wyniki badań dotyczących efektów uwięzienia w warunkach maksymalnego
rygoru jakie zostały przeprowadzone, przeczą opiniom większości ekspertów.
Badaniami objęto 1550 więźniów, którzy odbywali kary w Alcatraz od 1934 do
1963 roku. Ich rezultaty wskazują, że zarzuty co do zdrowotnych następstw
uwięzienia w zaostrzonym rygorze są nieuzasadnione.

Podobne skutki (około 7% badanych) odnotowano w tym samym przedziale
czasowym u osób odbywających karę w standardowych zakładach karnych. Mniej
niż 10% z przebywających w Alcatraz powróciło do niego z powrotem z powodu
złego zachowania się w innych więzieniach.

Ponadto wyniki badań 250 więźniów, którzy zachowywali się źle i wysłani zostali
na wyspę, lecz na skutek powzięcia decyzji o zamknięciu Alcatraz wrócili do
innych zakładów wykazały, że niewielu z nich wróciło do dotychczasowych
sposobów zachowania się. Większość z nich zdobyła "najlepsze" zajęcia w
więzieniach do których zostali przesłani.

Połowa więźniów z Alcatraz uchodzących za niepoprawnych nie powróciła do
więzienia po ich zwolnieniu. Wywiady przeprowadzone z więźniami w ramach
badań wskazują, że mężczyźni ci zwolnieni zostali z więzienia, w którym dano im

mnóstwo czasu, aby pomyśleć o przyszłych zamierzeniach.

le zaskakujące wyniki badań mogą świadczyć, że więźniowie Alcatraz mieli czas

oraz skłonności - w oparciu o proces starzenia się - rozpocząć kalkulowanie

kosztów i dobrodziejstw zarówno z przeszłości jak i przyszłego złego

postępowania.

Pytanie jakie stawia sobie obecnie praktyka penitencjarna Stanów
Zjednoczonych jest następujące: Czy mężczyźni z Marion okażą się reagować
podobnie żyjąc w rygorze "izolatek" jak ich poprzednicy z Alcatraz ?
Badania porównawcze podobne do tych dotyczących Alcatraz są kontynuowane
przez D. Worda i T. Werlicha. Ich wstępne dane oparte na doświadczeniach 56
więźniów zwolnionych wskazująna wytworzenie się recydywy podobnej jak wśród
więźniów Alcatraz - 50 % kryminalistów zawodowych nie powróciło do więzienia.
Jedynie dwóch z 28 więźniów powróciło, za popełnienie przestępstwo przeciwko
osobom. Najczęstszą przyczyną powrotów było nadużywanie narkotyków i
alkoholu.

Oceny zdrowia umysłowego więźniów dokonywana przez psychiatrę kliniki
wskazują, iż nie widać u nich żadnego znaczącego zdegenerowania.
Mniej niż 5 % więźniów od 1983 roku zostało przeniesionych do ośrodka
medycznego z przyczyn psychiatrycznych.

Ważne jest również to, że spośród 450 mężczyzn uwięzionych w Marion w rygorze
"izolatek" przeniesionych do innych zakładów, tylko 12 wróciło z powrotem (w
jednym przypadku za zabicie więźnia).

Ponadto wyniki badań wskazują, że od dziesięciu i pół roku nie zdarzył się
przypadek zabój stwa pracownika więziennego. Również skala napadów i zabójstw
w innych więzieniach federalnych wykazała spadek.

Więzienie o maksymalnym rygorze, gdzie utrzymanie porządku jest głównym
celem, okazało się udanym sposobem na zredukowanie gwałtu i przemocy
więźniów. Na potwierdzenie tego można przytoczyć fakt, że 36 departamentów
stanowych ustanowiło rygory "typu Marion".

Ten sukces w kontrolowaniu przemocy nie wyeliminował krytycyzmu tego typu
więzień ze strony mediów i instytucji ochrony praw więźniów.
W celu złagodzenia tego krytycyzmu wprowadzono możliwość udzielania
wywiadów mediom przez więźniów. W Alcatraz było to niemożliwe. Efekt był
taki, że reporterzy prasowi "żerowali" głównie na sensacyjnych opowieściach
byłych więźniów oraz źródłach informacji w oparciu o przypadkowe relacje lub
komentarze personelu.

Więźniowie opowiadali mediom to co chcieli oni usłyszeć. Mianowicie, że
wszelkiego rodzaju fizyczne i psychologiczne nadużycia, były z reguły
wykonywane na bezbronnych skazańcach zamkniętych na "wyspie diabła
Ameryki". Większość tych opowieści była wysoce niedokładna, lecz stawała się
głównym czynnikiem w kształtowaniu i postrzeganiu zakładu penitencjarnego i
personelu tam zatrudnionego. Polityka nieudzielania żadnych odpowiedzi na
zapytania prasy, nie koiygowanie fałszywych informacji oraz odmowa dostępu
do więzienia dla wszystkich doprowadziła do licznych krytyk pod adresem Biura
Więzień USA.

W latach 70-tych zmieniono reguły i dopuszczono reporterów prasowych do
odwiedzania zakładów. W ten sposób wszelkie zarzuty na to, że więzienia i jego
personel chcą ukryć warunki, jakie panują w zakładach stały się bezpodstawne.
Fałszywy wizerunek wytworzony przez reporterów i media uległ zdecydowanej
poprawie.

Ważnym problemem były również skargi więźniów z Marion oraz tzw.
"zewnętrznych grup wsparcia" na szczególne warunki w rygorze "izolatek".
Zarzucały one, że narusza się konstytucyjne prawo więźnia, aby być chronionym
przed okrutną i niezwykłą karą psychologiczną. Jednak Sąd Federalny po
wysłuchaniu wielu zeznań ze strony więźniów i rządu podjął uchwałę, że
"nieokreślona segregacja administracyjna" nie narusza praw więźniów.
Wywiad dokonany przez niezależną agencję pomógł w dostarczeniu opinii
publicznej informacji na temat problemów więźniów, a także warunków pracy
personelu.

Praca w więzieniach o maksymalnym rygorze jest problemem dla personelu, a
szczególnie dla pracowników wychowawczych. Pracując w rygorze "izolatek"
narażeni są oni na nieodłączne przeżycia stresowe. Z tej przyczyny dyrektorzy
więzień muszą być stale wyczuleni na morale personelu, możliwości ich
wykolejenia i na przypadki nieprofesjonalnego zachowania.
Jednym ze sposobów radzenia sobie z tym są wypracowane w Marion praktyki
nagrywania audiowizualnego, w razie pojawienia się potencjalnej sytuacji
konfrontacyjnej między personelem a więźniami. Lata doświadczeń wykazały, że
nagrywając na taśmę te zajścia uzyskuje się zapewnienie, że personel przestrzega
starannie polityki i procedur używając siły. Na dodatek taśmy mogą posłużyć
jako świadectwo, jeśli jakiś więzień będzie twierdził, że był pokrzywdzony przez
personel. Nagrania są również dostępne dla reporterów przeprowadzających
wywiady i dla urzędników rządowych. Wykorzystuje się je także do celów
szkoleniowych personelu.

Uważa się, że jeśli więzienia o wysokim stopniu zabezpieczenia mają
mieć wiarygodność społeczeństwa, mediów, ustawodawców i sądów opisane wyżej
proceduiy muszą być rozwijane. W dodatku klasyfikacja i proces przemieszczania
ma dostarczyć mechanizmu dla każdego więźnia, aby regularnie przeprowadzać
inspekcje w tym celu, by ocenić jego zachowanie pod kątem powrotu do odbywania
kary w normalnym standardowym więzieniu.

Personel w więzieniach o wysokim stopniu zabezpieczenia bywa z reguły
podejrzliwy. Nie jest on skłonny uwierzyć, że jakiś więzień zmienił, swoje
zachowanie na lepsze. Tego rodzaju opinia nie wykaże przesłanek do przeniesienia
więźnia, o ile będzie jedynym kryterium. Dlatego Federalne Biuro Więzień
przekazało kompetencje do przemieszczania więźniów Dyrektorowi Urzędu
Regionalnego, który obejmuje swojąjurysdykcją np. Marion oraz inne zakłady
karne.

Więźniowie przetransportowani dla celów kontrolnych otrzymują datę
przeniesienia z Marion wkrótce po przybyciu do niego, chyba że powrócą do
nagannego postępowania. Wtedy data ta może ulec zmianie i nie zostaną
awansowani ze statusu "izolatek" do przejściowego umieszczenia (skąd
przemieszczani są do innych więzień).

Bez wątpienia działania więzień typu Marion nakłada pewnąpresję na dyrektorów
więzień, gdyż instytucje te przyciągają uwagę lokalnych, regionalnych i rządowych
mediów. Mimo tych wszystkich problemów zakłady te udowadniają, że są trwałym
elementem w praktyce penitencjarnej, bez którego trudno wyobrazić
sobie więziennictwo amerykańskie.

ROZDZIAŁ II

DOŚWIADCZENIA POLSKIEGO SYSTEMU
PENITENCJARNEGO

l.Uwagi wstępne

Polskie doświadczenia w postępowaniu z więźniami niebezpiecznymi poprzedzimy
kilkoma uwagami.

Przypomnijmy, bo w tym rozdziale będzie o tym mowa, że pojęcie " więźnia
niebezpiecznego" pojawiło się w procesie rozwoju praktyki i teorii penitencjarnej.
Wcześniej używano tenninu "przestępca niebezpieczny", który odnosił się również
do osób niebezpiecznych przebywających w więzieniach. W literaturze przedmiotu
można spotkać u różnych autorów takie określenia jak "przestępca niebezpieczny",
"przestępca społecznie niebezpieczny", "przestępca szczególnie niebezpieczny".
Pierwsze podziały więźniów odnosiły się do przestępców niebezpiecznych. Miało
to swoje uzasadnienie, gdyż realizowano wówczas odwetowe i odstraszające
funkcje i cele kary. W teorii prawa karnego interesowano się wyłącznie czynem
przestępczym. Na przestępcę patrzono przez pryzmat jego czynów. Pierwszymi
kryteriami podziału były m.in. wymiar kary i rodzaj popełnionego przestępstwa.
Gdy funkcje i cele kary zaczęły uwzględniać elementy poprawczo-wychowawcze,
segregacja więźniów stawała się bogatsza o kryteria osobowościowe. Wówczas
pojawiło się określenie "więźnia niebezpiecznego". Nie musiał to być każdy
przestępca niebezpieczny.

Postępowanie z więźniami niebezpiecznymi w rozwoju polskiego systemu
penitencjarnego można podzielić na kilka okresów wyróżniających się
szczególnymi warunkami polityczno-prawnymi.

Pierwszy z nich do roku 1918 wyróżnimy z tego powodu, że w większości był
odbiciem tendencj i państw obcych - zaborczych. Przez wiele lat państwa polskiego
me było. Dopiero czasy Księstwa Warszawskiego, a zwłaszcza Królestwa
Polskiego rozpoczęły faktycznie rozwój nowoczesnego więziennictwa polskiego²⁰.
W tym okresie będziemy posługiwali się terminem "przestępca niebezpieczny",
gdyż takiego wówczas używano.

Drugi okres obejmuje lata 1918 - 1939, gdy wypracowano własną koncepcję
postępowania z więźniami niebezpiecznymi.

Okres następny obejmuje lata 1944 - 1978, gdy nie występowały jednolite
procedury postępowania. Oficjalnie nowe państwo ludowe odcinało się od
doświadczeń okresu międzywojennego. Wzorowano się na rozwiązaniach

_aWyknienia - ludzie, którzy się zestarzeli w przyzwyczajeniach do zbrodni i

'U V4

nawalony w 1818 roku i wprowadzony na terenie Królestwa Polskiego Kodeks
lf rżący Królestwa Polskiego wyróżniał więzienia warowne, ciężkie i domy

wschodnich. Więziennictwo-jako część aparatu państwowego-realizowało zadani
stawiane przez rządzących. Miało to odbicie w tym, kogo wówczas uznawano z
więźniów niebezpiecznych.

popraw- • - -*_Xr~~ _r , _.

Kara więzienia warownego była najsurowsza i przewidywała nie tylko pozbawienie
wolności, lecz również wiele ograniczeń o charakterze odwetowym. Wymierzano
ją dożywotnio bądź na okres od 10 do 20 lat. W przypadku recydywy natomiast
pociągała za sobą niejednokrotnie karę śmierci.

Z literatury penitencjarnej wynika, że kara ta wykonywana była w następujący
sposób: "... skazani na więzienie warowne, mieli głowy ogolone, nosili ciężkie
kajdany, do taczek przykuwani byli podczas roboty, w ohydne ubiory przebierani,
ienłą lecz niemięsną potrawą, a trzeci dzień chlebem i wodą żywieni
^:~ ^7 żadnego posłania i użyci mogli być do prac

.vti stan zdrowia i sił

Okres 1978 - 1989 - to czas obowiązywania wytycznych określających kryterj

kierowania do grupy więźniów niebezpiecznych i postępowanie z nimi. „_nrawv²⁵. Przestępców niebezpiecznych osadzano w więzieniach warownych

~ • „ ■ _VtT ,oon a-- ••••ii- i popraw. _K,,_łQIia;_clirriw„_!,;nr7PwiHvwqłaniP.rvlkonozbaWieni

Zmiany ustrojowo-polityczne w 1989 r. uzasadniają wyróżnienie kolejnego okresi

obejmującego lata 1989 -1995. Co prawda istotne zmiany w wytycznych nastąpiłj

w grudniu 1988 r., ale zasadniczo rok następny był przełomowym. W tym czasi

doszło do powszechnej krytyki obowiązujących "regulacji" (wytycznych)

Doprowadziło to w efekcie do opracowania i wprowadzenia w życie nowyc

przepisów określaj; " "'Wnia niebezpiecznego.

Wejście w życie noi ' ---"■•»;<-h wkolejnyi

okresie tj. 1995-1

1. Okres do 191

W polskich v
szczególnie nieb
wykonywania k;
długoterminowe
Pierwsze "posuń
kategorii od po:
przez umieszczę.
Wykonanie kary
powiedziane - m:^:
które głosili: F.
do poprawy wari
wprowadzenie se,
wychowawczej fur'
W koncepcjach ~
których żadne
stosowane tyl
tę grupę szc;
niepoprawn

karami. Mogły
i izolacja oraz
emców.

ały niewolnicze
>ył przedmiotem

liem kary opartej
enia przez dużą

*ykonywania kary

oa, która popełniła
rej żadne wysiłki

>wania drakońskich

.ni niebezpiecznymi

Praktyka i teoria penitencjarna w pierwszej połowie XIX w. była już bogatsza o
doświadczenia lat poprzednich. Rozwijały się nauki kryminologiczne j|
psychologiczne. Zwracano uwagę na przestępcę, nie na jego czyny. Zdobywały!
przewagę poglądy opowiadające się za wychowawczymi celami wykonywania;
kary pozbawienia wolności.

To wszystko miało wpływ na postępowanie z więźniami oraz na to, których z nichj
uznawano za niebezpiecznych.

W tym okresie za takich uważano recydywistów oraz tych, których ze względu na
motywy i sposób popełnienia przestępstwa, skazywano na karę dożywocia²⁸.

•- -;°hP7r>ieczni dla społeczeństwa oraz w codziennym życiu

-_{tanr7e na} możliwości infekcji

Chciano w ten sposób stworzyć warunki przynajmniej względnej jednolitości
_vteriów i ocen oraz większej ostrożności przy kierowaniu skazanych do tego
•odzaju zakładów. Gwarancją dobrej działalności Komisji miały być wysokie
l^yalifikacje członków i nie związanie ich bezpośrednie z praktyką poszczególnych
zakładów³⁴.

Skazanych umieszczonych w więzieniach izolacyjnych dzielono na dwie klasy,
po trzymiesięcznym okresie nienagannego zachowania mogli oni, w drodze
awansu, zostać przeniesieni do drugiej klasy o łagodniejszym rygorze.
Z drugiej klasy po dziewięciu miesiącach nienagannego zachowania się mogli
być przeniesieni do zwykłych więzień o ile do końca całej kary pozostało co
najmniej 6 m-cy. Za złe sprawowanie mogli być degradowani do pierwszej klasy.
Więźniowie klasy pierwszej osadzeni byli w celach jednoosobowych. Nie
■• - —m,iaminowych ulg i nagród, nie mieli prawa wysyłania i

ania żywności za zarobione pieniądze. Byli

ować żywność oraz wysyłać i otrzymywać
iczonym zakresie mogli jeszcze korzystać z

epcji teoretycznych był zgodny z ówczesnymi
i ciągłe przeludnienia więzień i wybuch wojny
ie.

znych kierowani byli recydywiści i skazywani
odobne kategorie jak w okresie poprzednim.

miły się od przyjętych wcześniej.

nie i rola organu kierującego do więzień

ięźniów elementy systemu progresywnego. W
awiani wielu uprawnień. Jednak w stosunku do
lbywania kary nieco zelżały.

spoczął się zupełnie nowy etap w rozwoju polskiej
:any z przemianami społeczno - ustrój owymi".
:ymanie i utrwalenie nowej władzy była zadaniem
powodu w pierwszych latach powojennych w
w większości osoby, które występowały przeciw

²⁹ S. Lelental: Postępowanie z. ivv, ~,
Rzeczpospolitej [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa
pod red. A. Marka,Warszawa 1990r, s. 88

³⁰ Ustawa o organizacji więziennictwa z 12 lipca 1939r. (Dz. U.

³¹ Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 30 czerwca 1931

nr 68 poz. 457)
roku w sprawie

■ Górny: Elementy... op. w. s. 119

władzy ludowej, osoby które w czasie okupacji dopuściły się zdrady narodu lub
brały udział w zbrodniach faszystowskich. Skazani za przestępstwa kryminalni]
stanowili niewielką część populacji. Z biegiem czasu stosunek ten ulega)
odwróceniu.

Względy polityczne zatem spowodowały, że za najbardziej niebezpieczne osobJ
w więzieniach uważano niektórych więźniów politycznych.

~moinvr.li największe zagrożenie dla porządku prawnegol

Zarządz^ema o klasyfikacji oraz regulaminy wykonywania kary pozbawienia
wolności i tymczasowego aresztowania nie zawierały norm dotyczących tych
rocedur. Nie zawierał ich również najważniejszy akt prawa penitencjarnego tj.
kodeks karny wykonawczy uchwalony w 1969 roku.

Kwalifikowanie więźniów do niebezpiecznych stanowiło długo procedurę
wewnętrzną administracji więziennej owianą tajemnicą.

Ważną rolę w wykrywaniu i uznawaniu więźniów za niebezpiecznych
odgrywały działające w więzieniach od 1945 r. Wydziały Specjalne⁴⁰.

' ^4o prowadzenie daleko posuniętej inwigilacji, której

dbanie o bezpieczeństwo więźniów, a faktycznie miała
operacyjno-informacyjna w celu przeciwdziałania
czek, buntom, niedozwolonym kontaktom ze światem

ranią informacji był szerszy i obejmował przeszłość
olityczne, kontakty rodzinne, stosunek do toczącego się

P-

acy operacyjnej prowadzonej wśród więźniów było
örów, których nazywano kapturowymi, albo agentami

brmator powinien otrzymać jakąś gratyfikację, aby chciał

óżnego rodzaju ulgi w odbywaniu kary, przekazywano

iskę itp. Posługiwano się także szantażem, groźbą, a za

lożna było ponieść dolegliwą karę fizyczną.

49 r. ściślej wiązały pracę operacyjną działów specjalnych

rganów bezpieczeństwa. Nasilało się zjawisko cenzury

ięte w swej gorliwości do granic absurdu⁴².

miany, polegające na wprowadzeniu zakazu werbowania

i wynagrodzeniem, jak również zbierania informacji

ca operacyjna została zlikwidowana. Uzasadnieniem tego
,, te komplikowała ona atmosferę zarówno między więźniami

olecono również zniszczyć dokumentację dotyczącą agentów

iałalności nastąpiło w 1958 r. w związku ze znacznym
przez ceinidioj ~.₆..__ porządku i bezpieczeństwa w jednostkach, ale decyzję tę

i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Część II. Warszawa

E. Bolewska: Praca operacyjna w jednostkach penitencjarnych. Biuletyn RPO Nr 32
- Materiały-Stan i
¹⁹97, s. 275

Funkcjonariuszami działów specjalnych byli komendanci pawilonów.,
mwoi Zycie Nr 17 199 l_r

Działania operacyjne miały opierać się teraz na dobrowolnej współpracy agentA , ,, , , .

7fim^m>„r;„o„_m; cur • i. u xi- • , ~ , . ⁰ _wieźniow z tei grupy stosowano szereg środków bezpieczeństwa takich

z runkcjonanuszamiSWi me mogły byc kierowane przeciwko funkc onariusw, Wobec więziuu j _{& vy} ^{b y}.

Crv^nr^Hni^ ;₀j_n„_m „ „ i - ui i i , • r °' . iwDrowadzanie na spacery, bądz do łaźni w maksymalnie małych grupach

(poprzednio jednym z celów pracy była kontrola zachowania funkc onariuszvla^knP^^P, u ■ \ ■ ■ ^ ■ u. a v v.

czasie służby i poza nią) szere" dodatkowych rygorów oraz stosowanie najostrzejszych kar dyscyplinarnych,

Postępowanie z więźniami niebezpiecznymi w zakresie roz_mieszcze„,ograni«^{anie s}P^ace?^w' ^ ^{WypisId (tj}, .f ^ŻyWn°^{Śd) Skl}'^3Canie °^kreSU
kuł₀~ył/,K«»^*— -i ■ ■ - ■ •• ^er •------«»'^rm_V (w okresie zimowym) itp^4!.

: na tę kategorię więźniów ograniczało się do zaostrzenia reżimu

poddaniu wzmożonej dyscyplinie i porządkowi. Wierzono

sposób można wychować najgorszych więźniów.

owane podstawowe dyrektywy wykonywania kary pozbawienia

o resocjalizacji jako celu zasadniczym w wykonywaniu kary,

do praktyki penitencjarnej formy oddziaływań poprzez pracę,
turalno - oświatowe i sportowe, to więźniowie niebezpieczni
czeni⁵⁰.

panujący w więzieniach dla kategorii niebezpiecznych został z
ly. Zrozumiano bowiem, że tego rodzaju ograniczenia są
iktu widzenia pedagogicznego i są niezgodne z zasadami
jmanizmu⁵¹.

'ch większą uwagę zwrócono na problematykę więźniów

2ktora CZZK zmuszały do wypracowania rozwiązań w
imi⁵². Działy ewidencji i rozmieszczenia oraz penitencjarne
azy⁵³. Zakłady w których przebywali musiały opracować
/ zabezpieczenia tych więźniów⁵⁴.

te przez Wojewódzki Zarząd Zakładów Karnych we Wrocławiu
ąd Zakładów Karnych w Koszalinie oraz w ZK Jelenia Góra i
ć przykładem stosowania dyrektyw CZZK w praktyce⁵⁵.

îe tylko hasłem. Tym bardziej w stosunku do więźniów

sit. s. 72

a II Ogólnopolskim zjeździe naczelników więzień w Potulicach
.- P. Wierzbicki - Szkic ogólny rozwoju penitencjarnego w PRL
Sa'i ^ROZW0J penitencjarystyki w PRL, pod red. P. Wierzbickiego, Warszawa 1988, s. 8
i v'^^cermanJ Główne kierunki działania wydziału polityczno - wychowawczego w
latach 1945 - 56, Przegląd Więziennictwa nr 2 (17 część druga) z 1962r. s. 88
~ lamże.

_] Z Lenartowicz - Z doświadczeń^bochrony.
1965r. s. 1 i ₈

^ Z. Lenartowicz
Z. Lenartowicz
1973r.s
s. 1 i 3

•™^rządzenie_Dyr. CZZK z grudnia 197 lr.

W służbie penitencjarnej nr 10(52) z

Z doświadczeń ochrony. W służbie penitencjarnej nr 5 z 1965r. s. 4
Niebezpieczni w aresztach śledczych. Gazeta penitencjarna nr 177 z
2;Niebezpieczni w zakładach karnych. Gazeta penitencjarna nr 182 z 1973r.

eżj

W jednostkach zarządu wrocławskiego przyjęto zasadę, iż rozpoznanie osobowośj
więźnia zaczynało się od momentu przyjmowania go do jednostki. Sz<—gółoJ
analizowano wówczas jego dokumenty, takie naka]
aresztowania, wykazy informacji z as>&'

Uzyskiwane w ten «>-.- " ,_aj
zak«'^o,:r"

•enia
u cm

ów

-./mię wskazówki
...a, spacerów, częstotliwości
. -^iitioiowania cel w porze nocnej itp.
-w.u iycn zaleceń i wskazówek można było dowiedzieć się z zapisów
uuaziałowego w książce przebiegu służby. Zgodność ich ze stanem rzeczywistymi
sprawdzali zastępca kierownika działu ochrony i komendant pawilonu. Oddziałowi
mieli obowiązek zgłaszać im wszelkie uwagi i spostrzeżenia o zmianach!
zachowania się więźnia. Przestrzegano zasady, aby oddziałowi prowadzili zeszyt)!
z wykazem nazwisk osadzonych niebezpiecznych przebywających w oddziale. I
W jednostkach WZZK Koszalinie wypracowano własne zasady postępowania!
Do akt każdego więźnia, który został uznany za niebezpiecznego załączano notatkę!
w której zawarta była odpowiedź na pytanie: z jakich powodów został on nznanyl

za niebezpiecznego, np. czy planuje ucieczkę i napad na funkcjonariusza w czasie
transportu, czy jest agresywny lub zdradza skłonności do aktów samoagresji?
2 treścią notatki zapoznawano konwojentów, którzy przewozili lub doprowadzali
tymczasowo aresztowanych do sądu lub innego zakładu jak również komisję
penitencjarną przy nadawaniu grupy klasyfikacyjnej, czy kierowaniu do
zatrudnienia w warunkach zakładu karnego.

Z reguły takich więźniów osadzano w mniejszych celach na górnych kondygnacjach
pawilonu, którego okna znajdowały się w polu widzenia posterunków. W porze
nocnej cele te były częściej kontrolowane.

Przestrzegano zasady, aby w czasie spaceru czy widzenia w grupie nie znajdowało
się jednocześnie więcej niż dwóch niebezpiecznych. Funkcjonariusz udzielający
widzeń wiedział, że musi zwracać szczególną uwagę na takiego więźnia. Wszelkie
uwagi i spostrzeżenia przekazywać miał następnie komendantowi pawilonu. W
czasie spaceru skazany znajdował się pod obserwacją prowadzącego spacer i
strażnika z posterunku. Utrzymywali oni bezpośredni kontakt z wartownią, skąd
w razie potrzeby mogła nadejść pomoc.

Raz na kwartał odbywało się spotkanie kierownika działu ochrony, penitencjarnego,
ich zastępców z komendantem pawilonu i wychowawcą, na którym omawiano
ważniejsze problemy osobowościowe związane ze skazanymi niebezpiecznymi.
Areszt Śledczy w Jeleniej Górze stosował następujące zasady: "Organy śledcze
tadsyłały informacje o podejrzanych i jeżeli były one dostatecznie
rzekonywujące, aby tymczasowo aresztowanego zakwalifikować do kategorii
ebezpiecznego, wówczas komisja penitencjarnej na posiedzeniu podejmowała
powiedniądecyzję. Komisja wydawała również polecenia określające sposób i
'ady postępowania z nim w różnych sytuacjach i okolicznościach, np. zalecała^
go doprowadzać pojedynczo i pod nadzorem dwóch funkcjonariuszy,
okół zatwierdzający ustalenia komisji sporządzano w dwóch egzemplarzach:
i załączano do akt sprawy, drugi egzemplarz pozostawał w dokumentacji
-uuziałowego".

W ZK Płock rozpoznanie skazanych niebezpiecznych odbywało się kilkoma
sposobami. Po przyjęciu więźniów przetransportowanych kierownik działu
ochrony, penitencjarnego, rozmieszczenia i zatrudnienia lub ich zastępcy,
komendanci pawilonów i wychowawcy zapoznawali się z aktami i dokumentacją
przybyłych. Jeżeli była w aktach notatka, z której jasno wynikało, że już w areszcie
któryś z nich był zaliczany do niebezpiecznych i podane były przyczyny takiej
decyzji, wówczas wychowawca oddziału, na który skazany trafiał robił odpowiedni
^wPts w karcie indywidualnej, a komendant pawilonu zapisywał go w swoim
mszycie. Natomiast w zeszycie oddziałowego wpisywano odpowiednie uwagi i
zalecenia.

Oddziałowy miał obowiązek informować funkcjonariuszy prowadzących widzenie,
^sPacer lub konwój o tym, że skazany jest niebezpieczny.

Nazwisko skazanego wpisywano do skorowidza skazanych niebezpiecznych. R J
na kwartał lub częściej w zależności od potr7<»b kierownik działu ochrony, jegj
zastępca, kierownik działu dp"**" unendant pawilonu dokonywali

weryfikacji ska?⁵"- irowidzu.

• postawie skazanego, np. zerwał

pracował wydajniej, uczył się
wisko.

okcjonowały niektóre zasady
ności:

h dla niebezpiecznych
środków ostrożności przed
mi,

zpiecznych uznawano w

nów,

zczególnych środków!

do lat poprzednich I

iej niebezpiecznych

i manipulacje. W
go".

... na osadzaniu ich w najlepiej!
...i. a biegiem lat dopracowywano szczegóły!
. wyposażenie cel, osadzanie wspólnie z więźniami pozytywnymi).i
..loael tzw. koncentracji osadzania tych więźniów przeobrażał się z czasem w!
model rozproszenia.

Postępowanie ochronne charakteryzowało się stosowaniem wielu wzmożonych!
środków ostrożności - zasad ogólnych. Obok nich zaczęły pojawiać się zasady!
szczegółowe (zalecenia profilaktyczne).

jednolitego postępowania w całym kraju nie było. Wypracowywano je w obrębie
Wojewódzkich Zarządów Zakładów Karnych .

Oddziaływanie penitencjarne prowadzone było w znikomym zakresie. Polegało
_0I10 ołównie na poddawaniu więźniów wzmożonej dyscyplinie i porządkowi.
Status więźniów niebezpiecznych nie znajdował odzwierciedlenia w przepisach
prawa karnego wykonawczego.

4. Lata 1978- 1989

Zasady, które stosowano wjednostkach WZZK ujednolicono w 1978 roku przez
wydanie wytycznych Wydziału Ochrony CZZK w Warszawie". Miały one
obowiązywać w całym kraju. Pierwotnie opatrzone były klauzulą "tajne". W 1985
zmieniono na "poufne".

Wydanie wytycznych świadczyło wyraźnie o tym, że więźniowie niebezpieczni
stanowili dla praktyki wykonywania kary istotny problem penitencjarno-ochronny.
Wytyczne ustalały kryteria kwalifikacyjne do grupy niebezpiecznych procedurą
oraz zasady postępowania w zakresie rozmieszczenia, konwojowania, ruchu,
zatrudnienia, zajęć kulturalno - oświatowych. Podmiotowo odnosiły się do
skazanych i tymczasowo aresztowanych.

Dyrektywa ogólna, na podstawie której następowało zakwalifikowanie więźnia
do niebezpiecznych stanowiła, iż do niebezpiecznych należy zaliczać tych
osadzonych, którzy ze względu na znacznie nasilone antyspołeczne postawy, bądź
szczególnie agresywne zachowania, stanowią istotne zagrożenie dla porządku i
bezpieczeństwa w zakładzie karnym (chodziło tu o zakład karny typu zamkniętego
i areszt śledczy), a w szczególności - spośród tych skazanych, którzy:

1. odbywająkarę lub są podejrzani o popełnienie przestępstwa, którego charakter
   lub sposób dokonania wskazują na skłonności sprawcy do działania mogącego
   godzić również w podstawowe wymogi porządku i bezpieczeństwa w zakładzie
   karnym.

2. usiłowali lub dokonali ucieczki względnie zachodzi uzasadnione podejrzenie,
   że trwają w zamiarze jej dokonania.

^J- organizowali względnie aktywnie uczestniczyli w przygotowaniu lub
wywołaniu zakłócenia porządku i bezpieczeństwa w zakładzie karnym,

4. przejawiają czynną, agresywnąpostawę wobec funkcjonariuszy i pracowników
   lub osadzonych,

5. inspirują lub aktywnie uczestniczą w rozwijaniu wśród osadzonych
   negatywnych przej awów podkultury więziennej,

przejawiająaktywnie wrogi stosunek do ustroju PRL lub przedstawicieli władzy
^{1 ad}ministracji państwowej

⁵⁷ Biuletyn Informacyjny Nr 41

op. cit.

7. dopuścili się w okresie aktualnego lub poprzedniego pobytu w zakładzie

karnym przestępstwa groźnego dla porządku i bezpieczeństwa.
Jak wskazuje na to redakcja dyrektywy ogólnej, wyliczenie przesłanek tz\y,
szczegółowych miało charakter przykładowy. Inne przyczyny również mogły
stanowić podstawę do zakwalifikowania więźnia jeżeli uznano, że mieszczą się ^
zakresie dyrektywy ogólnej.

Punkt 6 wyraźnie wskazywał, iż względy polityczne mogły stanowić przyczynę
uznania więźnia za niebezpiecznego. Świadczy to o złej polityce penitencjarnej
jaka prowadzona była w latach 70-tych. Była ona - niestety - tożsama z polityką
państwa ludowego.

Dalsze wytyczne stanowiły o procedurze kwalifikacyjnej. Zwracało się w nictJ
uwagę na to, iż zaliczenie do niebezpiecznych powinno nastąpić niezwłocznie po
ujawnieniu danych wskazujących na szczególny stopień zagrożenia dla porządku
i bezpieczeństwa. Mogło to nastąpić na podstawie dokumentów lub informacji od
organów prokuratury, milicji lub sądu albo na podstawie zdarzeń, które miahj
miejsce w jednostce penitencjarnej.

Prowadzona nadal w jednostkach praca operacyjna dostarczała również informacji
niezbędnych do zakwalifikowania. Inwigilacja prowadzona była wobec całej
populacji, a wobec więźniów niebezpiecznych szczególnie intensywnie.
Nie była to już ta sama działalność jak w latach poprzednich, ale manipulowanie
było możliwe.

Dopiero interwencja Rzecznika Praw Obywatelskich i eskalacja wystąpień
osadzonych popieranych przez działaczy politycznej opozycji w 1989 r.
doprowadziły do ostatecznej likwidacji pracy operacyjnej w jednostkach
penitencjarnych.

Inicjatorem procedury kwalifikacyjnej był kierownik działu ochrony lub
zastępca kierownika działu ochrony, którzy sporządzali stosowny wniosek.:
Podlegał on zaopiniowaniu przez właściwego wychowawcę lub kierownika działu
penitencjarnego.

W przypadkach wyjątkowych, uzasadnionych szczególnym interesem
bezpieczeństwa - wniosek o zaliczenie do niebezpiecznych mógł być przedłożony
naczelnikowi bez zaopiniowania.

Tak więc możliwe były dwa tryby kwalifikowania: normalny i nadzwyczajny. Ten|
drugi z pominięciem opinii wychowawcy lub kierownika działu penitencjarnego.
Osoba sporządzająca wniosek podawała w nim uzasadnienie zaliczenia do
niebezpiecznych oraz propozycję właściwych dla danego przypadku szczególnych
przedsięwzięć profilaktyczno-ochronnych.

Wniosek o zaliczenie zatwierdzał naczelnik zakładu. Miał on decydujący głos w|
sprawie.

Na podstawie zatwierdzonego wniosku kierownik działu ochrony sporządzał "kartę I
ewidencyjną niebezpiecznego".

Karta zawierała konkretne przyczyny zaliczenia do niebezpiecznych właściwe!

dla danego przypadku, szczególne przedsięwzięcia profilaktyczno - ochronne oraz
foto°rafię osadzonego. Kartę przekazywano właściwemu oddziałowemu, który
rzechowywał ją wg numeracji cel. Podlegała natychmiastowemu przekazaniu,
^_rzy każdorazowej, stałej lub czasowej zmianie miejsca zakwaterowania
osadzonego w obrębie zakładu karnego, jak również w przypadku stałego lub
czasowego przeniesienia osadzonego do innej jednostki penitencjarnej.
Wytyczne wskazywały na to, iż zaliczenie do niebezpiecznych nie powinno trwać
dłużej, aniżeli było to uzasadnione występującym ze strony osadzonego
szczególnym zagrożeniem dla porządku i bezpieczeństwa.
Zasadność zaliczenia podlegała kontroli kierownika działu ochrony, jego zastępcy
lub właściwych komendantów pawilonów. Pozostali funkcjonariusze i pracownicy,
a zwłaszcza kierownik działu penitencjarnego, kierownik działu ewidencji i
zatrudnienia oraz wychowawcy zobowiązani byli do przekazywania wszelkich
danych i spostrzeżeń uzasadniających zweryfikowanie decyzji.
Niezależnie od wyżej wymienionych wymogów, co najmniej raz na półrocze
należało dokonać ogólnej weryfikacji zasadności zaliczenia.
Ustalone zostały więc dwie możliwości dokonywania weryfikacji. Jedna
obligatoryjna (ogólna) raz na pół roku dotycząca wszystkich więźniów uznanych
za niebezpiecznych oraz fakultatywna (indywidualna) - dokonywana, gdy
szczególne zagrożenie dla porządku i bezpieczeństwa ze strony osadzonego
ustawało. Mogło to stać się wcześniej niż przed upływem sześciu miesięcy.
Weryfikacje miały zapewnić, iż zaliczenie do niebezpiecznych nie będzie trwało
dłużej niż jest to konieczne.

Zgodnie z wytycznymi decyzję o odwołaniu lub utrzymaniu w kategorii
niebezpiecznych podejmował naczelnik jednostki na wniosek kierownika lub jego
zastępcy, zaopiniowany przez kierownika działu penitencjarnego lub właściwego
wychowawcę. Procedura była więc podobna jak przy zaliczeniu.
W przypadku indywidualnej weryfikacji należało sporządzić wniosek o odwołanie
zaliczenia do niebezpiecznych, natomiast gdy następowała weryfikacja ogólna
zamiast wniosku sporządzić należało notatkę służbową. Notatka powinna zawierać
konkretne propozycje i ich uzasadnienie w stosunku do poszczególnych więźniów.
Zatwierdzona notatka służbowa przez naczelnika stanowiła podstawę do dokonania
stosownych adnotacji na wniosku o zaliczenie.

Kolejne wytyczne stanowiły o postępowaniu z osadzonymi niebezpiecznymi.
Zgodnie z nimi - więźniów niebezpiecznych należało umieszczać wyłącznie w
określonych odrębnymi przepisami jednostkach typu zamkniętego w których
system ochrony i obrony jest odpowiednio przystosowany do osadzenia tej
kategorii osób. W tych zakładach należało ich rozmieszczać w celach o
najskuteczniejszym technicznym zabezpieczeniu (sprzęt kwaterunkowy trwale

przymocowany do ścian i podłogi, a drzwi wejściowe wyposażone w o4,_n]ccjonariuszy i pracowników będących w kontakcie z więźniami
podawcze zamykane od zewnątrz). ^bezpiecznymi należało wyposażać w niezbędne środki łączności - w celu

Cele dla niebezpiecznych powinny być usytuowane w takim miejscu, aby w n^zymania stałej i bezpośredniej łączności z wartownią,
możliwości zapewnić warunki bezpośredniej obserwacji okien tych cel _prucn osadzonych poza obrębem cel mieszkalnych ograniczony miał być ściśle
posterunki zewnętrzne⁵⁹. Ponadto nie mogły być umiejscowione w narożnilTniezbędnych potrzeb. Doprowadzanie do wszelkich miejsc w obrębie zakładu
budynku, przy klatce schodowej, na najwyższej kondygnacji lub w polnego - stosownie do stopnia zagrożenia powinno odbywać się pojedynczo lub
instalacji zewnętrznej, jak np.: rynien spustowych, przewodów odgromowych Igrupach nie przekraczających 10 osób, przy czym w poszczególnych grupach
Wyznaczał je kierownik działu ochrony w porozumieniu z kierownikiem d; I mogło być więcej niż dwóch niebezpiecznych. Ograniczenie w zakresie
ewidencji i zatrudnienia. Więźniów niebezpiecznych rozmieszczało się w cel «^{bności grUPY dotyczyło} niebezpiecznych zatrudnionych oraz objętych
kilkuosobowych wspólnie z innymi odpowiednio dobranymi osadzonymi k^zaniem' oprowadzanych pod odpowiednim dozorem do miejsca pracy lub

r i , , . ■ i-i • -• ■ • ■ j mki w obrębie zakładu karnego,

poszczególnych celach nie należało rozmieszczać więcei niz d\v^lUK * . , „ , • • • ■ . • .

.... . . , . ...... _1!1Cer niebezpiecznych odbywał się w miejscu odpowiednio zabezpieczonym,

do niebezpiecznych.

niebezpiecznych, przy zachowaniu wyraznei przewagi osadzonych nie zliczonr , , ■ , ■ , _in „, ■ * i • • • i

vć więcei, niż dwóch niebezpiecznych.

^{J Jr b J} Igrupach spacerowych me przekraczających 10 osob. W grupie takiej me mogło

Umieszczenie więźnia niebezpiecznego w celi jednoosobowej mogło nast _{aczełnik mógł zezwolić na odbywanie przez} poszczególnych niebezpiecznych
wyłącznie w przypadkach uzasadnionych szczególnym interesem bezpieczeń, ^ _{w gmpach Q większgJ liczebności osób; zw}aS}zcza zatrudnionych lub
na podstawie pisemnej decyzji naczelnika. Po upływie każdego miesiąca, dec|_{)jętych nauczaniem}. Funkcjonariusz dozorujący spacer wykonywał swoje
ta podlegała stosownej weryfikacji. fcowiązki w bezpośrednim, ścisłym współdziałaniu z funkcjonariuszami

Wszelkie zmiany w zakresie rozmieszczenia mogły odbyć się w uzgodnieiŁi_{niącymi służ}b_{ę na} posterunkach zewnętrznych uzbrojonych, których
zastępcą kierownika działu ochrony lub właściwym komendantem pawilonu_:ażdorazowo ostrzegał o wyprowadzeniu niebezpiecznych na spacer.
Cele, w których przebywali niebezpieczni mogły być otwierane przy zachowł-zy opuszczaniu celi i powrocie do niej niebezpieczni podlegali każdorazowo
szczególnych środków ostrożności, a ponadto w czasie przeprowadzania aizeszukaniu szczegółowemu. Cele ich przeszukiwać należało szczegółowo nie
lub w porze nocnej - przy odpowiednim do zagrożenia wzmocnitpadziej niż 2 razy w tygodniu, a codziennie kontrolować szczegółowo stan
zabezpieczenia oddziału. echnicznego zabezpieczenia. Pomieszczenia produkcyjne, w których pracowali

Wytyczne nakazywały poddanie niebezpiecznych wzmożonemu nadzoro\#ebezpieczni poddawać należało codziennemu przeszukaniu po zakończeniu
strony komendantów pawilonów, wychowawców i oddziałowych pod kąpcy.

rozpoznania sytuacji w poszczególnych celach oraz ustalenia jednolitego _Spo£^atl'udnianie więźniów niebezpiecznychmiało odbywać się według szczególnych
postępowania. Należało również poddawać ich odpowiednio nasilon^S¹¹^-

oddziaływaniu wychowawczemu, zmierzającemu do usunięcia przyczyn, P skierowaniu do pracy decydował naczelnik zakładu na wniosek kierownika
spowodowały zaliczenie do tej kategorii. ^{lału ochro}ny, jego zastępcy lub komendanta pawilonu w porozumieniu z

wychowawcom i oddziałowym

Wszystkie osoby przed wejściem w kontakt bezpośredni

Wszelkie informacje i spostrzeżenia funkcjonariuszy i pracowników. którzv _zf'^{wnikiem dział}u penitencjarnego względnie właściwym wychowawcą,
wykonywania obowiązków służbowych mieli stały lub doraźny kontakt z f'^eDezP»eczni mogli być zatrudnieni wyłącznie w obrębie zakładu, w odpowiednio
zobowiązani zostali do przekazywania ich niezwłocznie komendantom pawC^ '^jscach pracy i stanowiskach roboczych zapewniających
______ • ,, ., •""^-jonanuszom i pracownikom skuteczne warunki dozoru.

Wytyczne wymieniały przykładowo, wjakich miejscach i przy jakich pracach nie
' oogli być zatrudniani. Z wyliczenia tego wynikało, że możliwości zatrudnienia
niebezpiecznym powinny byc o tym poinformowane oraz pouczone o obowityfy bardzo ograniczone

zachowania wzmożonej czujności i ścisłego przestrzegania ustalonych oddziaływanie na niebezpiecznych przez zajęcia kulturalno

oświatowe również

postępowania.

j°dlegało ograniczeniu.

y yczne stanowiły, że mogli oni brać udział w takich zajęciach, które były

,„„, , .... ,. , . _a u §f^niz°wane w rejonie oddziału mieszkalnego. Naczelnik jednak mógł zezwolić

" Obowiązujące przepisy ochronne wyróżniały posterunki: zewnętrzne uzbrojone Ha kor7VQto . ° , • , ,

nieuzbrojone oraz wewnętrzne nieuzbrojone. ^yStame P^{rzez nlch z lnn}y^{ch za}J?^c P^oza obrębem oddziału, zwłaszcza

uczącym się lub zatrudnionym. Wyjątek ten nie dotyczył niebezpiecznych, ktŁ
na podstawie decyzji naczelnika czasowo rozmieszczani byli w pojedynczjj
celach. Korzystali oni wyłącznie z zajęć kulturalno - oświatowych w obręj
oddziału.

Konwojowanie więźniów niebezpiecznych-zgodnie z wytycznymi - poleg
miało na zachowaniu wzmożonych środków ostrożności, a w szczególnoś
dowódcy konwoju i konwojentom należało udzielić szczegółowe]
instruktażu i zapoznać z fotografiami niebezpiecznych,
skład konwoju należało wzmocnić,

konwojowanie należało zorganizować przy wykorzystaniu samochoi
więźniarki, wagonu więźniarki, a dla chorych - samochodu sanitarki,
osadzonym przejawiającym skłonności do ucieczek lub agresywnyj
wystąpień należało założyć na czas konwojowania kajdanki.
Ostatni punkt wytycznych nakazywał kierownikom działów: ochron
penitencjarnego oraz ewidencji i zatrudnienia na bieżące współdziałanie
realizacji zadań określonych w wytycznych oraz doskonalienie w tym zakrj
stosowanych przedsięwzięć.
Ponadto naczelnik zakładu karnego zapewnić miał niezbędną koordynację i nadz
nad realizacją przez działy służby zadań określonych w wytycznych or,
dokonywać nie rzadziej niż 2 razy w roku kompleksowej oceny tej działalnośi
Wytyczne zawierały również wzory dokumentów, które sporządzano pn
kwalifikowaniu i weryfikacji (wniosek w sprawie zaliczenia i odwołania zaliczeń
oraz kartę ewidencyjną niebezpiecznego).

W 1987 wprowadzono poprawkę do wytycznych dotyczącą skazany
niebezpiecznych wymagających stosowania środków leczniczo - wychowawczyc
Poprawkę stanowiło polecenie zawarte w Biuletynie Informacyjnym Wydział
Ochrony i Dowodzenie CZZK nr 73 z dnia 30.04.1987 roku mówiące o tym
skazanych tych można osadzać w celach mieszkalnych o typowym wyposażeń
wyłącznie w czasie ich pobytu w oddziale specjalnym. Decyzję w tej spraw
podejmować miał naczelnik jednostki na pisemny wniosek kierownika oddział
specjalnego zaopiniowany przez kierownika działu ochrony.
To odstępstwo w zakresie umieszczania w celach nie przeznaczonych dla więźni^
niebezpiecznych dotyczyło tylko tych skazanych przebywających w oddziałać
specjalnych, którzy zakwalifikowani zostali do niebezpiecznych z powodów innyl
niż czynna i agresywna postawa wobec funkcjonariuszy i pracowników. Tac
bowiem mieli być osadzani w celach przeznaczonych dla niebezpiecznych
Polecenie zobowiązywało również personel oddziału specjalnego do sprawowani
stałej i bezpośredniej opieki terapeutycznej nad skazanymi niebezpiecznym
wymagającymi stosowania środków leczniczo wychowawczych osadzonymi po:
oddziałem specjalnym.

Kończąc omawianie tego okresu można powiedzieć, że dużym osiągnięcie!
było opracowanie i wydanie jednolitych reguł dotyczących więźnió'

zpiecznych. Równie dużym, ale niedociągnięciem było wydanie ich w formie
¹¹¹⁶ jarych. Dlatego z wielu powodów regulacja zasługiwała na krytykę.

de wszystkim więzień zainteresowany nie wiedział, kiedy uznano go za
niebezpiecznego, kto o tym zdecydował i dlaczego?.

xji_e wiedział także, jakie kryteria powinien spełnić, aby decyzję uchylono.
■Przepisy prawne" określające jego status nie były mu znane. Procedura zaliczania
do'tej kategorii miała klasyczne cechy postępowania inkwizycyjnego⁶⁰.
Nadal status więźnia niebezpiecznego nie znajdował odbicia w przepisach prawa
penitencjarnego.

Kryteria kwalifikacyjne wskazywały, iż wrogi stosunek do PRL-u może byc
przyczyną uznania za niebezpiecznego.

Upowszechnił się model rozproszonego osadzania tych więźniów tzn. w
wydzielonych celach wyznaczonych zakładów typu zamkniętego

Zdecydowana większość wytycznych traktowała o wymogach ochronnych.
Były one priorytetowe. Względy penitencjarne zostały im podporządkowane. I
choć wytyczne zobowiązywały do poddawania tych więźniów nasilonemu
oddziaływaniu wychowawczemu, to w praktyce nie było ono stosowane.
Wydane wytyczne były usankcjonowaniem zasad, które stosowano dotychczas w
jednostkach podstawowych.

1. Lata 1989- 1995

W okresie tym nastąpiła transformacja ustrojowo-polityczna państwa. Zmiany
nie mogły ominąć więziennictwa.

Po wydarzeniach roku 1989, kiedy to w większości jednostek penitencjarnych
doszło do czynnych wystąpień osadzonych, żądających między innymi poprawy
warunków odbywania kary i zmiany przepisów, nastąpiły lata doniosłych przemian.
Wprowadzono racjonalne, pozytywne zmiany w sytuacji prawnej i faktycznej
więźniów, angażując do ich przeprowadzenia i czyniąc za te zmiany
odpowiedzialnymi całą kadrę⁶¹.

do klasycznych cech procesu inkwizycyjnego zaliczano min.: wszczynanie procesu z
^urz?du, skarga miała charakter publiczny( w roli oskarżyciela występował
Przedstawiciel organu publicznego), wszystkie funkcje procesowe tj. ściganie,
^{S arżan}ie, wydawanie wyroku - spoczywały w jednym ręku, postępowanie było w
zasadzie tajne

Dr 'n

_D ^ajdus, B. Gronowska: Europejskie standardy traktowania więźniów. Toruń 1998 s.49
słu' ■'^dus: 0^ więzienia będącego narzędziem sprawowania władzy do więzienia

zącego rozwiązywaniu problemów kontroli społecznej. Biuletyn Polskiego
^l°warzyst_Wa Kryminolo gicznego. Warszawa 1993. Nr 2 s.32 in

Upodmiotowieniu pozbawionych wolności, towarzyszył proces wyciągania
instytucji (a zwłaszcza służby więziennej) z roli podporządkowanego wykonawcy
prawa, gotowego na rozkaz wykonać każde polecenie - do roli odpowiedzialnej
formacji rozumiejącej swoją rolę i przez to zasługującej na społeczne uznanie⁶².

Ujemną stroną demokratyzacji kraju był wzrost przestępczości, głównie tej
najpoważniejszej i tej nieznanej dotychczas w Polsce - przestępczości
zorganizowanej. Musiało to znaleźć odbicie w strukturze grupy więźniów
niebezpiecznych (w latach 1992 i 1993 nastąpił wzrost kwalifikowań do tej grupy
tymczasowo aresztowanych).

W wyniku przemian społeczno-politycznych więzienia polskie objęto
monitorowaniem przez instytucje międzynarodowe i krajowe. Znacznej poprawie
uległa ochrona praw osadzonych.

Polska w 1991 r. stała się formalnie członkiem Rady Europy. Oznaczało to, iż
"moralno-polityczne" apele zawarte w międzynarodowych regułach postępowania
z więźniami, sąw sposób oczywisty adresowane także do polskiego ustawodawcy.
W 1988 roku rozpoczął działalność Rzecznik Praw Obywatelskich, który od
początku zaangażował się w ochronę praw pozbawionych wolności.
Podczas kontroli jednostek penitencjarnych zwrócił on uwagę na problematykę
osadzonych niebezpiecznych. Krytycznie ocenił wytyczne i skierował wystąpienie
do Dyrektora Generalnego w Ministerstwie Sprawiedliwości w którym wnosił o
pilne ich zmiany .

Nowelizacja wytycznych nastąpiła z dniem 09.12.1988 r..
Zmianie uległy przesłanki kwalifikacyjne. Dyrektywa ogólna zasadniczo niej
zmieniła się i określała, że do niebezpiecznych należy zaliczać tych osadzonych,
którzy ze względu na znacznie nasilone postawy przestępcze stanowią istotne
zagrożenie dla porządku i bezpieczeństwa w zakładzie karnym typu zamkniętego,
a w szczególności:

1. trwają w zamiarze dokonania ucieczki,

2. zorganizowali względnie aktywnie uczestniczyli w poważnym zbiorowym
   zakłóceniu porządku i bezpieczeństwa,

3. dopuścili się czynnej agresji wobec funkcjonariusza lub pracownika cywilnego
   i nadal przejawiają takie skłonności,

4. inspirują albo systematycznie dopuszczają się aktów terroru wobec
   współosadzonych.

Jak widać przesłanki tzw. szczegółowe zostały przeredagowane oraz uszczuplone
w porównaniu do poprzednich.

Kolejną poprawką wprowadzono zasadę, że zaliczenie osadzonych do
niebezpiecznych nie może powodować ograniczenia ich uprawnień wynikających
z kodeksu karnego wykonawczego oraz regulaminów wykonywania kary
pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania. Ta nowa wytyczna do czasu
wprowadzenia przepisów o niebezpiecznych do regulaminów pozostawała tylko
deklaracją.

obowiązek na administrację więzienną (w osobie kierownika działu

h -ony) informowania osadzonego o decyzji naczelnika, przyczynach jej podjęcia
• aniczeniach, które z niej wynikały. Kierownik działu ochrony zobowiązany
' ostał do odnotowywania faktu udzielenia powyższych informacji we wniosku o
zaliczenie.

uprowadzono również regułę, iż podstawą do utrzymania decyzji o zaliczeniu
do niebezpiecznych mogło być jedynie stwierdzenie przesłanki negatywnej w
okresie minionego półrocza. W innych przypadkach należało zaliczenie odwołać.
Wytyczną ograniczającą zajęcia kulturalno - oświatowe zastąpiono nową
stanowiącą, że niebezpieczni uczestniczyć mogą w takich zajęciach na zasadzie
indywidualnego doboru składu grupy, zaś poza obrębem oddziałów mieszkalnych,
dodatkowo pod wzmocnionym dozorem wzajemnie ubezpieczających się
funkcjonariuszy.

Wytyczne dotyczące ograniczeń w zatrudnieniu zmieniono określając, że
niebezpieczni nie mogą być zatrudnieni w miejscach pracy i na stanowiskach
roboczych nie zapewniających wymaganych względem tej kategorii osadzonych
warunków bezpieczeństwa, a w szczególności:

w miejscach nie zapewniających stałego dozoru funkcjonariuszy lub

pracowników,

na drugich lub trzecich zmianach produkcyjnych,

w miejscach i przy urządzeniach o szczególnym zagrożeniu pożarowo-

wybuchowym względnie umożliwiających spowodowanie awarii groźnych

dla procesu produkcji lub bezpieczeństwa zakładu karnego,

przy obsłudze maszyn i urządzeń umożliwiających wyrób niebezpiecznych

przedmiotów,

przy wszelkich procesach załadunkowych, transportowych oraz obsłudze
technicznej pojazdów.

w magazynach i innych miejscach nie pozwalających na wyeliminowanie

niekontrolowanych kontaktów z osobami postronnymi.
W kolejnej dodanej wytycznej określono, iż zakazy wymienione powyżej należy
stosować odpowiednio do przyczyn uzasadniających zaliczenie osadzonego do
niebezpiecznych.

Nałożono obowiązek na Dyrektora OZZKorganizowania jeden raz w roku w każdej
podległej jednostce wszechstronnej kontroli całokształtu wytycznych.
W 1992 r. wprowadzono przepisy określające sposób organizacji transportowania
więźniów niebezpiecznych. Przyjęto w nich zasadę, iż transporty tych skazanych
organizuje się po uzyskaniu przez naczelnika zakładu zgody Dyrektora CZZK.

W zakresie działalności penitencjarnej nowych regulacji nie było. Dalej jedyj
wytyczne wspominały o potrzebie prowadzenia nasilonych oddziały^,,
wychowawczych, zmierzających do usunięcia przyczyn , które- spowodow₃
zaliczenie ich do niebezpiecznych.

Nowe warunki jakie powstały wpłynęły na zmianę podejścia kadry penitencja^,
do osadzonych. Otwartość więzień umożliwiała poszerzenie wachlar
oddziaływań wobec osadzonych. Nadal jednak musiały być uwzględniał
uwarunkowania ochronne.

Zmiany wytycznych wprowadzone w 1988 roku wpłynęły dodatnio na stal
więźniów niebezpiecznych. Doniosłą zmianą było wyłączenie z przesiani
kwalifikacyjnych wrogiego stosunku do PRL-u lub przedstawicieli władzy!
administracj i państwowej.

Uprawnienia więźniów niebezpiecznych poszerzyły się. Od tej pory osadzoi
musiał być informowany o podjętej wobec niego decyzji, jej przyczynacl
konsekwencjach.

1.

W dalszym ciągu jednak uregulowanie statusu tych więźniów było niepoprawne
uwagi na charakter prawny wytycznych. W związku z tym CZZK czyj
przygotowania projektów przepisów, które znalazłyby swoje miejsce w kodeld
karnym i regulaminach.
Koncepcje zmian przepisów uwzględniały już propozycje w zakresie nowej
sposobu izolowania tych więźniów w jednostkach penitencjarnych ( chodziłof
tworzenie oddziałów dla tej kategorii, którą wysunął min. J. Malec).
Zainteresowanie instytucji i organizacji wykonywaniem kary pozbawienia wolnos*
sprawiało, że problematyka więźniów niebezpiecznych przestawała być tal
więziennictwa. Zaczęła być tematem dostępnym szerszemu odbiorcy.

Lata 1995-1998

Nowelizacja prawa karnego wykonawczego przeprowadzona w 1995 r. zmieni
radykalnie charakter prawny przepisów dotyczących więźniów niebezpiecznyc
Większość regulacji prawnych wprowadzonych w tym czasie obowiązuje aktualni
Nowe przepisy zmieniły jedynie niektóre zasady wprowadzone w 1995r. Dłatei
szczegółowe omówienie tych obowiązujących nastąpi w rozdziale następnym
W tym miej scu zostaną przedstawione przepisy, które utraciły swoją moc w 1998|
Zmiana kodeksu karnego wykonawczego z 1995 r. dodała do art. 44 paragraf!
który stanowił, iż " skazanego wykazującego znaczny stopień demoralizacji I
zagrożenia społecznego albo skazanego za przestępstwo popełnione j
zorganizowanej grupie osadza się w zakładzie typu zamkniętego w warunkacj
zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu".

araf choć nie używał pojęcia skazanego niebezpiecznego dawał podstawę
^Te" pracowania przepisów wykonawczych odnoszących się do osadzonych

ⁿ'^Cbe wadzenie do kodeksu karnego wykonawczego cytowanego artykułu łączyło
^°_noWą koncepcją rozmieszczania tej grupy osadzonych w naszym systemie

p^enitnisy wykonawcze ustanawiały mianowicie możliwość osadzania ich obok
udzielonych cel, także w odrębnych oddziałach.

W znowelizowanych regulaminach wykonywania kary pozbawienia wolności oraz
tymczasowego aresztowania pojawiły się podrozdziały dotyczące tych więźniów.
Zawierały one przesłanki kwalifikacyjne oraz niektóre zasady postępowania.
Przesłankami kwalifikacyjnymi stały się:

1. znaczny stopień demoralizacji,

2. znaczny stopień zagrożenia społecznego,

3. skazanie za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie.
   Redakcja przesłanek wskazywała, iż dwie pierwsze odnosiły się do skazanych i
   tymczasowo aresztowanych, natomiast trzecia tylko do skazanych. Nieostrość
   pojęć - przesłanek ogólnych (1 i 2) starały się usunąć przepisy w sprawie
   klasyfikacji skazanych. Określały one okoliczności (przesłanki szczegółowe),
   które wskazywały na istnienie znacznego stopnia demoralizacji lub zagrożenia
   społecznego ze strony więźnia. Były to między innymi takie okoliczności jak:

dokonanie zamachu terrorystycznego,

dokonanie przestępstwa z użyciem broni palnej lub ze szczególnym
okrucieństwem,

zorganizowanie lub aktywne uczestnictwo w zbiorowym wystąpieniu w
areszcie śledczym lub zakładzie karnym,

dopuszczenie się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub inną
osobę w czasie pobytu w zakładzie karnym lub areszcie śledczym,
używanie przemocy wobec tymczasowo aresztowanego lub skazanego,
dokonanie lub usiłowanie dokonania ucieczki z aresztu śledczego lub zakładu
karnego typu zamkniętego albo podczas konwojowania poza terenem takiego
aresztu lub zakładu

Podobnie jak w wytycznych wyliczenie było przykładowe. Zatem inne okoliczności
(np. przynależność do zorganizowanej grupy przestępczej lub tzw. przestępJ
narkotykowa) też mogły stanowić postawę zakwalifikowania.
Przy głębszej analizie przesłanek ogólnych ( znacznego stopnia demoralizj
zagrożenia społecznego) rodziły się wątpliwości interpretacyjne. Okazywał]
iż znaczenie słownikowe pojęć było inne od ich znaczenia prawnego, a opl
tego ulegały one zdecydowanemu zawężeniu na potrzeby zaliczania więźnióJ
niebezpiecznych. To zawężenie powodowało, że treść przesłanki "znaczny stl
demoralizacji" zawierała się w treści przesłanki "znaczny stopień zagrozi
społecznego".

Z tych względów tylko ta druga przesłanka była, użyteczną w selekcjonował
więźniów.

_{isji mog}fy być zaskarżane przez osadzonego w terminie trzech dni
! >ecyzje ko J ._g °_{{a gQ Q nie}j organem właściwym do rozpatrzenia skargi był

OlI <-lM^ .. • _ 1-- 1., 1 ~ ~ ~ ~ J ;

ciarny. Na postanowienie sądu przysługiwało osadzonemu i
^Sąd •^PeI_tracii zakładu zażalenie, które rozpatrywano w trybie art.25 kkw.
Bdminis ^J_{westie zw}iązane z procedurą i postępowaniem zostały ujęte we
^P0Z°nnianych regulaminach oraz zarządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia
09 oTstf r w sprawie postępowania ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi
niebezpiecznymi⁷⁵.

P, tepowanie podczas konwojowania zostało uzupełnione zarządzeniem Ministra
Sprawiedliwości i Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 09.12.96 r. w sprawie
obowiązków SW i Policji w zakresie konwojowania skazanych i tymczasowo

zakresie stosowana z uwagi na skomplikowaną problematykę kwalifikacji prawj
czynów związanych z przestępczością zorganizowanej⁷¹. Poza tym
obligatoryjny charakter, powodował usztywnienie procesu kwalifikowani!
Oznaczało to w praktyce, że w każdym przypadku skazania więźnia
przestępstwo w związku z art. 58a⁷³ lub art.276⁷⁴ kk z 1969r musiało nastąp
zakwalifikowanie do grupy niebezpiecznych
Przyjęta - nota bene - słuszna zasada, iż przestępstwa tego rodzaju (związan
przestępczością zorganizowaną) stanowią czyny szczególnie niebezpieczn
powinna podlegać weryfikacji pod względem podmiotowym.
Przyjęte przesłanki kwalifikacyjne zawierały nowe akcenty, które wynikały
zmian w strukturze przestępczości. Poszerzały one pojecie więźn
niebezpiecznego na okoliczności mające miejsce poza terenem jednost
penitencjarnej np. udział w przestępczości zorganizowanej, dokonanie zamach
terrorystycznego, popełnienie przestępstwa za szczególnym okrucieństwem luk
użyciem broni palnej
Istotnym novum w procedurze kwalifikacyjnej - wprowadzone nowelizacją- by!
przesunięcie kompetencji w decydowaniu o zaliczaniu więźnia do niebezpiecznyc
Dotychczas decydował o tym jednoosobowo naczelnik jednostki. Nov
zarządzenie w sprawie klasyfikacji oraz organizacji, zakresu działania i tryli
postępowania komisji penitencjarnej stanowiło, że organem tym staje się komis,
penitencjarna ( § 11.1. pkt. 6 )

Zarządzenie Nr 1/96 Dyrektora CZZK z dnia 03.01.96 r. w sprawie transportowania
skazanych stanowiło natomiast, iż transport skazanego niebezpiecznego organizuje
się po uzyskaniu przez naczelnika jednostki penitencjarnej zezwolenia od
Naczelnika Wydziału Ochrony CZZK. Zgłoszenia i realizację tych transportów
odbywały się na zasadach ogólnych .

Nowa koncepcja rozmieszczania więźniów niebezpiecznych wymusiła potrzebę
wyselekcjonowania zakładów karnych i aresztów śledczych w których mogliby
przebywać ci więźniowie, a w szczególności chodziło o wskazanie jednostek w
których mogłyby powstać oddziały dla niebezpiecznych. Zostało to ustalone, choć
z biegiem czasu pierwotne zamierzenia ulegały korektom (głównie jeżeli chodzi

0 liczbę oddziałów).

Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie ustalenia wykazu i przeznaczenia
jednostek penitencjarnych z 02.01.96 r. określało, że więźniowie niebezpieczni
mogą przebywać w kilkudziesięciu jednostkach penitencjarnych typu zamkniętego
na terenie kraju⁷⁷. Głownie w wydzielonych celach tych jednostek. Zarządzenie
nie wskazywało w których zakładach mają powstać oddziały dla więźniów
niebezpiecznych.

Regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności zawierał przepisy
ograniczające uprawnienia skazanych, którzy zostali uznani za niebezpiecznych.
§121' ust.7 regulaminu stanowił, iż skazani ci nie mogą korzystać z :
1- nagród o których mowa w §62 ust.l pkt.5,8,14,15 tj.

¹ zezwolenia na widzenie w oddzielnym pomieszczeniu bez osoby dozorującej,

' Zarządzenie Nr 17/96/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 09 kwietnia 1996 r w

⁷¹ A. Marek, W. Pływaczewski: Kryminologiczne i prawne aspekty przestępczości sprawie postępowania ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi niebezpiecznymi ( z.
zorganizowanej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 1992, s. 32 ^Urz- Min. Spraw. Nr 3 poz. 13 )

⁷² Wynikało to z konstrukcji § 121¹ 1 regulaminu wykonywania k.p.w. z 1989 r. op. cit. ⁶ Zarządzenie Nr 65/96/CZSW Ministra Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych z dnia

⁷³ Jeżeli sprawca popełnia przestępstwo działając w zorganizowanej grupie lub związku ⁹ §^rudnia 1996r. w sprawie obowiązków SW i Policji w zakresie konwojowania skazanych
mającym na celu przestępstwo, sąd wymierzając karę (..). ^tymczasowo aresztowanych (Dz. Urz. Min. Spraw. Nr 6 poz. 47)

⁷⁴ Kto bierze udział w związku lub w zorganizowanej grupie mających na celu Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 02 stycznia 1996 r w sprawie ustalenia i
przestępstwo zagrożone karą roku pozbawienia wolności lub surowszą podlega karze (...) ^przeznaczenia jednostek penitencjarnych ( Dz. Urz. Min. Spraw. Nr 1 poz. 4 )

i zezwolenia na widzenie bez osoby dozorującej,

. zezwolenia na widzenie bez dozoru z osobą najbliższą lub godną zaufania
poza terenem zakładu karnego na czas nie przekraczający 24 godziny,

. zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru na czas nie
przekraczający 5 dni.

2. widzeń w pomieszczeniach wspólnie z innymi skazanymi,

3. własnej odzieży i bielizny,

4. uprawnienia o którym mowa w § 36 ust. 1 tj. korzystania na własny koszt
   samoinkasującego aparatu telefonicznego,

5. uprawnienia o którym mowa w § 36 ust.2 bez kontrolowania rozmowy t
   korzystania z innego aparatu telefonicznego (za zezwoleniem naczelnika!
   na koszt abonenta lub skazanego, a jeżeli nie posiadał on pieniędzy - \
   koszt zakładu karnego,

6. zajęć kulturalno - oświatowych i sportowych organizowanych poza terenei
   oddziału, w którym byli osadzeni.

7. nabożeństw odprawianych poza terenem oddziału w którym byli osadzeni,
W zakresie innych oddziaływań penitencjarnych szczególnych regulacj i nie było
Jedynie § 121³ regulaminu nakazywał poddać ich wzmożonemu oddziaływani
penitencjarno-wychowawczemu, zgodnie z indywidualnym programei
wychowawczym.

Natomiast projekt zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z 1997 w sprawi
prowadzenia pracy penitencjarnej zawierał bardziej szczegółowe przepis]
Zwracano w nich uwagę na potrzebę tworzenia indywidualnych programóJ
oddziaływania.

W programach tych należało przede wszystkim uwzględnić prowadzeni
oddziaływań zmierzających do uświadomienia skazanemu konsekwencji decyzł

• zakwalifikowaniu oraz zapoznanie go z możliwościami i warunkami jej
  weryfikacji. Przepisy projektu wyjaśniały, iż wzmożone oddziaływani!
  penitencjarno- wychowawcze służyć ma w szczególności zmniejszeniu :

• napięć emocjonalnych,

• tendencji do zachowań agresywnych i samoagresywnych,

• negatywnych konsekwencji ograniczenia kontaktów społecznych,
  Wzmożone oddziaływanie miało między innymi polegać na częstszych kontaktac
  indywidualnych ze skazanym i zwiększeniu ilości zajęć własnych w celacl
  mieszkalnych.

Wydaje się, że realizowanie powyższych przepisów w praktyce - biorąc pod uwagi
uregulowania natury ochronnej - było niezwykle utrudnione.
Regulamin wykonywania tymczasowego aresztowania w nowym przepisie §4«
stanowił, że tymczasowo aresztowanego niebezpiecznego należy podda*
wzmożonej opiece psychologicznej. Oczywistym było i jest, że sam faW
aresztowania u większości ludzi powoduje stres. Tym bardziej może on się pojawi'

• pogłębić u osadzonego, wobec którego stosuje są największe środki izolacji

a₀ wzmożona opieka ze strony personelu specjalistycznego była w tym
^D'dscujak najbardziej pożądana.

¹¹¹¹ ■ kt zarządzenia Ministra Sprawiedliwości stwierdzał, że wzmożona opieka
^P'_d tymczasowo aresztowanym ma służyć:

"^a przeciwdziałaniu negatywnym konsekwencjom ograniczenia kontaktów
społecznych,

ułatwieniu funkcjonowania w warunkach określonych dla osadzonych
niebezpiecznych.

Podsumowując wątek oddziaływań penitencjarnych, trzeba przyznać, że ówczesne
przepisy dotyczące indywidualizacji wychowawczej nie wykluczały ze swojej
sfery działania żadnej kategorii więźniów. Nawet tej najgroźniejszej. Wynikało
to z ogólnej zasady resocjalizowania wszystkich skazanych bez pytania
zainteresowanych o zdanie. Ta zasada niosła ze sobą oczywiście określone
konsekwencje. Przede wszystkim małą efektywność oddziaływań.
Projekt zarządzenia pozostał jednak projektem i już - wydaje się - w wersji
przedstawionej nie będzie wprowadzony. Choćby dlatego, że zmieniły się
radykalnie przepisy dotyczące prowadzenia pracy resocjalizacyjnej w więzieniach.
W nowych regulaminach nie powtórzono przepisów wyżej przytoczonych.
Aktualnie resocjalizacja stała się generalnie prawem skazanego.

Reasumując omawiany okres należy podkreślić, że od roku 1995 postępowanie
z więźniami niebezpiecznymi w polskim systemie penitencjarnym zaczęło mieć
należyte umocowanie.

Ważną sprawą było i to, że nowe przepisy stały się powszechnie dostępne. Dało
to możliwość "jawnego" wykonywania kary wobec tych więźniów, a tym samym
zapobiegało tworzeniu mitów i legend.

Można śmiało stwierdzić, iż nasze ustawodawstwo od tego czasu było zgodne ze
standardami międzynarodowymi.

Od roku 1995 rozpoczął rozwijać się ponownie model koncentracji w sposobie
rozmieszczania tej kategorii więźniów.

ROZDZIAŁ III

PENITENCJARNO -OCHRONNE UWARUNKOWANIA
KWALIFIKOWANIA WIĘŹNIÓW DO KATEGORII
NIEBEZPIECZNYCH

1. Uwagi wstępne

Zasada praworządności wykonania kary pozbawienia wolności jest jedną z
podstawowych zasad prawa i polityki penitencjarnej. W realizacji jej ważną rolę
jdgrywają przepisy prawne. Działania bowiem uprawnionych organów powinny
3yć podejmowane na podstawie i zgodnie z ich treścią.

Problematyka kwalifikowania więźniów do grupy niebezpiecznych była długo -
ak wynika to z poprzednich rozdziałów - unormowana w Biuletynie Nr 41 w
formie tzw. prawa powielaczowego.

Od początku lat dziewięćdziesiątych coraz częściej pojawiały się zarzuty pod
adresem administracji więziennej dotyczące wątpliwego umocowania decyzji
podejmowanych na podstawie wytycznych. Długo oczekiwany postulat spełniono
w 1995 roku.

Wyodrębnianie z całej populacji osadzonych więźniów niebezpiecznych jest
uzasadnione dwoma względami. Są to względy penitencjarne i ochronne. Tak
dzieje się we wszystkich nowoczesnych systemach penitencjarnych.
Względy penitencjarne wynikają z potrzeby uwzględnienia w pracy z osadzonymi
ogromnego zróżnicowania ich środowiska. Natomiast ochronne - koniecznością
właściwego zabezpieczenia więźnia, dla utrzymania na właściwym poziomie
porządku i bezpieczeństwa jednostki penitencjarnej.

Między tymi sferami - ochronną i penitencjarną - musi istnieć harmonia. Zakład
karny czy areszt śledczy powinien zapewnić bezpieczeństwo więźniom,
zatrudnionym w nim funkcjonariuszom i pracownikom cywilnym. A przede
wszystkim powinien być bezpieczny jako funkcjonalna całość.
Aby mogła być prowadzona praca penitencjarna musi być zapewnione
bezpieczeństwo we wszystkich tych płaszczyznach. W warunkach
niebezpieczeństwa wystąpień, naruszeń nietykalności i godności osobistej
osadzonych nie może być mowy o pracy wychowawczej⁷⁸.

amiętać jednak należy o tym, że zwiększona izolacja to zmniejszona możliwość
stosowania środków i metod oddziaływania. Jedyną "nadzieją" pozostaje wówczas
uczynienie okresu pobytu w grupie więźniów niebezpiecznych najkrótszym z

jg^^at^enaly pomocnicze do nauki kryminologii - praca zbiorowa - COSSW Kalisz,

możliwych. To oczywiście w dużej mierze zależy od samego osadzonego I
jego postawy, zachowania, akceptacji oddziaływań resocjalizacyjnych ₀]
udowadniania na co dzień, że deklaracje jego są prawdziwe.
Z drugiej strony działania administracji w tym zakresie muszą być ostróg
Niejednokrotnie zachowania osadzonych są koniunkturalne, aby osiągać wła_Sl
cele . Ale te cele nie muszą być zbieżne z oczekiwaniami administracji.

W całym procesie tworzenia tej kategorii osadzonych najważniejszy]
kwestiami są:

' przesłanki kwalifikacyjne,

• tryb kwalifikowania i weryfikacji,

• organy decydujące o zakwalifikowaniu i weryfikacji.

2. Przesłanki kwalifikacyjne i ich prawny charakter

Ogół kryteriów klasyfikacyjnych dzieli się w nauce prawa karne
wykonawczego na kryteria o charakterze materialnym i formalnym. Te z ko]
podlegają dalszym podziałom tj. na podmiotowe i przedmiotowe. Znaczenie tej
podziału polega na tym, iż kryteria formalne sąłatwe do rozpoznania i ich ustalet
nie nastręcza trudności. Natomiast materialne - mają charakter ocenny, dotyc
bowiem osobowości człowieka. Rodzą zatem potrzebę dokonywania odpowiedni!
badań osobopoznawczych.

Kryteria materialne mają szczególne znaczenie w procesie indywidualnej
postępowania z osadzonymi. Pozwalają odpowiednio reagować na pozytywni
jak i negatywne przemiany ich postaw w toku odbywania kary.
Z obecnie obowiązujących przepisów wynika, że dla potrzeb wyodrębnian
więźniów niebezpiecznych obie te kategorie przesłanek występują.
Podobnie jak to miało miejsce wcześniej są to - kryteria o charakterze ogólnym
szczegółowym.
Kryteriami ogólnymi są:

1. poważny stopień zagrożenia społecznego,

2. poważny stopień zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu karnego lub areszi
   śledczego,

.3. skazanie za przestępstwo w zorganizowanej grupie lub związku mającymij

celu popełnianie przestępstw.
Przesłanki te odnoszą się do skazanych (1,2,3,) i tymczasowo aresztowanych (1,21
W odniesieniu do tymczasowo aresztowanych ma zastosowanie art. 209 kki

dsyła do odpowiedniego stosowania przepisów o wykonywaniu kary
^kt°? wienia wolności (w rozpatrywanym przypadku do §88 ust.3 ).
^{}U 17} "pierwsze przesłanki - jak widać mają charakter materialny, a trzecia z nich

" ^eśłanki materialne dookreślane sąprzepisami regulaminów poprzez wskazanie
składowych zdarzeń (okoliczności).

Zdarzeniami, które wskazują na to, że osadzony stworzył poważne zagrożenie
społeczne są:

I odejrzenie lub stwierdzenie (skazanie) popełnienia przez osadzonego
■zestępstwa o znacznym stopniu szkodliwości społecznej a w szczególności:

1. z użyciem broni palnej, zamachu na niepodległość lub integralność państwa,
   Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, konstytucyjny ustrój państwa lub
   jego naczelne organy albo na jednostkę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
   Polskiej.

2. ze szczególnym okrucieństwem,

3. wzięcia lub przetrzymania zakładnika albo w związku z wzięciem
   zakładnika,

4. uprowadzenia statku wodnego lub powietrznego,

5. materiałów wybuchowych albo łatwopalnych,

Natomiast okolicznościami świadczącymi o stworzeniu przez osadzonego
poważnego zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu karnego lub aresztu śledczego
są:

II. zdarzenia podczas uprzedniego lub obecnego pozbawienia wolności polegające
na tym, że osadzony:

1. był organizatorem lub aktywnym uczestnikiem zbiorowego wystąpienia w
   areszcie śledczym lub zakładzie karnym,

1. dopuścił się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub inna osobę,

2. był sprawcą gwałtu albo znęcał się nad tymczasowo aresztowanym,
   skazanym lub ukaranym,

3. uwolnił się lub usiłował uwolnić się z aresztu śledczego lub zakładu karnego
   typu zamkniętego albo podczas konwojowania poza terenem takiego aresztu
   lub zakładu.

Wymienione wyżej okoliczności (z pkt. I i II) są przesłankami szczegółowymi o
charakterze przedmiotowym.

Konstrukcja przepisów przytoczonych wskazuje na to, iż wachlarz zdarzeń
wchodzących w zakres kryteriów ogólnych nie jest zamknięty. Oznacza to, że
inne okoliczności nie wymienione w przepisie mogą być brane pod uwagę.
Podstawowym warunkiem rozpatrywania takiej propozycji jest uznanie, że

§79 ust.l pkt2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 1998r w sprawie
regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz.U.Nr 111, poz.699) oraz §62
ust.l pkt2 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 1998r w sprawie
'egulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania (Dz.U.Nr 111, poz.700)

zdarzenie to stwarza zagrożenia społecznego albo zagrożenia dla bezpieczeństwa
jednostki penitencjarnej w stopniu poważnym.

Przykładami takich okoliczności mogą być np. podejrzenie udziału J
przestępczości zorganizowanej lub związku mającym na celu popełnianie
przestępstw, stwierdzenie lub podejrzenie popełnienia przestępstw związanych a
wytwarzaniem i dystrybucją narkotyków.

W powszechnej ocenie społecznej te właśnie rodzaje działalności przestępczej
budzą poważne zagrożenia.

Trzecia przesłanka ogólna ma charakter formalny i nie sprawia większych trudności
interpretacyjnych. Na gruncie obowiązujących przepisów prawa karnego, będą]
to przestępstwa popełnione i osądzone opisane w art.258 lub w związku z art.
65 kk.

Ustawodawca wyszedł ze słusznego wniosku, iż przestępstwa związane za
zorganizowaną przestępczością odznaczają się znaczną szkodliwością czynu. Toj
generalne domniemanie podlegać musi weryfikacji pod względem podmiotowym]
Elementami podmiotowymi będątu cechy charakteryzujące osobowość konkretnej
osoby.

Obowiązujące przepisy expressis verbis wskazują, iż przesłanka:
kwalifikacyjna oprócz okoliczności przedmiotowych wymienionych wyżej
zawierać musi okoliczności podmiotowe. Należą do nich między innymi:

właściwości osadzonego (wiek, charakter, rozwój umysłowy),

warunki osobiste,

sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie,
stopień demoralizacji,
a w przypadku skazanego również:

motywacja - a więc motywy, które zasługują na uwzględnienie ( npl
działanie zmierzające do zaspokojenia potrzeb rodziny, podjęte w wyniku
szczególnego zbiegu okoliczności) albo na potępienie (motyw zemsty,
dążenie do bezprawnej korzyści na szkodę innej osoby itp.)
sposób zachowania się przy popełnianiu przestępstwa,
rodzaje i wymiar ujemnych następstw przestępstwa.
Okoliczności odnoszące się do skazanych, nie mogą być brane pod uwagę u
tymczasowo aresztowanych bowiem obowiązuje zasada domniemania niewinności.

liczności te dochodzą do głosu i podlegają ocenie, gdy konkretnej osobie
zasowo _aresztowanej) zostanie udowodnione popełnienie przestępstwo.
Ody rozpatrywana jest przesłanka "skazanie za przestępstwo w zorganizowanej
mie lub związku mającym na celu popełnianie przestępstw" poza wymienionymi
^olicznościami podmiotowymi należy wziąć pod uwagę również inne zdarzenia
takie jak np. pozycja w grupie przestępczej, powiązania międzynarodowe, groźba
samouwolnienia. Wniosek taki wynika z redakcji przepisów regulaminów

Okoliczności podmiotowe muszą wskazywać, iż osadzony stwarza aktualnie
zagrożenie społeczne lub zagrożenie dla bezpieczeństwa jednostki penitencjarnej
w stopniu poważnym. Czynniki osobowościowe zatem decydują o zaliczeniu lub
nie zaliczeniu do kategorii więźniów niebezpiecznych. W podsumowaniu
przesłanek należy stwierdzić, że na każdą z nich (przesłanek ogólnych) składają
się dwa elementy : okoliczności przedmiotowe i okoliczności podmiotowe.
Stwierdzenie pierwszych z nich nie przesądza o uznaniu kogoś za osobę
niebezpieczną. Można powiedzieć, że są one jedynie zdarzeniami kierunkowymi.
Natomiast stwierdzenie jednoczesne pierwszych i drugich mówi o istnieniu
przesłanki, bowiem te dwa rodzaje okoliczności występując w koniunkcji
konstruują ją.

Rozbudowanie przesłanek w obecnych przepisach, a w szczególności wyraźne
zwrócenie uwagi na elementy podmiotowe ułatwiają podejmowanie decyzji
klasyfikacyjnych.

3. Tryb kwalifikowania i weryfikacji

Przepisy regulujące problematykę procedury kwalifikacyjnej znajdują się w
kodeksie karnym wykonawczym, regulaminach wykonania kary pozbawienia
wolności i tymczasowego aresztowania oraz w zarządzeniu Nr 17 Ministra
Sprawiedliwości z dnia 9.04.1996r. w sprawie postępowania ze skazanymi i
tymczasowo aresztowanymi niebezpiecznymi ( dalej zwane zarządzeniem).
Zarządzenie określa, że pod pojęciem "skazanego niebezpiecznego" należy
rozumieć skazanego i tymczasowo aresztowanego. Jest to zabieg kontrowersyjny,
wprowadzający niepotrzebne zamęt pojęciowy.

Rozpoczęcie procedury kwalifikacyjnej następuje w chwili ujawnienia
okoliczności, które mogą stanowić podstawę do podjęcia decyzji o zaliczeniu.
Biorąc pod uwagę cały zakres indywidualizacji karnej⁸⁶, stwierdzenie przesłanek
^może nastąpić już na etapie indywidualizacji sądowej. I wtedy decyzja stosowna

™. ¡19 ust, 2 regulaminu w.k.p.w oraz §62 ust. 2 regulaminu w.ta
Indywidualizacja kama obejmuje: i. ustaww¹. i. s'dow^: oraz i. wykonawcza
penitencjam')

może być podjęta. Najczęściej jednak, następuje to w postępowań.^
przygotowawczym (odnośnie tymczasowo aresztowanych) lub w tokuj
indywidualizacji wykonawczej.

Niezbędnych danych na ten temat dostarczają dokumenty, którymi dysponuje'
administracja zakładu. Mogą nimi być:

treść podlegającego wykonaniu orzeczenia,

uzasadnienie orzeczenia, jeżeli zostało sporządzone i znajduje się m
dyspozycji jednostki penitencjarnej,

wyciąg z poprzednich akt wykonawczych skazanego, jeżeli odbywał karę
lub był poddany takim badaniom na zasadach art. 83 § 1 kkw,
postanowienie o tymczasowym aresztowaniu,

inne przekazane zakładowi karnemu ( aresztowi śledczemu) lub będące w
jego dyspozycji materiały osobopoznawcze (np. orzeczenie o stanie zdrowia,
wywiady środowiskowe przeprowadzone w trybie art. 14 kkw).
Podkreślić należy, iż procedura kwalifikacyjna powinna zostać uruchomiona
niezwłocznie po ujawnieniu danych wskazujących na występowanie przesłanki..
Zwłoka doprowadzić może bowiem do zdarzeń, które nie powinny mieć miejsca.
Procedura obejmuje czynności dokonywane przez organ uprawniony oraz przed
nim, przez zainteresowane podmioty.

Wniosek w sprawie zakwalifikowania sporządza kierownik działu ochrony zakładu
karnego lub aresztu śledczego ⁸⁷.

Kierownik jest zatem inicjatorem czynności proceduralnych. Rozpoczynają, gdy
otrzyma informacje o istnieniu przesłanki uzasadniającej zakwalifikowanie
skazanego lub tymczasowo aresztowanego do niebezpiecznych. Informacje takie
mogą mu być dostarczone przez różne osoby, jak np. psycholog, kierownik działu
penitencjarnego, organy policji, prokuratury lub sądowe.
Wzór wniosku jest sformalizowany, a określa go załącznik nr 1 do zarządzenia.

(pieczęć zakładu )

( miejscowość i data )

Wniosek

o zakwalifikowanie do kategorii skazanych niebezpiecznych

1. iAo/w/aiA^

iJ2MJM...to^

J.J i Ir- / / / ( dna i miejsce urodzeniąT) ^ ^

3 mA2. 1....jl Lat.. bMńffielMąo.. .Mt^J^orf/tei.. W*& ją.

§ 2 ust. 1 zarządzenia Nr 17

( artykulik, wymiai/kary j data końca kary )
«y UcrótKtPpis przestępstwa) ,

ll../m-^o.mJ^-zMWLtu ok. 6C/.MX/^..4..zm^

...QaO.Ct

m<%m^\:Mht....(jfólWf_t

( propozycje szczegółowych zaleceń prefilaktyeZnjsZh )*

Komisji Penitencjarnej z dnia ..&t?.:j)/.:.2$ffi

Wniosek taki sporządza się w 4 egzemplarzach.⁸⁸
Przesłanki uzasadniające zaliczenie osadzonego do niebezpiecznych (pkt. I
wniosku) formułuje się zgodnie z ich brzmieniem w przepisach tj. np. poważny
stopień zagrożenia społecznego i zagrożenia dla bezpieczeństwa jednostki
penitencjarnej, a następnie wskazuje się (opisuje się) okoliczności przedmiotowe
i podmiotowe potwierdzające istnienie ogólnej przesłanki.
Przesłanki szczegółowe sformułowane muszą być we wniosku konkretniej niżl
wynika to z przepisów ogólnych, gdyż odnoszą się do konkretnej osoby i
konkretnych zdarzeń.

Ważne jest, aby nie zapominać o okolicznościach dotyczących podmiotowej strony
czyli właściwości osadzonego. Jak to zostało wcześniej podkreślone są one
warunkiem "dopełniającym" przesłankę. Muszą być zatem wyraźnie sformułowane
we wniosku.

Szczegółowe zalecenia profilaktyczne zawarte we wniosku (pkt. 6) mają charakter
ochronny. Można je nazwać przedsięwzięciami, które określają indywidualny -
ochronny program stosowany wobec więźnia. Zakres ich uzależniony jest od'
rodzaju i stopnia niebezpieczeństwa płynącego ze strony osadzonego.
Zaznaczyć należy, iż zalecenia te nie mogą przewidywać przedsięwzięć, których
przepisy prawa nie przewidująnp. przykucie więźnia do ściany za pomocą kajdan.
Muszą one natomiast mieścić się w granicach dozwoleń prawnych.
Z drugiej zaś strony propozycje nie powinny zawierać takich, które wynikają
z regulacji ogólnych. Te mają zastosowanie wobec wszystkich więźniów tej
kategorii. Nie muszą się znaleźć we wniosku, aby obowiązywały.
Jak widać z powyższych uwag sporządzenie takiego wniosku (choćby w części
od pkt. 1 do pkt. 5) musi opierać się na dobrej znajomości osadzonego, a
szczególnie jego "niebezpiecznych predyspozycji".

Decyzję w sprawie zaliczenia osadzonego do kategorii niebezpiecznych
podejmuje komisja penitencjarna⁸⁹. Powinna ona dysponować materiałami, na
podstawie których sporządzono wniosek. Po zapoznaniu się z nimi i wnioskiem
oraz wysłuchaniu osadzonego orzeka w sprawie.

§ 2 ust. 1 zarządzenia Nr 17
§ 2 ust. 2 zarządzenia Nr 17.
§ 85 regulaminu w.k.p.w. oraz j
§ 3 ust. 1 zarządzenia Nr 17.

67 regulaminu w.t.a.

Komisja ogłasza decyzję w obecności osadzonego⁹⁰. W przypadku
zakwalifikowania komisja zobowiązana jest poinformować osadzonego o
powodach swej decyzji i wynikających z niej konsekwencjach. W szczególności
o zmianach w warunkach odbywania kary lub tymczasowego aresztowania. Poucza
go również o prawie złożenia skargi na decyzję do sądu penitencjarnego.⁹¹

O podjętej decyzji powiadamia się sędziego penitencjarnego⁹², a w przypadku
tymczasowo aresztowanego, również organ do którego dyspozycji pozostaje.⁹³
oprowadzona od dnia 01.01.1997 r. ogólnopolska ewidencja osadzonych
niebezpiecznych obliguje ponadto dyrektora jednostki podstawowej do
niezwłocznego powiadomienia Wydziału Ochrony CZSW o każdym
zakwalifikowaniu do kategorii niebezpiecznych, odwołaniu z tej kategorii oraz
aktualizacji miejsca pobytu ( w ostatnim przypadku obowiązek przesłania
informacji spoczywa na zakładzie do którego przetransportowano
niebezpiecznego)⁹⁴.

Komisja penitencjarna wyraża swoją decyzję w formie pisemnej we wniosku.
Decydując o zaliczeniu zatwierdza proponowane zalecenia profilaktyczne. Może
ona oczywiście, jeżeli uzna za uzasadnione, dodać własne lub nie zaakceptować
jakiejś propozycji kierownika.

Fakt pouczenia i poinformowania osadzonego powinien być odnotowywany w
dokumencie kwalifikującym.

Kopie wniosku przechowuje się w aktach osadzonego cz. A i B, aktach działu
ochrony oraz Wydziału Ochrony Centralnego Zarządu Służby Więziennej.
Skarga na decyzję komisji przysługuje skazanemu i tymczasowo aresztowanemu
w terminie 7 dni od dnia zawiadomienia o niej⁹⁵. Może ją również wnieść w
przypisanym terminie obrońca osadzonego.

Skarga może mieć formę ustną lub pisemną. W przypadku zgłoszenia ustnego
należy sporządzić protokół⁹⁶. Natomiast składana na piśmie musi spełniać wymogi
pisma procesowego określonego w art. 119 kpk.⁹⁷

Skarga powinna być wniesiona do sądu penitencjarnego za pośrednictwem komisji
penitencjarnej. Jeżeli komisja nie przychyli się do skargi, to przekazuje ją wraz z
aktami sprawy bezzwłocznie właściwemu sądowi penitencjarnemu.⁹⁸
Rozpoznanie skargi przez sąd następuje w składzie jednego sędziego. Sąd może
wstrzymać wykonanie zaskarżonej decyzji. Przy czym odmowa wstrzymania nie
wymaga uzasadnienia.⁹⁹

Po rozpoznaniu sprawy sąd orzeka o utrzymaniu w mocy decyzji, jej uchyleniu
albo zmianie. Na to postanowienie sądu zażalenie nie przysługuje. ¹⁰⁰ Tak wiec
decyzja sądu jest decyzją ostateczną.

80

Decyzja komisji o zakwalifikowaniu jeżeli nie zostanie zmieniona na skutej
złożenia skargi stanowi podstawę do sporządzenia karty osadzonee
niebezpiecznego. ¹⁰¹

Jest ona sporządzana według wzoru stanowiącego załącznik nr 3 do
zarządzenia.

Zalecenia szczegółowe:

( pieczęć zakładu )

KARTA SKAZANEGO
NIEBEZPIECZNEGO

PAWILON X.....

ODDZIAŁ....^.

CELA.... X.Ü1

.IdMacM.

70

jg&tz&ttec

( przesłanki zakwalifikowania do kategorii skazanych niebezpiecznych )

¹ 4 ust. 1 zarządzenia Nr 17.

Karta sporządzana jest w dwóch egzemplarzach przez kierownika działu ochrony
na podstawie zatwierdzonego wniosku. Jeden egzemplarz karty przechowuje
dowódca zmiany, a drugi przekazywany jest na oddział w którym osadzony będzie
przebywał.

Zalecenia umieszczone na karcie powinny być zgodne z tymi przyjętymi przez
komisję. Dopuszczalne jest (lecz nie konieczne ) wpisywanie niektórych reguł
ogólnych, natomiast niedopuszczalne jest wpisywanie zaleceń szczegółowych,
które nie zostały zatwierdzone przez komisję.Nieaktualną karty przechowuje
się w aktach działu ochrony.

Zgodnie z międzynarodowymi standardami decyzje o zaliczeniu do kategorii
niebezpiecznych powinny być kontrolowane pod kątem ich aktualności.
Polskie przepisy czynią zadość tej regule, gdyż zawierają przepisy mówiące o
tym, że zakwalifikowanie podlega okresowej weryfikacji. Należy to czynić co
najmniej raz na trzy miesiące w przypadku tymczasowo aresztowanego lub raz na
sześć miesięcy w przypadku skazanego. ¹⁰²

81 pkt. 3 regulaminu w.k.p.w. i § 66 pkt 2 regulaminu w.t.a.

Redakcja przepisu wskazuje na to, iż w tych nieprzekraczalnych terminach
weryfikacja musi nastąpić. Ma ona zatem charakter weryfikacji obligatoryjnej i
^może przedłużyć zaliczenie lub je odwołać.

Jednak w myśl innego standardu mówiącego, że zaliczenie nie powinno trwać
dłużej niż jest to konieczne, weryfikacja może odbyć się w każdym czasie. 1*
weryfikacja ma charakter fakultatywny. Zatem może być tylko pozytywna tzn
odwołująca zaliczenie,

W związku z czynnościami weryfikacyjnymi sporządza się wniosek w sprawie
weryfikacji wg wzoru stanowiącego załącznik nr 2 do zarządzenia:

Decyzja
Komisji Penitencjarnej z dnia .

Przedłużyć czas zakwalifikowania:

(uzasadnienie)

( pieczęć zakładu ) ( miejscowość i data )

Wniosek

w sprawie weryfikacji zakwalifikowania
do kategorii skazanych niebezpiecznych

( nazwisko i imiona, imię ojca)

( artykuły kk, wymiar kary i data końca kary )
( data upływu 3/6 miesięcy od dnia zakwalifikowania)

( data i miejsce urodzenia)

Ocena

aktualności przesłanek uzasadniających zakwalifikowanie
2. Odwołać zakwalifikowanie do kategorii niebezpiecznych :

(uzasadnienie)

3.

(podpisy członków komisji penit.)

Wykonanie decyzji Komisji Penitencjarnej :

( opinia kierownika działu ochrony )

(data i podpis )

( opinia kierownika działu penitencjarnego )
( data i podpis kierownika działu
ochrony )

Wniosek ten również sporządzany jest przez kierownika działu ochrony.
Decyzje weryfikacyjne podobnie jak decyzje o zakwalifikowaniu mogą być
również zaskarżane do sądu penitencjarnego przez osadzonego. O powyższym
Prawie komisja powinna pouczyć osadzonego.

( data i podpis)

Dodać trzeba, iż decyzje komisji mogą pod legać ingerencji w trybie nadzoru przez
sędziego penitencjarnego. Może być ona mianowicie uchylona z powodu jej
niezgodności z prawem. W takiej sytuacji na decyzję sędziego przysługuje skarga
do sądu penitencjarnego - na zasadach ogólnych (art. 7 kkw) - osadzonemu i
organowi, który wydał uchyloną decyzję.

4. Organy decydujące o zakwalifikowaniu i weryfikacji

Klasyfikowanie więźniów do kategorii niebezpiecznych jest cząstką szeroko
rozumianej klasyfikacji skazanych. Dlatego do jej przeprowadzenia uprawnione
są organy sądowe i administracji więziennej.

Najbardziej ogólna dyrektywa w tym względzie znajduje się w art. 62 kk, według
którego sąd może określić rodzaj i typ zakładu, w którym kara ma być wykonywana
oraz system jej wykonywania. Uczynić to może sąd 1 instancji jak i II instancji
zawsze w wyroku. Orzeczenie to ma charakter fakultatywny i nie może zapaść
poza wyrokiem. Jeżeli decyzja taka zapadłaby w orzeczeniu sądu merytorycznego,
to zmiana jej może być dokonana wyłącznie przez sąd penitencjarny. Następne
decyzje - jeżeli zajdą okoliczności uzasadniające je - może podejmować komisja
penitencjarna.

Chociaż zasady przytoczone dają uprawnienia organom sądowym do dokonywania
czynności klasyfikacyjnych, to w praktyce nie korzystają one z nich.
Podstawowym organem kwalifikujących skazanych do grupy niebezpiecznych
jest komisja penitencjarna. Uzasadnieniem tej praktycznej wyłączności komisji
jest fakt, że to administracja pierwsza dowiaduje się o okolicznościach
świadczących o potrzebie uznania go za niebezpiecznego. Nie może ona w takiej
sytuacji oczekiwać na wydanie orzeczenie przez sąd. Sama więc podejmuje
stosowną decyzje. Działania te wynikają z poczucia odpowiedzialności
administracji za realizację podstawowych zadań Służby Więziennej.
Jeżeli chodzi o tymczasowo aresztowanych to organem kwalifikującym jest
równieżkomisjapenitencjarna. Podmiotami wpływającymi na decyzje komisji
'są w tych przypadkach organy dysponujące. W szczególnych sytuacjach
przekazują one pod adresem administracji więziennej informacje, wskazujące na
podstawę zaliczenia do niebezpiecznych. Inicjują w ten sposób procedurę
kwalifikacyjną.

W takiej sytuacji administracja niezwłocznie uruchamia działania komisji
penitencjarnej, która wydaje decyzje o zakwalifikowaniu.

Kodeks karny wykonawczy uznaje komisje penitencjarną za jeden z organów
postępowania wykonawczego. Rozwija również zakres ustawowych prerogatyw
komisji określając zwłaszcza te zadania, które świadcząo roli jaką ma ona spełniać
_w procesie wykonywania kaiy pozbawienia wolności¹⁰⁷.
Regulaminy wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego
aresztowania określają dalsze zadania komisji¹⁰⁸.

porównaniu do przepisów kkw z 1969 r. jest to zmiana nie tylko redakcyjna.
[via ona swoje uzasadnienie w zindywidualizowanej odpowiedzialności i podziale
kompetencji ogniw Służby Więziennej.

Ogólnie można stwierdzić, iż zadania komisji mogą mieć charakter stanowiący,
oceniający i opiniodawczy.

Wśród zadań regulaminowych znajdują się uprawnienie do kwalifikowania
osadzonych jako niebezpiecznych oraz weryfikacji decyzji w określonych
terminach.

Komisja penitencj arna - zgodnie z art. 75 kkw - działa w każdym zakładzie karnym
i areszcie śledczym. Jej skład, terminy posiedzeń oraz tryb rozpatrywania spraw
ustala dyrektor danej jednostki.

W skład komisji mogą być powoływani funkcjonariusze i pracownicy danego
zakładu.

Zarządzenie w sprawie klasyfikacji skazanych oraz organizacji, zakresu działania
i trybu postępowania komisji penitencjarnych ustalało obligatoryjny skład
komisji^10<>. Obowiązujące przepisy pozostawiają tę sprawę dyrektorowi jednostki.
Obecna regulacja pozwala zatem na bardziej elastyczne działanie w tym zakresie.
Skład komisji uzależniony jest od rodzaju rozpatrywanych spraw oraz możliwości
organizacyjnych zakładu. Zasadniczo, tak jak pod rządami wspomnianego
zarządzenia, powoływani są do niej przedstawiciele różnych działów służby.
Chodzi przecież o to, aby w równym stopniu przy podejmowaniu decyzji
uwzględniać aspekty ochronne, resocjalizacyjne i ekonomiczne. A tylko
zróżnicowany skład komisji w pełni może to uczynić.

Przy podejmowaniu decyzji w sprawie kwalifikowania do niebezpiecznych skład
komisji powinien być szczególny. Na pewno nie może w nim zabraknąć
psychologa, lekarza, kierownika działu penitencjarnego i ochrony lub w razie
potrzeby innego specjalisty.

W posiedzeniach komisji uczestniczy wychowawca skazanego, którego sprawa
jest rozpatrywana.

Do udziału w pracach komisji z głosem doradczym, dyrektor może zaprosić także
•nne osoby. Mogą to być osoby godne zaufania, zwłaszcza przedstawiciele
stowarzyszeń, fundacji, organizacji, kościołów, związków wyznaniowych, których
celem jest pomoc w społecznej readaptacji skazanych"⁰.

¹⁰³ Art. 32 - 36 kkw.
2 ^Al"t- 74 kkw.
■ § 66 pkt 2 regulaminu w.t.a.
¹⁰⁶ Art. 2 pkt 5 kkw.

Udział w pracach komisji tych przedstawicieli nadać może jej posiedzeniom
charakteru otwartego (publicznego) spotkania, i poprzez to wpływać „a
kształtowanie poglądów społeczeństwa na wykonywanie kary pozbawienia
wolności i tymczasowego aresztowania.

Z poczynionych uwag wynika, iż komisja penitencjarna jest uprawnionym'
i kompetentnym ciałem do podejmowania decyzji kwalifikujących osadzonych
do grupy niebezpiecznych.

Inne organy choć teoretycznie uprawnione, w praktyce nie korzystają z nich.

ROZDZIAŁ IV

POSTĘPOWANIE Z WIĘŹNIAMI NIEBEZPIECZNYMI
Z UWZGLĘDNIENIEM PRZYCZYN KWALIFIKOWANIA

1. Uwagi wstępne

Zmiana warunków odbywania kary pozbawienia wolności i wykonywania
tymczasowego aresztowania jako konsekwencja zaliczenia osadzonego do
niebezpiecznych wywoływać musi szereg problemów psychologicznych,
terapeutycznych, korekcyjnych i innych. Sytuacje stresujące będą powodowały
reakcje obronne, a te z kolei mogą sprzyjać pojawieniu się zachowań agresywnych
w różnych formach.

Z powyższych względów zgłaszane propozycje, aby wypracować programy
postępowania uwzględniające osobowości i zachowania osadzonych należy uznać
za trafne i przydatne w praktyce penitencjarnej. ¹¹¹

Co prawda obowiązujący kodeks karny wykonawczy zerwał - i słusznie - z
generalną zasadą przymusu resocjalizacji, lecz nie oznacza to odejścia od
obowiązku pozytywnego oddziaływania na więźniów. Niezależnie w jakim
systemie odbywają karę i czy wyrażą zgodę na resocjalizowanie siebie czy nie.
Ta zmiana polityki penitencjarnej oraz wdrożenie proponowanych programów
specjalistycznych może wpłynąć na efektywność oddziaływań. A przynajmniej w
przypadkach zgody i aktywności wychowanka.

Oddziaływanie resocjalizacyjne prowadzone wobec więźniów niebezpiecznych
- z uwagi na ograniczenia natury ochronnej - jest oddziaływaniem szczególnego
rodzaju. Dlatego przyjęło się określać je postępowaniem.
W tym rozdziale zwrócimy uwagę na dwa aspekty tego postępowania: ochronne
i penitencjarne.

Postępowanie w wymiarze ochronnym ma przede wszystkim zneutralizować
niebezpieczeństwo grożące ze strony osadzonego. Musi więc mieć na uwadze
konkretną osobę z jej "zdolnościami" i "predyspozycjami".
Penitencjarne postępowanie ma starać się w tych trudnych warunkach znaleźć
sposób na zmianę postawy i osobowości osadzonego.

L

77

2. Klasyfikacyjne konsekwencje uznania więźnia za
niebezpiecznego

Pierwszym przejawem postępowania z więźniami niebezpiecznymi jest ich
rozmieszczanie w systemie penitencjarnym. Skierowanie do odpowiednich"
jednostek penitencjarnych oraz osadzanie wewnątrz tych jednostek.
Rozstrzyga te kwestie instytucja prawa karnego wykonawczego określana mianem
klasyfikacji (zewnętrzna i wewnętrzna). Jest ona jednym z podstawowych
elementów indywidualizacji w wykonywaniu kaiy pozbawienia wolności.
Art. 82 § 1 kkw określa, że klasyfikację przeprowadza się w celu stworzenia
warunków sprzyjających indywidualnemu postępowaniu ze skazanymi,
zapobieganiu szkodliwym wpływom skazanych zdemoralizowanych oraz
zapewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego, wyboru właściwego systemu
wykonywania kary, rodzaju i typu zakładu karnego.

Decyzje klasyfikacyjne uznające osadzonego za niebezpiecznego mają na
względzie wszystkie te cele.

W ramach klasyfikacji zewnętrznej więźniów tych kieruje się do jednostek typu
zamkniętego. Taka reguła wynika z przepisów kodeksu karnego wykonawczego i
regulaminów.

Krąg tych jednostek jest ograniczony postanowieniami zarządzenia Ministra
Sprawiedliwości w sprawie przeznaczenia jednostek penitencjarnych.
Ograniczenie to jest spowodowane tym, że nie wszystkie jednostki typu
zamkniętego spełniają wymogi dotyczące infrastruktury ochronnej.
Gdy osadzony zostanie uznany za niebezpiecznego w jednostce w której nie może
przebywać ze względu na jej przeznaczenie to transportuje się go niezwłocznie
do właściwej jednostki.

Klasyfikacja wewnętrzna obejmuje rozmieszczanie więźniów wewnątrz jednostki.
Przepisy kodeksu i regulaminów stanowią, że polegać ma to na osadzeniu ich w
warunkach zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu.
W praktyce występuj ą dwie możliwości realizacj i tych postanowień. Może być to
wyznaczony oddział lub cela przeznaczona dla więźniów niebezpiecznych.
Oddział dla więźniów niebezpiecznych może być powołany przez Dyrektora
Generalnego SW na wniosek Naczelnika Wydziału Ochrony tego zarządu.
Cele przeznaczoną dla więźniów niebezpiecznych wyznacza Dyrektor jednostki
na wniosek kierownika działu ochrony w porozumieniu z kierownikiem działu
ewidencji i penitencjarnego.

Oddział dla osadzonych niebezpiecznych wyposaża się w szczególności w:
drzwi o silnej konstrukcji lub kratę wejściową z blokadą otwarcia,
urządzenia uniemożliwiające otwarcie celi i drzwi lub kraty wejściowej do
oddziału,

kamery telewizyjne,
łączność bezprzewodową,
sygnalizację alarmową,

wyłączniki dopływu prądu i energii elektrycznej do cel.
Cele mieszkalne, w których osadza się niebezpiecznych pozostają zamknięte całą
dobę. Wyposaża się je w dodatkowe urządzenia techniczne i są to w
szczególności:

wewnętrzne kraty koszowe zabezpieczające drzwi i okna,

kraty okienne wykonane ze stali o podwyższonej wytrzymałości na przecinanie

lub zabezpieczone elektronicznie,

urządzenie mocujące na stałe sprzęt kwaterunkowy.
W urządzenia te wyposaża się cele w oddziałach dla niebezpiecznych jak i
wyznaczone cele znajdujące się w oddziałach ogólnych.
Z uwagi na przykładowy charakter wyliczenia w razie potrzeby mogą być
stosowane inne środki, nie wymienione w przepisach.

Wyznaczone cele muszą spełniać ponadto warunki odnoszące się do ich
usytuowania.

Nie mogą być one zlokalizowane w narożnikach budynków, na najwyższej
kondygnacji oraz przy ścianach stanowiących zewnętrzne ogrodzenie zakładu.
Ponadto ich okna powinny znajdować się pod stałą obserwacją funkcjonariuszy
pełniących służbę na posterunkach.

Lokalizacja cel na parterze budynku jest dopuszczalna, jeżeli podłoga zostanie
odpowiednio zabezpieczona przed możliwością wykonania podkopu.
Można przyjąć, iż powyższe warunki mają swoje uzasadnienie przede wszystkim
dla przeciwdziałania ucieczkom, natomiast w wypadku innych skłonności (np.
wzmożonej agresywności) rolę tę powinien spełniać wydzielony oddział.
Miejsca i pomieszczenia, w których więźniowie niebezpieczni czasowo
przebywają (świetlice, pomieszczenia produkcyjne, pola spacerowe, łaźnie itp.)
wyposaża się w dodatkowe zabezpieczenia techniczno-ochronne np. dodatkowe
kraty, kamery telewizyjne, urządzenia do mocowania na stałe sprzętu
kwaterunkowego, detektory ruchu, przeszkody z drutu concertina itp.
Te dodatkowe środki majązapewnić bezpieczeństwo oddziału, funkcjonariuszom
tam pracującym oraz osadzonym.

Ostatnim etapem w klasyfikacji wewnętrznej jest rozmieszczenie osadzonych
w celach.Sprawę tę reguluje zarządzenie w sprawie postępowania ze skazanymi")
tymczasowo aresztowanymi niebezpiecznymi.

Stanowi ono, iż w celi mieszkalnej osadza się wyłącznie osadzonych tej kategorii,
nie więcej jednak niż trzech. ¹²²

Decyzje o składzie celi podejmuje kierownik działu ochrony. ¹²³ Konsultuje się
on w tej sprawie z przedstawicielami odpowiednich działów np. kierownikiem
działu ewidencji, służbą zdrowia, psychologiem. Jednak ostateczna decyzja należy
do niego.

Obowiązujące do roku 1996 zasady rozmieszczania w celach dopuszczały
możliwość osadzanie tych więźniów z wyraźną przewagą innych osadzonych
pozytywnych.

Wydaje się, że rozwiązanie to było słuszne i pozostawienie takiej możliwości
obecnie, jako wyjątku od ogólnej zasady byłoby korzystne zarówno ze względów
bezpieczeństwa jak i resocjalizacyjnych (np. w przypadku, gdy w danym zakładzie
przebywa jeden więzień niebezpieczny, którego nie można z różnych względów
osadzić pojedynczo).

3. Zasady postępowania ochronnego

Zasady postępowania ochronnego polegają na stosowaniu środków ostrożności
przez personel w kontaktach w więźniami niebezpiecznymi. Zawarte są one w
kilku przepisach różnej rangi.

Na podstawie całokształtu przepisów można mówić o ogólnych i szczegółowych
zasadach postępowania.

Ogólne zasady postępowania wynikająz przepisów ogólnych i stosuje sieje wobec
całej grupy osadzonych. Zasady szczegółowe wynikają z karty osadzonego
niebezpiecznego, a konstruuje sieje przy uwzględnieniu "predyspozycji" więźnia.
Mogą być one zatem różne dla poszczególnych osadzonych.
Zasady ogólne polegają na stosowaniu wobec więźniów niebezpiecznych
następujących przedsięwzięć:

1. W oddziałach dla niebezpiecznych w porze dziennej pełni służbę dwóch
oddziałowych. W czasie wykonywania obowiązków służbowych wyposażeni
są oni w osobiste urządzenia alarmowe, ręczny miotacz gazu, kajdanki i
pałkę służbową.

W bezpośrednim kontakcie z osadzonymi oddziałowi ci pełnią służbę w
kamizelkach ochronnych.

¹ § 5 ust. 3 zarządzenia Nr 17
§ 8 zarządzenia Nr 17

Funkcjonariuszy dozorujących osadzonych wyposaża się podobnie jak
oddziałowych.

Przepisy ochronne zobowiązują oddziałowych pełniących służbę w
oddziałach dla niebezpiecznych do wzajemnego ubezpieczenia się podczas
wykonywania czynności służbowych w bezpośrednim kontakcie z więźniami
oraz wykonywania tych czynności w odpowiednim wyposażeniu (tym
wymienionym wyżej).

Sposób użycia przez funkcjonariusza miotacza gazu, kajdanek lub pałki
służbowej regulują odrębne przepisy. Są nimi obecnie ustawa o Służbie
Więziennej oraz Rozporządzenie Rady Ministrów.
Ustawa stanowi, że funkcjonariusze podczas wykonywania czynności
służbowych są uprawnieni do stosowania wobec osób pozbawionych wolności
środków przymusu bezpośredniego oraz wymienia katalog tych środków.
Określa również sytuacje, w których funkcjonariusze mogą stosować środki.
Natomiast rozporządzenie precyzuje, kiedy i na jakich zasadach może to
zrobić każdy funkcjonariusz nie czekając na decyzje swojego przełożonego.
Przepis §3 ust.2 stanowi, że może to nastąpić w przypadku usiłowania
zamachu na życie lub zdrowie ludzkie, usiłowania ucieczki przez osadzonego,
a także w pościgu za osadzonym lub inną osobą.

Funkcjonariusz korzysta ze środków, w które został wyposażony w związku
z wykonywaniem czynności służbowych. O zaistniałym zdarzeniu
zobowiązany jest niezwłocznie zameldować swojemu przełożonemu.
Ważna kwestią są dopuszczalne granice stosowania środków przymusu
względem osadzonych.

W przypadku ucieczki i w pościgu należy przyjąć, iż środki mogą być
stosowane wyłącznie w granicach niezbędnych do zapobieżenia ucieczce i
zatrzymania zbiega. Natomiast w przypadku usiłowania zamachu na życie
lub zdrowie ludzkie w granicach określonych w art. 25 kk (obrona konieczna).
W zakresie stosowania środków przymusu bezpośredniego nie ma jakichś
szczególnych regulacji odnoszących się do więźniów niebezpiecznych. W
szczególności nie mówi się o specjalnych środkach lub odrębnych zasadach
stosowania. Jedynie art. 19 ust. 5 Ustawy o Służbie Więziennej przewiduje,
że w uzasadnionych przypadkach można w czasie konwojowania lub
doprowadzania osoby pozbawionej wolności zastosować (jako środek
profilaktyczny) kajdany, pas obezwładniający lub prowadnice celu
zapobieżenia ucieczce osoby lub objawom czynnej agresji.

Stosowanie tych środków wobec niebezpiecznych może być tymi
uzasadnionym przypadkiem. Świadczą o tym inne przepisy, które]
wprowadzają wymóg obligatoryjnego stosowania tego "sprzętu" podczas]
konwojowania. ¹²⁹

Natomiast zalecenia szczegółowe ( wynikające z karty skazanego) mogą
wprowadzić taki wymóg w przypadkach doprowadzenia więźnia do różnych
miejsc na terenie zakładu.

2. Cele, w których przebywają osadzeni niebezpieczni otwiera się z
   zachowaniem wzmożonych środków ostrożności.

Polegają one na tym, iż otwiera się je w obecności co najmniej dwóch!
funkcjonariuszy - w porze dziennej, a w obecności co najmniej trzecj
funkcjonariuszy - w porze nocnej i podczas przeprowadzania apelu. ¹³⁰
Cele są częściej kontrolowane od tych, w których przebywają inni
osadzeni. ¹³¹

O wyjściu z celi i powrocie do niej osadzonego niebezpiecznego powiadamia
się dowódcę zmiany. ¹³²

3. Oddziałowy zobowiązany jest do zapoznawania z informacjami zawartymi I
   w karcie skazanego niebezpiecznego każdego funkcjonariusza i pracownika
   wchodzącego w bezpośredni kontakt z osadzonym.¹³³

4. Ruch osadzonych niebezpiecznych po terenie zakładu karnego lub aresztu 1
   śledczego odbywa się pod wzmożonym dozorem i ograniczony jest do
   niezbędnych potrzeb.¹³⁴

Osadzonych niebezpiecznych można przeprowadza po terenie zakładu
pojedynczo pod dozorem co najmniej dwóch funkcjonariuszy. ¹³⁵ Na tle
tych przepisów rodzi się wątpliwość jak rozumieć zwrot "po terenie". Uznać
należy, że jest to cały ruch poza celą, w której więzień przebywa.

5. Osadzonych poddaje się kontroli osobistej przy każdorazowym wyjściu i
   powrocie do celi.¹³⁶ Z przepisu nie wynika jaki rodzaj kontroli osobistej ma

¹²⁹ § 6 pkt 4 zarządzenia Nr 65/96/CZSW Ministra Sprawiedliwości i Spraw
Wewnętrznych z dnia 9.12.1996r. w sprawie obowiązków SW i Policji w zakresie
konwojowania skazanych i tymczasowo aresztowanych.

¹³⁰ § 9 zarządzenia Nr 17

¹³¹ § 96 ust. 3 regulaminu w.k.p.w. ; § 6 ust. 2 zd. 2 regulaminu w. t. a.

¹³² § 10 ust. 2 zarządzenia Nr 17.

¹³³ § 4 ust. 3 zarządzenia Nr 17.

¹³⁴ § 96 ust. 5 regulaminu w k.p.w. i § 64 ust. 5 regulaminu w t.a.

¹³⁵ § 10 ust. 1 zarządzenia Nr 17.

^13f> § 96 ust. 6 regulaminu w.k.p.w. i § 64 ust. 6 regulaminu w.t.a.
82
być stosowany. Jednak uzasadnionym jest, aby wobec tych osadzonych
wykonywać kontrolę szczegółową.

g Cele mieszkalne, świetlice i pomieszczenia produkcyjne, w których
przebywają osadzeni niebezpieczni kontroluje się (przeszukuje) codziennie,
a dwa razy dziennie sprawdza się w nich stan technicznych urządzeń
ochronnych. Przepis ten kategorycznie określa ilość kontroli i ich rodzaj.
Do sprawdzania stanu technicznych urządzeń ochronnych w oddziale dla
niebezpiecznych mogą być pomocniczo wykorzystane kamery telewizyjne.
Skontrolowanie wszystkich cel nie powinno stwarzać kłopotów z uwagi na
to, że: oddziały są niewielkiej pojemności, pełni w nich służbę dwóch
oddziałowych, a w celach jest stosunkowo mniej rzeczy do skontrolowania
niż w celach innych osadzonych.

7. Spacery osadzonych niebezpiecznych odbywają się w wyznaczonych
   miejscach pod wzmożonym dozorem.

Plac spacerowy powinien być ogrodzony, zabezpieczony od góry w sposób
uniemożliwiający wydostanie się z niego i nie może przylegać do ogrodzenia
zewnętrznego.

Poza tym, w praktyce miejsca spacerów wyposaża się w dodatkowe
urządzenia techniczno - ochronne, takie jak - kamery telewizji przemysłowej
lub zabezpieczenia z drutu concertina.

Grupa spacerowa nie może być liczniejsza od trzech osadzonych (tylko
niebezpiecznych). Spacer musi być dozorowany przez dwóch funkcjonariuszy
oraz ochraniany przez funkcjonariusza pełniącego służbę na posterunku
uzbrojonym.

8. Osadzeni niebezpieczni mogą być zatrudniani tylko w oddziałach, w których
   przebywają.

Ponadto zgodnie z zarządzeniem nr 17 nie mogą być zatrudniani:

przy pracach wymagających posługiwania się niebezpiecznymi
narzędziami,

przy obsłudze maszyn i urządzeń umożliwiających wyrób
niebezpiecznych przedmiotów,

na stanowiskach umożliwiających spowodowanie pożaru, wybuchu lub

innych zdarzeń groźnych dla bezpieczeństwa zakładu,

w miejscach umożliwiających ucieczkę lub niekontrolowane

kontaktowanie się z innymi osadzonymi,

poza terenem zakładu.

Ostatnie z wymienionych ograniczeń nie przystaje do przepisów regulaminu I
Określają one, iż więźniowie niebezpieczni mogą być zatrudnieni tylko w
oddziałach, w których są osadzeni. Obowiązujący-zgodnie z zasadami
wykładni i interpretacji przepisów - jest zatem przepis regulaminu.

Widzenia osadzonych niebezpiecznych odbywają się w wyznaczonych
miejscach i pod wzmożonym dozorem. Ponadto nie mogą odbywać się w
obecności skazanych i tymczasowo aresztowanych nie zakwalifikowanych]
do niebezpiecznych. ¹⁴¹

Widzenia te co do zasady odbywają się tak jak dla pozostałych osadzonych]
tzn. skazani - w sposób umożliwiający bezpośredni kontakt z osobą]
odwiedzającą, a tymczasowo aresztowani - w sposób uniemożliwiający]
bezpośredni kontakt

Zmianę formy widzenia dla skazanych może zarządzić dyrektor jednostki z]
powodu istnienia poważnego zagrożenia bezpieczeństwa dla osoby
odwiedzającej.¹⁴² Widzenie wtedy przeprowadza się w sposób!
uniemożliwiający kontakt.

Dyrektor nie może jednak zarządzić z powyższych powodów zmiany formy I
widzenia skazanego z obrońcą lub pełnomocnikiem będącym adwokatem. I
Takie widzenie zgodnie z art. 8 § 3 kkw. odbywa się bez obecności innych
osób w sposób umożliwiający bezpośredni kontakt. Zmiana formy tego
widzenia może być zarządzona przez dyrektora zakładu, ale na wyraźne j
żądanie adwokata lub obrońcy. ¹⁴³

Zmianę formy widzenia tymczasowo aresztowanego na ogólnych zasadach
może zarządzić organ dysponujący. Odbywa się ono wtedy w sposób
umożliwiający bezpośredni kontakt. Jeżeli istnieje poważne '
niebezpieczeństwo dla osoby odwiedzającej, dyrektor jednostki
penitencjarnej powiadamia organ dysponujący o konieczności udzielania
widzeń dla tymczasowo aresztowanego wyłącznie w sposób uniemożliwiający
bezpośredni kontakt. ¹⁴⁴ W takiej sytuacji organ ten powinien dostosować
się do zaleceń dyrektora.

Zmiana formy widzenia tymczasowo aresztowanego (z widzenia
kontaktowego na bezkontaktowe) może nastąpić również na prośbę osoby
odwiedzającej.¹⁴- Wówczas uprawnionym do zarządzania, aby widzenie
przebiegało w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt jest dyrektor
jednostki penitencjarnej.

Przepis stanowiący, iż widzenia osadzonych mają odbywać się bez obecności
osadzonych nie zakwalifikowanych do tej grupy wymusza zorganizowanie
osobnych miejsc do udzielania widzeń lub udzielanie ich w tym samym
miejscu, gdzie udziela się innym osadzonym, ale w innym czasie. Przyjęcie
stosownego rozwiązania pozostawia się w gestii dyrektora jednostki, a
uzależnione jest od warunków lokalowych oraz wielkości zakładu.
W funkcjonujących oddziałach dla niebezpiecznych organizuje się salę
widzeń w oddziale, gdzie realizowane są widzenia wyłącznie dla tych
osadzonych.

Konwojowanie osadzonych niebezpiecznych odbywa się przy zachowaniu
wzmożonych środków ostrożności.

W konwojowanej grupie może być tylko jeden osadzony niebezpieczny, a
jej liczebność nie może przekraczać 10 osób. ¹⁴⁶

Konwojentów wyposaża się w środki ochrony osobistej, środki przymusu
bezpośredniego oraz broń palną. Dowódcy konwoju przekazuje się kartę
osadzonego, z treścią której zapoznaje on konwojentów.
Osadzeni nie mogą być konwojowani pieszo oraz we własnej odzieży i
obuwiu. Zakłada się im na czas konwojowania kajdany, prowadnice lub pas
obezwładniający jednoczęściowy.

Skład konwoju jest szczególnie dobierany. Może być do niego wyznaczony
przewodnik z psem służbowym. W razie potrzeby konwój współdziała z
funkcjonariuszami Policji.

Jeżeli skazany jest chory to konwojowanie odbywa się wg wskazań lekarza,
a jeżeli stan zdrowia tego wymaga, to w skład konwoju włącza się pracownika
służby zdrowia posiadającego odpowiednie kwalifikacje. ¹⁴⁷
Instrukcje Nr.2/98 Dyrektora Generalnego SW w sprawie transportowania
skazanych z dnia 31.08.1998r. wprowadza szczególną procedurę
postępowania w razie potrzeby przetransportowania osadzonego
niebezpiecznego (przeniesienia skazanego z jednej jednostki do drugiej z
jednoczesnym skreśleniem z ewidencji pierwszej a ujęciem w drugiej).
Transportowanie takiego osadzonego wymaga zgody osób uprawnionych.
Przed wyjazdem tego osadzonego dyrektorjednostki drogą służbową kieruje
wniosek do Naczelnika Wydziału Ochrony CZSW wg wzoru stanowiącego
załącznik nr 6 do instrukcji.

Wniosek ten jest opiniowany przez Dyrektora Biura Penitencjarnego i
naczelników wydziałów: ewidencji oraz służby zdrowia. Jednostkę, do której
ma być przetransportowany niebezpieczny wskazuje Naczelnik Wydziału
Ochrony CZSW. Informację o sposobie załatwienia sprawy przesyła

właściwemu dyrektorowi okręgowemu Naczelnik Wydziału Ewidencji
CZSW.

Zgłoszenia do transportu tego osadzonego odbywają się według ogólnych
zasad. ¹⁴⁸

W szczególnych sytuacjach spowodowanych koniecznością udzielenia
natychmiastowej pomocy lekarskiej odstępuje się od tego reżimu uzgodnień.
W tym przypadku przetransportowanie zarządza i organizuje na wniosek
lekarza dyrektor jednostki.

W razie zakwalifikowania osadzonego do niebezpiecznych w jednostce, w
której zgodnie z jej przeznaczeniem taki osadzony nie może przebywać
również nie jest wymagane uzyskanie zgody CZSW na przetransportowanie.
Osadzonego takiego przenosi się niezwłocznie do właściwej jednostki, a
decyduje o tym dyrektor jednostki.

Należy pamiętać jednak, że w tych dwóch sytuacjach należy powiadomić
Wydział Ochrony CZSW o zmianie miejsca pobytu osadzonego
niebezpiecznego (zgodnie z ustaleniami Pisma Zastępcy Dyrektora
Generalnego SW cytowanego wcześniej).

11. Skazany niebezpieczny może korzystać z aparatów telefonicznych na
zasadach ogólnych. Jednak prawa tego może skazanego pozbawić dyrektor
jednostki z ważnych powodów tzn. gdy istnieje poważne zagrożenie
społecznego lub poważnego zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu. Skazany
może być pozbawiony tego prawa na czas określony. ¹⁴⁹
Tymczasowo aresztowany niebezpieczny tak jak i pozostali tymczasowo
aresztowani nie może korzystać z aparatów telefonicznych. ¹⁵⁰

Zasady szczegółowe postępowania z osadzonymi niebezpiecznymi
formułowane są w czasie procedury kwalifikacyjnej. Nazywane są one również
zaleceniami szczegółowymi. Katalog ich zawiera karta danego osadzonego
niebezpiecznego. Można powiedzieć, że zasady te stanowią mechanizm
różnicowania zasad ogólnych pod kątem osobowości więźnia. Mogą one w
niektórych przypadkach konkretyzować zasady ogólne, a w innych - wprowadzać
nowe reguły (inne niż zasady ogólne), polegające na stosowaniu
ponadstandardowych środków ostrożności.

Zasady szczegółowe nie stanowią jakiegoś zamkniętego katalogu. Można

natomiast wskazać na kilka ich przykładów. Będą nimi np.:

przeprowadzanie osadzonego po terenie zakładu w asyście dowódcy zmiany,
stosowanie kajdan przy każdym przeprowadzeniu więźnia poza celą,
udzielanie osadzonemu spaceru pojedynczo,

sprawdzenia technicznych urządzeń ochronnych w celi 3 razy dziennie,
otwieranie celi mieszkalnej tylko w obecności trzech funkcjonariuszy
współdziałanie z Policja w przypadku konwojowania osadzonego.
Zasady ochronne (te ogólne i szczegółowe) stosowane wobec więźnia
niebezpiecznego mają za zadanie zneutralizować zagrożenie jakie ten osobnik
stanowi dla otoczenia.

Neutralizacja ta wspomagana postępowaniem penitencjarnym wpłynąć ma na
zmianę zachowania i poprawę osadzonego, a w efekcie doprowadzić go co najmniej
do odwołanie z grupy niebezpiecznych.

4. Postępowanie penitencjarne

Postępowanie penitencjarne wobec więźniów niebezpiecznych podobnie jak
postępowanie ochronne opiera się na zasadzie indywidualizacji. Polega na
oddziaływaniu w ramach systemów wykonywania kary w różnych rodzajach
jednostek penitencjarnych typu zamkniętego. Stosowane środki bezpieczeństwa
powodują dodatkowe ograniczenia w prowadzeniu pracy wychowawczej. Jest to
więc postępowanie prowadzone w szczególnych warunkach, niejednokrotnie
uniemożliwiających zastosowanie niektórych środków oddziaływania.
Prawo karne wykonawcze nakazuje obowiązkiem resocjalizacji obejmować
skazanych młodocianych, skazanych z zaburzeniami psychicznymi, upośledzonych
umysłowo, niepełnosprawnych oraz skazanych uzależnionych od alkoholu albo
innych środków odurzających lub psychotropowych, wobec których sąd
penitencjarny orzekł leczenie lub rehabilitację.

Pozostali skazani mogą być objęci takim oddziaływaniem jeżeli po przedstawieniu
im projektu programu wyrażą zgodę na współudział w jego opracowywaniu i
wykonaniu.

Kodeks karny wykonawczy wprowadza trzy systemy wykonywania kary:
programowany, terapeutyczny i zwykły.

Wszystkie one maja zastosowanie wobec skazanych niebezpiecznych, gdyż do
tej grupy trafiają przedstawiciele różnych grup klasyfikacyjnych.
Systemem programowanego oddziaływania obejmowani są skazani niebezpieczni
młodociani oraz ci którzy wyrażą zgodę na odbywanie kary w tym systemie.
System terapeutyczny ma zastosowanie wobec skazanych wykazujących
zaburzenia psychiczne, upośledzonych umysłowo, uzależnionych od alkoholu albo
innych środków odurzających lub psychotropowych oraz skazanych
niepełnosprawnych fizycznie.¹⁵¹

§ 24 instrukcji. Nr 2

Art. 247 § 1 kkw oraz § 35 ust. 4 regulaminu w.k.p.w.
§ 44 regulaminu w.t.a.

^S1M5Slail%jl;aitll/lk

Skazani którzy nie spełniają warunków do resocjalizacji obowiązkowej oraz którzy
nie wyrażają zgody na nią odbywają karę w systemie zwykłym. Mają oni prawo
do korzystania z dostępnego w zakładzie zatrudnienia, nauczania oraz zajęć
kulturalno-oświatowych i sportowych. ¹⁵²

Do określonego systemu odbywania kary - jeżeli nie określił tego w wyroku sąd
- kieruje komisja penitencjarna. Ona też ustala indywidualne programy
oddziaływania i dokonuje ich ocen oraz postępów skazanego w resocjalizacji.¹⁵³
Wykonując karę w systemie terapeutycznym, uwzględnia się w postępowaniu ze
skazanymi w szczególności ponzebę zapobiegania pogłębianiu się patologicznych
cech osobowości, przywrócenia równowagi psychicznej oraz kształtowanie
zdolności współżycia społecznego i przygotowania do samodzielnego życia. ¹⁵⁴
Wykonywanie kary dostosowuje się do potrzeb w zakresie leczenia, zatrudnienia,
nauczania i wymagań higieniczno - sanitarnych. Jeżeli względy zdrowotne tego
wymagają organizuje się zatrudnienie w warunkach pracy chronionej. ¹⁵⁵
Skazanego, który nie wymaga już oddziaływania specjalistycznego (o których
mowa w art. 96 kkw) przenosi się do odpowiedniego systemu wykonywania kary.¹⁵⁶
Może być to system programowany lub zwykły.

Jeżeli skazany dorosły odbywający karę w systemie programowanego
oddziaływania nie przestrzega wymagań ustalonych w programie oddziaływania
przenosi się go do systemu zwykłego, a jeżeli zajdą warunki określone w art. 96
kkw przenosi się go do systemu terapeutycznego.

Indywidualne programy oddziaływania i terapeutyczne zawierają nie tylko środki
resocjalizacji lub rodzaje terapii, ale także przedsięwzięcia ukierunkowane na
przygotowanie skazanego do wyjścia na wolność. ¹⁵⁷

Postępowanie penitencjarne wobec tymczasowo aresztowanych niebezpiecznych
prowadzone jest w sposób szczególny. Generalnie działalność resocjalizacyjna
wobec tej kategorii osób ogranicza się do rozpoznania w zakresie niezbędnym tj.
zapobiegania wzajemnej demoralizacji oraz zapewnienia porządku i
bezpieczeństwa w areszcie.

Sam fakt pozbawienia wolności powoduje stres, natomiast zakwalifikowanie do
grupy niebezpiecznych ten stres pogłębia. Dlatego niezbędne postępowanie
ukierunkowane jest na przeciwdziałanie negatywnym konsekwencjom ograniczenia
kontaktów społecznych oraz ułatwieniu funkcjonowania w warunkach określonych
dla tej grupy poprzez:

uświadomienie, że nie jest to kara lecz wynik ich wcześniejszych zachowań,
uświadomienie przejściowej sytuacji bycia niebezpiecznym,
uświadomienie potrzeby i możliwości zmiany tej sytuacji.

Oddziaływanie na osadzonych niebezpiecznych może być wzbogacone o reguły
postępowania zawarte w programach, które uwzględnią powody uznania ich za
niebezpiecznych.

Wydaje się, że można zaproponować wyróżnienie postępowania wobec
następujących typów osadzonych niebezpiecznych:
skłonnych do ucieczek,

przejawiających wzmożone zachowanie agresywne,
psychopatów,

wymagających oddziaływania terapeutycznego,

członków zorganizowanych grup przestępczych,

przywódców zbiorowych wystąpień.
Oczywiście podział ten jest umowny, gdyż osadzeni mogą reprezentować kilka
typów osobowości jednocześnie np. osobowość psychopatyczna skłonna do
ucieczek. W takich sytuacjach programy będą musiały ulegać odpowiednim
modyfikacjom.

Więźniowie przejawiający skłonności do ucieczek

Obowiązujące zasady rozmieszczenia i postępowania ochronnego są tu
wystarczające pod warunkiem ich rzetelnej realizacji.

Praca wychowawcza powinna polegać na uświadomieniu bezcelowości trwania
w swych zamiarach. Natomiast, stworzenie praktycznej niemożności zrealizowania
ich, powinno spowodować, że większość więźniów prędzej czy później dostrzeże
sens zmiany swoich postaw i włączy się w normalne życie zakładu.
Skazanych o tych skłonnościach powinno osadzać się przede wszystkim w
wydzielonych celach. Osadzenie w oddziałach dla niebezpiecznych powinno
następować wówczas, gdy występują również inne przyczyny zakwalifikowania.

Więźniowie przejawiający wzmożone skłonności do agresji

Problem agresji w warunkach izolacji więziennej doczekał się licznych
wyczerpujących opracowań. ¹⁵⁸ Można całkowicie zgodzić się z ogólnym
wnioskiem, iż skłonności do wzmożonej niekontrolowanej agresji są najczęściej
wynikiem głębokich zaburzeń osobowości. To one są jedną z podstawowych
przyczyn popełnienia przestępstw przez tych więźniów.

Więzienie jednak z samej swej natury wzmaga skłonności do zachowań

agresywnych. U osobników szczególnie podatnych doprowadza to często do
reakcji o charakterze eksplozywnym. Agresja w takich przypadkach kierowana
jest na fizyczne otoczenie np. wyposażenie cel i osoby otaczające tak spośród
personelu jak i współosadzonych.

Istniejąwątpliwości natury etycznej, czy można stosować leczenie farmakologiczne
skierowane przeciwko zachowaniom agresywnym.

Wydaje się, że nie należy wykluczać tego typu działań w szczególnych sytuacjach.

Postępowanie personelu wobec więźniów wykazujących wzmożone
skłonności do agresji - zdaniem M. Wołowicz - powinno opierać się na stosowaniu
tzw. jasnego kontrastu. Kształtowania krok po kroku pola funkcjonowania tych
osób tj. emocjonalnego, psychicznego i fizycznego. Cechować je powinna stała
stymulacja prostych zachowań przy jasno określonych (nawet drobnych)
zachowaniach pożądanych i nieakceptowanych przez wyraźną polaryzację kar i
nagród.

Duży stopień szczegółowości powinien dać skazanemu "ramy pola psychicznego"
do poprawnego funkcjonowania. W tych ukształtowanych polach zachowań
dozwolonych osadzeni tacy stająsię bezpieczni i mogą poprawnie funkcjonować.
Zanika u nich brak poczucia bezpieczeństwa, które musiało być kontrolowane
poprzez agresję. Od czasu do czasu spodziewać się należy tzw. próby sił. Jednak
przy jasno określonym kontrakcie zachowania i kontroli sytuacji, taka próba -
mająca charakter emocjonalnego catarsis (oczyszczenia) - będzie z góry przegrana
dla jej inicjatora. ¹⁵⁹

Postępowanie z agresją więźniów - zdaniem W. Rostkowskiego - zależy od
poziomu na jakim zamierza się rozwiązywać ten problem.
Chodzi o głębokość interwencji zmierzającej do przeciwdziałania agresji.
Działania interwencyjne mogą być prowadzone na trzech poziomach: działań
doraźnych (objawowych), działań przyczynowych (programowego oddziaływania)
i systemu terapeutycznego (przyczynowo - skutkowego).
W praktyce najczęściej stosowana jest praca na dwóch sąsiadujących poziomach.
Wskazuje się, iż powinno unikać się działań na poziomie pierwszym, natomiast
na poziomie trzecim są one najbardziej pożądane. Jednak ten poziom wymaga w
naszych warunkach upowszechnienia i rozreklamowania. ¹⁶⁰

Za największą trudność w oddziaływaniu na tego typu więźniów uważa się
podtrzymanie u nich chęci zmiany swojego postępowania. Terapia stosowana musi
trwać długi okres czasu, aby przynieść jakiekolwiek rezultaty.
Uważa się, że postępowanie zorientowane na "kontrolę gniewu" pomaga
zredukować nawykowe postępowanie agresywne, ale nie prowadzi do zmiany

osobowości. Poszerza raczej zakres zachowań psychospołecznych w sytuacjach
pobudzających do agresji.¹⁶¹ Do takiego poszerzenia powinno się zmierzać, aby
w miarę możliwości obniżać poziom agresywności więźnia. Umożliwia to
zweryfikowanie z grupy niebezpiecznych, by dalszy ciąg działań mógł przebiegać
w bardziej sprzyjających warunkach.

Więźniowie - psychopaci

Według tradycyjnych zasad psychoanalizy psychopaci nie podlegają leczeniu,
ponieważ nie przeżywają konfliktów neurotycznych. Powszechnie uważa się, że
przeprowadzenie skutecznej terapii bardzo utrudnia niechęć psychopaty do zmiany
manipulacyjnego zachowania, stosowanie prymitywnych form obrony, trudności
w nawiązywaniu współdziałania oraz odrzucenie transferencji.

Angielska praktyka penitencjarna uważa psychopatów za złych pacjentów,
którzy z reguły rozbijają programy terapeutyczne prowadzone w więzieniach.
Dlatego najczęściej pomija się ich w procesie selekcji do programów bez względu
na diagnozę. ¹⁶²

Ich zachowania charakteryzują się często zachowaniem dewiacyjnym i brutalnym,
brakiem poczucia winy i empatii, niedojrzałymi i impulsywnymi reakcjami oraz
niską tolerancją na frustrację.

Zdaniem M. Wołowicz więźniowie ci potrzebują dużej dawki napięcia
emocjonalnego. Jeśli nie zapewni im się takich bodźców, dochodzi do
autostymulacji poprzez agresję.

Należy im zapewnić maksimum stymulacji wizualnej i intelektualnej -
dostosowanej do ich poziomu. W warunkach oddziału lub celi powinno to być w
miarę możliwości; telewizor, radio, telewizja kablowa, wystrój pomieszczeń,
bogaty w żywe kolory (takie, których zdrowe osoby nie byłyby w stanie
wytrzymać), kolorowe czasopisma i książki. Skazani ci muszą być stale zajęci
patrzeniem, myśleniem, wykonywaniem różnych czynności stymulujących ich
dalsze działanie. ¹⁶³

Skazani wymagający oddziaływania terapeutycznego

Do tej grupy zaliczyć należy osadzonych z zaburzeniami psychicznymi,
upośledzonych umysłowo oraz uzależnionych.

Są oni kwalifikowani najczęściej do kategorii niebezpiecznych, gdyż popełniają
najcięższe przestępstwa (zabójstwa, rozboje, gwałty, czynne napaści na
funkcjonariuszy SW) oraz wykazują cechy osobowości niepoprawnej,

niezrównoważeni emocjonalnie o wzmożonej konfliktowości i agresywności.
Głębokie zaburzenia psychopatyczne powodują, że osoby te nie mają żadnych
hamulców wewnętrznych. Wręcz potrafią wykorzystać swą sytuację dla prób
unikania odpowiedzialności za swe czyny.

Wymagają oni zintensyfikowanej opieki wychowawczej oraz medyczno-
psychiatrycznej. Działanie te oparte mogą być na farmakologii i terapii.

Oddziaływania korekcyjne podporządkowane powinny być zasadzie pełnej
realizacji kolejnych etapów procesu terapeutycznego.

Praktyczne postępowanie terapeutyczne - zdaniem A. Górki - powinno polegać
na wykorzystaniu technik behawioralnych, w szczególności: metod "krótkotrwałej
eliminacji wzmocnień pozytywnych", "obciążenia kosztami" oraz "jasnego
kontrastu"; kontaktów indywidualnych ze skazanym, psychokorekcji indywidualnej
oraz terapii zajęciowej w celi. Wszystkie działania maja zmierzać do pozytywnych
zmian w zachowaniu oraz ich utrwaleniu.

Praktyka penitencjarna zwraca uwagę na to, że w grupie tych skazanych
występują skazani "nieweryfikowalni" o głębokich zaburzeniach psychicznych i
utrwalonych nawykowo reakcjach agresywnych nie podlegających zmianom.
Wobec tych osadzonych z reguły nie jest możliwe prowadzenie żadnych
oddziaływań korekcyjnych i wychowawczych. Pozostanie jedynie realizacja
funkcji izolacyjnej kary pozbawienia wolności.

Rozmieszczenie tych skazanych polegać powinno na osadzaniu ich przede
wszystkim w pojedynczych wydzielonych celach lub w oddziałach dla więźniów
niebezpiecznych. Personel pracujący z tymi skazanymi powinien być szczególnie
dobierany pod względem psychofizycznym oraz przeszkolony do pracy w takich
warunkach.

Więźniowie członkowie organizacji przestępczych

Jest to grupa, która swoją obecnością w więzieniach istotnie zagraża
bezpieczeństwu jednostek penitencjarnych. Źródeł tego należy doszukiwać się w
cechach przestępczości zorganizowanej: dobrej organizacji, hermetyczności,
mobilności bardzo wysokiemu poziomowi kontroli, dysponowaniu olbrzymimi
środkami finansowymi, doskonałymi środkami technicznymi oraz powiązaniami
ze światem polityki.

Praktyka penitencjarna wskazuje na to, że stopień i rodzaj zagrożeń występujących
ze strony tych osób oraz zachowanie się ich w więzieniu zależy od stopnia
wtajemniczenia w działalność przestępczą, czyli pozycji jaką w danej grupie
zajmuje dana osoba. Im wyższa pozycja w grupie tym zachowanie i postawa
osadzonego jest spokojniejsza.

Osadzeni ci (o wyższej pozycji )są grzeczni wobec administracji, nie wchodzą w
konflikty z nią, a jednocześnie cieszą się wysokim szacunkiem wśród
współwięźniów. Zachowanie jest takie, gdyż od samego początku przekonani są
o tym, że wspólnicy działający na wolności nie pozwolą na to, aby stała im się
"krzywda".

Kontakt z tymi osadzonymi dla personelu w porównaniu z poprzednimi grupami
powinien być odprężeniem i odpoczynkiem. Jednak jest to pierwsza pułapka tego
kontaktu. Niebezpieczeństwo może tu przychodzić bez uprzedzenia. Nie będzie
widocznych symptomów "przygotowania się do wykręcenia afery". Nie o "aferę"
w gruncie rzeczy będzie chodziło, lecz o zaplanowane osiągniecie celów, którymi
są zwykle samouwolnienie lub zdobycie sobie grupy popleczników potrzebnych
do dalszych działań.

Osoby te umieją czekać, czasem długo na sprzyjające okoliczności. Dzięki mocy
ekonomicznej mogą kupić posłuszeństwo współosadzonych. Mogą też proponować
personelowi wykonanie różnego rodzaju usług za dowolną cenę. Wreszcie mogą
próbować zastraszyć funkcjonariuszy i pracowników przez docieranie do ich rodzin.
Nie należy się spodziewać w tej grupie osób wymagających natychmiastowych
wzmocnień lub zdecydowanych kar.

Osobnicy z dołów hierarchii zorganizowanej przestępczości tzw. żołnierze
reprezentują nieco inne zachowania. Spowodowane jest to tym, ze zazwyczaj
stanowią oni mało istotne znaczenie dla grupy. Zdani więc są na siebie. Strach
przed zemstą czy próbą likwidacji sprawia, że próbują oni "uciekać" w
samouszkodzenia, symulowanie chorób psychicznych lub organizują ucieczki na
wolność. Z reguły są mniej odporni na stres.

Osadzanie więźniów związanych ze zorganizowaną przestępczością wymaga
przede wszystkim skutecznego i bezpiecznego odizolowania od społeczeństwa.
Wydzielone oddziały powinny to zadanie spełnić. Problemy związane z
przetrzymywaniem tych osób w więzieniach będą wymagały w przyszłości
rozwiązań systemowych. Obecnie przepisy nie zapewniają efektywnych działań
w tym zakresie.

Zgłaszane przez praktykę propozycje tworzenia odrębnych regulaminów na wzór
rozwiązań innych krajów (np. takie rozwiązania występują we Włoszech) nie
powinny być bagatelizowane.

W przeciwnym razie może okazać się, że kierowanie organizacją z więzienia lub
zlikwidowanie uwięzionego członka grupy przestępczej nie jest żadnym
problemem.

Więźniowie - przywódcy zbiorowych wystąpień

Więźniowie ci najczęściej są silnie związani z podkulturą więzienną. Uchodzą za
ich prowodyrów czyli najwyższy autorytet moralny, wzór do naśladowania,
wyrocznie dla oceny członków grupy.

Z reguły są to osobnicy dość inteligentni, potrafiący znakomicie argumentować
różnego rodzaju zastrzeżenia wobec funkcjonowania organów sprawiedliwości,
obowiązującego prawa, czy też funkcjonowania zakładu. Umiejętności te
występują w połączeniu z wysokim stopniem demoralizacji i dużą determinacją
w realizacji zamiarów.

Skazani ci korzystając ze szczególnego statusu wśród osadzonych muszą być w
stałej gotowości do pokierowania działaniami niezadowolonych. ¹⁶⁸
Zdarza się jednak - i to nie tak rzadko - na co wskazuje praktyka, że chętnie by się
tej roli zrzekli, lecz presja oczekiwań środowiska współosadzonych to
uniemożliwia. Praca penitencjarna w tej sytuacji jest praktycznie z góry skazana
na niepowodzenie.

Należy w związku z tym przyjąć zasadę, iż osadzenie tych więźniów musi polegać
na pozbawieniu ich publiczności więziennej. A można to osiągnąć wyłącznie przez
umieszczenie ich w odrębnych oddziałach.¹⁶⁹

Osadzenie w wydzielonych celach nie zapewni neutralizacji niebezpieczeństwa
jakie z ich strony istnieje. W warunkach oddziału może być szansa na pozytywne
oddziaływanie.

Weryfikacja tych osadzonych musi być szczególnie ostrożna, z uwagi na duże
prawdopodobieństwo powrotu tych osób do dawnej roli.

5. Praktyka wykonywania kary pozbawienia wolności oraz
tymczasowego aresztowania wobec więźniów niebezpiecznych

Postępowanie z więźniami niebezpiecznymi w praktyce penitencjarnej
przedstawione zostanie na podstawie trzech źródeł:

1. danych CZSW w Warszawie, które dotyczą więźniów niebezpiecznych z
   całego kraju¹⁷⁰,

2. badań przeprowadzonych w okresie 01.10-24.12 1996 r na potrzeby pracy
   magisterskiej pt. "Postępowanie z osadzonymi uznanymi za niebezpiecznych.
   Badaniami objęto grupę 86 osadzonych, co stanowiło 47,5% ogółu stanu
   grupy. W badaniach posłużono się ankietą rozesłaną do jednostek
   penitencjarnych,

3. badań przeprowadzonych w okresie 06 - 11 1999 r. przez pracowników Biura
Rzecznika Praw Obywatelskich.

Według stanu na dzień 31 grudnia 1999 r. w polskich jednostkach przebywało
265 więźniów niebezpiecznych, co stanowiło 0,47 % całej populacji więziennej.
Dla porównania stan liczbowy grupy w wybranych okresach prezentuje tabela I.

TABELA I

Data	Liczba osadzonych	% w stosunku do całej populacji
Czerwiec 1993 r.	117	0,18
Grudzień 1995 r.	124	0,20
Marzec 1996 r.	169	0,28
Grudzień 1996 r.	181	0,33
Grudzień 1998 r.	211	0,38 ^J

Jak widać z tabeli nie jest to grupa liczna. Jednak w przedstawionym okresie stan
jej systematycznie wzrasta, zarówno liczbowy jak i procentowy.
Wiek osadzonych wg stanu na 31.12.1999 r. obrazuje tabela II.

¹⁶⁷ M. Wolowicz: op. cit. s. 6.

¹⁶⁸ M. Szczepaniak, S. Lipnicki: Próba charakterystyki osadzonych przywódców
zbiorowych wystąpień [w: ] Materiały z konferencji w Turawie ... op. cit. s. 30.

¹⁶⁹ Z. Wilczyński: Penitencjarne i ochronne aspekty postępowania ze skazanymi
uznanymi za niebezpiecznych-referat wygłoszony na międzynarodowym seminarium w
Popowie

18-20 wrzesień 1995r. s.6 (nie publikowany)

¹⁷⁰ Analizy opracowywane są przez Wydział Ochrony CZSW ( nie publikowane)
94

* dokonanie ucieczki lub usiłowanie jej dokonania.
** czynna napaść na f-sza lub znęcanie się albo gwałt na współosadzonym.
*** przestępstwa popełnione ze szczególnym okrucieństwem, z użyciem broni
palnej i materiałów wybuchowych albo wzięcie lub przetrzymywanie
zakładnika.

Wśród przyczyn uzasadniających zakwalifikowanie do kategorii niebezpiecznych,
udział ucieczek (dokonanych lub usiłowanych) stopniowo maleje na przestrzeni
lat (od 58,6% do 8,9%). Należy to wiązać z występującym w tym okresie spadkiem
ilości ucieczek.

Wzmożona agresywność utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie (24,8%
-40,4 %).

Natomiast organizowane lub aktywne uczestnictwo w zbiorowych wystąpieniach
w zakładach karnych lub aresztach śledczych stanowi w ostatnich czterech latach
najniższy odsetek w stosunku do pozostałych przyczyn.

Wyraźnie wzrosły na przestrzeni rozpatrywanego okresu przyczyny związane z
przestępczością zorganizowaną i charakterem przestępstwa. Jest to potwierdzenie
rosnącej w kraju tego typu przestępczości tj. zorganizowanej oraz najpoważniejszej
i brutalnej.

Jeżeli chodzi o okoliczności podmiotowe wchodzące w treść kryterium
kwalifikacyjnego (przesłanki ogólnej), to można je zaprezentować wykorzystując
wyniki badań przeprowadzonych przez biuro RPO.

Wynika z nich, że w analizowanych wnioskach w sprawie zakwalifikowania
występowały następujące okoliczności podmiotowe:

znaczny stopień demoralizacji - 26 razy,

agresywne zachowanie się wobec współosadzonych - 17 razy,

wyznawanie zasad podkultury więziennej - 9 razy,

agresywność - 5 razy.
Pojedynczo występowały ponadto takie jak: wielokrotne stosowanie wobec
skazanego środka przymusu bezpośredniego, agresja werbalna wobec
funkcjonariusza, obawa o możliwość próby odbicia bądź zlikwidowania,
kierowanie grupą przestępczą, znalezienie noża podczas przeszukania.
Trzeba w tym miejscu podkreślić, iż wyeksponowanie tych właśnie
okoliczności jest niezwykle ważne, gdyż stanowią one istotną część treści
przesłanki kwalifikacyjnej.

Liczbę przebywających w jednostkach penitencjarnych więźniów niebezpiecznych
według roku zakwalifikowania przedstawia tabela IV.

TABELA IV

Liczba osadzonych niebezpiecznych według
roku zakwalifikowania na dzień 31.12.1999 r.

Rok zakwali- fikowania	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	Razem
Ilość	1	2	3	2	6	16	17	54	164	265

Powyższe zestawienie wskazuje, że poza nielicznymi, pojedynczymi przypadkami
nie ma długich okresów zakwalifikowania i można przyjąć, że zasada ograniczania
pobytu w grupie do niezbędnych potrzeb jest przestrzegana i stosowana.
Decyzje podejmowane przez komisje penitencjarne w przedmiocie
zakwalifikowania - w opinii Wydziału Ochrony CZSW - są wyważone i nie
stwierdzono, aby były podejmowane bezpodstawnie. Na potwierdzenie tego stanu
przytacza się fakt, że w ostatnich dwóch latach nie odnotowano uchylenia decyzji
z powodu zastosowania niewłaściwych przesłanek.

Jednak badania RPO wykazały, iż w niektórych wnioskach o zakwalifikowanie
nie wymieniano łącznie spełnionych przesłanek przewidzianych w § 79 ust. 1 pkt
1 lub 2 oraz § 79 ust. 1 in fine (końcowa część przepisu) regulaminu wykonywania
kary pozbawienia wolności (odpowiednio § 62 ust. 1 pkt 1 lub 2 oraz § 62 ust. 1
in fine regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania).

Występowało to w 31 przypadkach spośród wszystkich przebadanych wniosków
(stanowiło to 43 % badanych wniosków).

W 8 przypadkach (z tych 31) decyzje zostały zaskarżone, ale wszystkie zostały
utrzymane w mocy.

W opinii RPO powyższe fakty świadczą o małej wnikliwości kontrolowania decyzji
komisji w trybie nadzoru penitencjarnego.

Ustalono ponadto, że aż w 32 przypadkach (44 % ogółu) w aktach osadzonych
nie było pisma o powiadomieniu sędziego penitencjarnego względnie sędziego
penitencjarnego i organu dysponującego o zakwalifikowaniu osadzonego do
niebezpiecznych.

Podczas wyjaśniania tych kwestii okazało się, że w większości przypadków
powiadomienia zostały wysłane, ale kopie pism nie umieszczono w aktach
osobowych osadzonego. Były jednak i takie przypadki, w których administracja
nie dopełniła tego obowiązku.

W zakresie pouczania osadzonych o możliwości wnoszenia przez nich skargi do
sądu penitencjarnego na decyzję o zakwalifikowaniu oraz terminowości i trybie
weryfikacji tej decyzji nieprawidłowości nie stwierdzono.
Weryfikacje podjętych decyzji o zakwalifikowanie przeprowadzone były
terminowo. Z reguły badane wnioski w sprawie weryfikacji wskazują, iż nie ustały
przesłanki, które stanowiły podstawę do wydania decyzji kwalifikującej.
Przedsięwzięcia ochronne stosowane wobec więźniów niebezpiecznych zasadniczo
spełniają swoje zadanie (neutralizująniebezpieczeństwo, które stwarza osadzony)
i są realizowane przez personel poprawnie.

Doszło jednak w ostatnich latach do trzech poważnych wypadków nadzwyczajnych
z udziałem osadzonych niebezpiecznych takich jak: ucieczki z terenu jednostki
oraz znalezienie telefonu komórkowego w celi osadzonego niebezpiecznego.
Wydział Ochrony CZS W pozytywnie ocenił realizację konwojowania osadzonych.
Błędy jakie popełniane są przez jednostki podstawowe dotyczą czynności
przygotowawczych w związku z transportowaniem tj.:

zbyt późne wysyłanie wniosków do CZSW w sytuacji, gdy o terminie i dacie
transportu jednostka informowana jest wcześniej przez organ dysponujący,
niewłaściwe wypełnianie wniosków,

wysyłanie wniosków w sytuacjach, gdy przepis nie wymaga uzyskania zgody

CZSW na przetransportowanie więźnia.
Badania RPO obejmowały również sferę oddziaływań penitencjarnych
stosowanych wobec osadzonych niebezpiecznych.

W badanej grupie było 11 tymczasowo aresztowanych, 36 osób odbywających
karę w systemie zwykłym, 23 osoby w programowanym i 2 w systemie
terapeutycznym.

W rozmowach przeprowadzonych podczas badań osadzeni sygnalizowali
utrudnienia w kontaktach z psychologiem, gdyż jako zasadę przyjęto, że rozmowa
jest dozorowana przez funkcjonariuszy działu ochrony.

Podnosili również ograniczone możliwości porozumiewania się z wychowawcą
polegające na załatwianiu spraw za pośrednictwem domofonu.
Ubogo przedstawiał się katalog zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych, w
których uczestniczyli osadzeni niebezpieczni. Najczęściej podawali oni, że mają
dostęp do telewizji, prasy, książek zajęć świetlicowych, audycji z radiowęzła.
Jeden z osadzonych stwierdził, że umożliwiono mu korzystanie z zajęć sportowych
w postaci siłowni. Sześciu rozmówców wskazało, że nie korzystało z żadnych
form aktywności kulturalno- oświatowych lub sportowych.
RPO zwrócił uwagę na to, iż stosunkowo młody wiek i w większości przypadków
brak wykształcenia wskazuje na potrzebę edukacji i zatrudnienia tych osadzonych.
Jednak ani jeden spośród objętych badaniami nie pracował ani nie uczestniczył w
nauczaniu organizowanym przez administrację zakładu.

Zdaniem RPO przeprowadzone badania wykazały, iż oddziaływanie penitencjarne
stosowane wobec osadzonych niebezpiecznych należy uznać za niewystarczające.
Osadzeni niebezpieczni przebywają - zgodnie z wymogami przepisów - w
przystosowanych celach usytuowanych w oddziałach ogólnych lub w oddziałach
dla niebezpiecznych.

Przystosowane cele znajdują się w 40 aresztach śledczych i 37 zakładach karnych.

Obecnie SW dysponuje 303 celami, w któiych jest 568 miejsc.

Z badań przeprowadzonych w 1996 r. wynika, iż w przystosowanych celach (wtedy

jeszcze nie funkcjonowały oddziały dla niebezpiecznych) przeważało osadzanie

pojedyncze (59,6 % skazani, 53,8 % tymczasowo aresztowani).

W wyjątkowych sytuacjach osadzono trzech więźniów w celi (3 przypadki).

W 1998 r. (a więc po dwóch latach obowiązywania nowych przepisów)

stwierdzono, że przystosowane cele nie zostały wyznaczone w 8 jednostkach, w

których powinny być wyznaczone, a w jednej uczyniono to choć jednostka nie

jest przeznaczona dla przetrzymywania tych osadzonych.

W bardzo wielu przypadkach cele te nie spełniały wymogów określonych w § 7

zarządzenia nr 17 w sprawie postępowania ze skazanymi i tymczasowo

aresztowanymi niebezpiecznymi ( dodatkowe wyposażenie oraz warunki

usytuowania celi).

Z drugiej strony okazało się, że w niektórych przypadkach stosowane są w celach

zabezpieczenia dodatkowe, nie wymagane przepisem wspomnianym wyżej.

Najpowszechniej stosowane są okienka podawcze w kratach koszowych drzwi.

Poza tym stosuje się również:

sygnalizację otwarcia drzwi celi na pulpicie stanowiska dowodzenia,
sygnalizację alarmową do dowódcy zmiany zainstalowaną przy drzwiach do
celi,

siatki mocnej konstrukcji na oknach cel od zewnątrz,
zabezpieczenie przed zapchaniem zamka kraty koszowej drzwi,

oznaczenie białą obwódką okna celi od zewnątrz, dla ułatwienia obserwacji

przez funkcjonariuszy.
Po interwencji CZSW do końca 1999 r. praktycznie wszystkie cele dla
niebezpiecznych zostały wyposażone zgodnie z przepisami.
Poza przystosowanymi celami osadzeni niebezpieczni rozmieszczeni są w
oddziałach przeznaczonych dla nich.

Obecnie funkcjonują trzy takie oddziały. Chronologicznie oddawane były do
użytku oddziały w Wołowie (01.1998 r.), we Włocławku (03.1998 r.) i w Sztumie
(06. 2000 r.).

Oddział we Włocławku jest najbardziej reprezentatywnym dla tego sposobu
rozmieszczania, dlatego zostanie omówiony szerzej.

Oddział ten był projektowany jako pierwszy w Polsce. Rozwiązania tam przyjęte
wykorzystywano w tworzeniu następnych oddziałów.

Oddział we Włocławku powstał od podstaw jako budynek wolnostojący,
niepodpiwniczony o pojemności 20 miejsc (10 cel jednoosobowych i 5
dwuosobowych).

Wybudowanie oddziału pociągnęło za sobą modernizację infrastruktury ochronnej
całego zakładu. Sam oddział wyposażono w nowoczesne systemy zabezpieczeń
zewnętrznych i wewnętrznych.

Budynek składa się z części socjalnej i zasadniczej. Część socjalną zaprojektowano

tak, aby cała konstrukcja stanowiła obiekt samowystarczalny. Znajdująsię w niej:

pomieszczenia dla oddziałowych, sala widzeń, pokój wychowawcy, pokój lekarza,

pokój czynności procesowych, świetlica i toaleta dla personelu.

Zasadnicza część oddziału oddzielona jest od specjalną kratą oraz drzwiami

dźwiękochłonnymi, lustrzanymi, antywłamaniowymi. Uniemożliwia to skazanym

przebywającym na korytarzu wgląd w część socjalną oddziału.

W tej części oddziału (zasadniczej), poza celami, znajdują się pomieszczenia

takie jak: łaźnia, pomieszczenia gospodarcze, cela zabezpieczająca. W końcowej

części oddziału znajdują się trzy niezależne pola spacerowe, odpowiednio

urządzone i zabezpieczone.

Cele mieszkalne wyposażone są zgodnie z wymogami przepisów w dodatkowe
urządzenia techniczne takie jak:

krata dystansowa przy oknie,

urządzenia mocujące na stałe sprzęt kwaterunkowy,

krata koszowa przy drzwiach,

krata w oknie o podwyższonej wytrzymałości na przecinanie,
a ponadto nakładka na zamek kraty koszowej i kamera telewizyjna.
Każda cela posiada skrzynkę domofonową, do której można podłączyć słuchawkę
telefoniczną (w ten sposób realizuje się rozmowy dla skazanych), węzeł sanitarny
i sieć telewizji kablowej.

Na zewnątrz każdej celi znajduje się tablica rozdzielcza ze wszystkimi
wyłącznikami prądu, oświetlenia, telewizji oraz zawory odcinające dopływ wody.
Wszystkie pomieszczenia oddziału mogą być monitorowane z dyżurki
oddziałowego, punktu dowodzenia lub gabinetu dyrektora. Istnieje również
możliwość całodobowego rejestrowania wydarzeń w oddziale.
W porze dziennej w oddziale pełni służbę dwóch oddziałowych. Do służby w
oddziale wyznacza się funkcjonariuszy o odpowiednich predyspozycjach
fizycznych i psychicznych. Pozostały personel oddziału stanowią: wychowawca i
psycholog. Wszystkich cechuje profesjonalizm i kompetencja oraz wysoki poziom
wrażliwości na zmiany w nastrojach osadzonych.

Oddziałowi w czasie pełnienia służby wyposażeni są w kamizelkę ochronną,
wykrywacz metalu, indywidualny sygnalizator alannowy, przyciski antynapadowe,
pałki służbowe i łączność bezprzewodową.

Wszelkie czynności związane z osadzonymi takie jak: kąpiel, strzyżenie, widzenia,
spacery odbywają się z zachowaniem wzmożonych środków ostrożności.
Ruch osadzonych po terenie oddziału i poza nim odbywa się pojedynczo i w
obecności dwóch funkcjonariuszy.

Przyjęto zasadę, że podczas przyjmowania osadzonego w pomieszczeniu przez
personel np. wychowawcę skazany zawsze siedzi, gdyż taka pozycja jest
najtrudniejsza do wyprowadzenia ataku.

W oddziale obowiązuje porządek wewnętrzny ustalony przez dyrektora zakładu
wydany w formie zarządzenia. Jest on dostępny dla każdego osadzonego.
Doświadczenia zebrane podczas dwuletniej działalności oddziału pozwalają na
sformułowanie kilku spostrzeżeń.

W opinii kierownictwa zakładu właściwa izolacja, odpowiednie warunki
architektoniczne jak i organizacja ruchu zapewniają każdemu osadzonemu
bezpieczeństwo i anonimowość. Sytuacje te są szczególnie ważne w przypadku
konieczności osadzenia przedstawicieli antagonistycznie nastawionych grup
przestępczych i inspiratorów buntów w więzieniach.

Niepodważalnym atutem oddziału jest możliwość odizolowania osadzonych o
silnej pozycji w strukturach przestępczych, podkulturze przestępczej oraz
autentycznie stwarzających zagrożenie dla życia i zdrowia funkcjonariuszy i
osadzonych od całej społeczności więziennej.

Okazuje się, iż osadzeni szybko adoptują się do zaistniałych warunków w oddziale
i skrupulatnie przestrzegająporządku wewnętrznego. Ci, którzy byli "utrapieniem"
dla personelu i mieli wysoką pozycję w strukturach życia więziennego, a tym
samym duży wpływ na współwięźniów i atmosferę w jednostce, tracą to wszystko
i stają się "zwykłymi" więźniami.

Wychowawcy oddziałów wskazują, że można wyodrębnić dwa etapy adaptacji
osadzonych do warunków jakie zastają w oddziale. Pierwszy, zaraz po przybyciu
trwa kilka dni i charakteryzuje się dużą ciekawością ze strony więźnia, a
jednocześnie swego rodzaju zachwytem wyposażenia oraz warunkami socjalnymi.

Drugi etap to już normalne funkcjonowanie osadzonego.
Wśród przebywających w oddziale więźniów nikt nie przejawiał zaburzeń
psychicznych, czy też zachowań wymagających szczególnych wskazań psychologa
co do sposobu odbywania kary.

Osadzeni, którzych zweryfikowano i przemieszczono do oddziałów zwykłych
zachowują się spokojnie i bezkonfliktowo.

Zaobserwowano również fakt, iż od czasu uruchomienia oddziału stan dyscypliny
w całej jednostce poprawił się.

Obok tych, wydaje się zadawalających efektów, psycholog oddziału zwraca uwagę
na zjawiska niekorzystne.

W jego ocenie istniejące warunki ochronne sprawiają, iż praca psychologa staje
się bardzo trudna i specyficzna.

Osadzeni niezmiernie rzadko zgłaszają się na rozmowy ze swoimi problemami,
gdyż przeprowadzane są w obecności funkcjonariuszy działu ochrony. Jeżeli już
dochodzi do rozmowy, to dotyczy ona kwestii typowo wychowawczych lub
ogólnoinformacyj nych.

W takiej rzeczywistości terapeuta jakim winien być psycholog staje się
konsultantem. Jego działalność to przede wszystkim rozmowy pocieszająco-
korygujące, wskazujące na konieczność samodzielnego zagospodarowania sobie
czasu wolnego w sposób dostępny w oddziale oraz starające się ukazać "światełko
nadziei" w dalszej lub bliższej przyszłości w związku z pozytywną weryfikacją.
"Surowe" traktowane więźniów - zdaniem psychologa oddziału - może służyć
resocjalizacji niektórych kategorii osadzonych pod warunkiem, że będzie
równolegle stosowana szeroka gama oddziaływań penitencjarnych. Oddział dla
niebezpiecznych obecnie nie umożliwia takiej działalności, gdyż charakteryzuje
się monotonnością i deprywacją sensoryczną.

Więziennej opieki wychowawczo-psychologicznej wymagają również osobnicy
opuszczający oddział, gdyż można u nich zaobserwować nadmierną lękliwość,
płaczliwość, uległość, podporządkowanie wypływające ze stałego strachu przed
mogącym ponownie nastąpić skierowaniem do wymienionego oddziału¹⁷².
Dotychczasowe spostrzeżenia personelu oddziału, kierownictwa zakładu oraz
wyniki badań przeprowadzonych przez biuro RPO wskazują, iż należy na pewno
dopracować sprawę intymności kontaktów osadzonych z psychologiem i
wychowawcą oraz lepiej zagospodarować czas poprzez np. pracę nakładczą.
Pogłębione badanie zachowań osadzonych, które planuje się przeprowadzić
pozwolą dać odpowiedź na temat efektywności oddziaływań oraz wpływu izolacji
stosowanej w oddziale na osobowość osadzonych.

Uwagi zgłaszane przez personel więzienny Zakładu Karnego w Wołowie i Sztumie
są zbieżne z tymi z Włocławka.

Można w konkluzji stwierdzić, iż działające oddziały ujawniły swoje pozytywne

i negatywne strony.

Do pozytywów zaliczyć należy:

możliwość stałego dozoru i kontroli zachowań, przez co uniemożliwienie

podejmowania niedozwolonych działań,

uniemożliwienie osadzonemu wywierania wpływu na innych osadzonych,
możliwość wyizolowania najgroźniejszych przestępców w dobrze
zabezpieczonych oddziałach,

podniesienie poziomu bezpieczeństwa jednostek, gdzie zlokalizowano
oddziały poprzez nasycenie ich nowoczesnymi technicznymi urządzeniami
ochronnymi,

stałe podnoszenie poziomu wykształcenia zawodowego i sprawności fizycznej
funkcjonariuszy, mających kontakt z niebezpiecznymi.
Natomiast do negatywnych stron zaliczyć trzeba:

niestabilność postaw i skłonność do zachowań agresywnych z uwagi na

jednorodność grupy,
monotonia życia w oddziale,

mała odporność niektórych funkcjonariuszy na presję i groźby ze strony
osadzonych (spowodowało to konieczność dokonywania rotacji na
stanowiskach wymagających bezpośredniego kontaktu z osadzonymi w
oddziałach).

Zakończenie

W opracowaniu, zgodnie z założeniami zaprezentowano najważniejsze kwestie
związane z więźniami niebezpiecznymi.

Przedstawione rozwiązania zagraniczne pokazały, że więźniowie ci występują w
innych systemach penitencjarnych. I choć w szczegółach rozwiązania
poszczególnych krajów różnią się, to zasadnicze sprawy dotyczące izolowania i
oddziaływania penitencjarnego (na tę grupę osadzonych) są podobne.
Kierunki działań w tym zakresie wyznaczają międzynarodowe standardy
postępowania z więźniami i prawa człowieka. Podobieństwa są zatem
konsekwencją dążenia współczesnych systemów do wypełniania norm prawa
międzynarodowego. Normy te gwarantują podstawowe prawa wszystkim
więźniom. Dla więźniów niebezpiecznych gwarancje te mają szczególne znaczenie,
gdyż wobec nich systemy stosują największe ograniczenia. Nie może to jednak
' zwalniać władz więziennych z obowiązku zapewnienia humanitarnego i godnego
traktowania tych więźniów.

Standardy nie odmawiają w szczególności osadzonym niebezpiecznym prawa do
resocjalizacji.

Postępowanie z tą grupą więźniów cechuje stosowanie szczególnych środków
bezpieczeństwa. Są one nieodzowne dla zneutralizowania niebezpieczeństwa, j akie
występuje z ich strony. Na podstawie zaprezentowanego materiału, można
stwierdzić, iż postępowanie to jest bogate właśnie w tym wymiarze.
Postępowanie penitencjarne, któremu zastosowane środki bezpieczeństwa nie
pozostawiają wiele miejsca, siłą rzeczy nie ma "dużego pola do popisu". Mimo
wszystko musi ono maksymalnie wykorzystywać istniejące warunki.
W postępowaniu z grupą więźniów niebezpiecznych występują zasadniczo dwie
koncepcja. Koncentracja-czyli umieszczanie grupy więźniów w jednym miejscu
(wyznaczony zakład lub oddział zakładu) i rozproszenie -czyli umieszczanie po
kilku więźniów w wielu zakładach (w wyznaczonych celach zakładów typu
zamkniętego).

Na pewno system koncentracji stwarza warunki do wypracowywania
efektywniejszych metod i środków postępowania. Jest on jednak stosunkowo drogi,
z uwagi na potrzebę prowadzenia kosztowniejszych inwestycji. Wadą tego
rozwiązanie jest również to, że w jednym miejscu gromadzi się wiele osób o
dużym zagrożeniu dla otoczenia.

System rozproszenia jest z kolei tańszy i nie tworzy takiej sytuacji jak poprzedni,
ale trudniej jest w nim wypracowywać efektywne postępowanie .
Polski system penitencjarny stosował zarówno systemem koncentracji jak i
rozproszenia. Od 1996 występuje połączenie obu systemów tzw. system mieszany.
Model obecny pozwala na większe różnicowanie w traktowaniu poszczególnych

więźniów niebezpiecznych. Nie wszyscy zakwalifikowani do grupy wymagają
stosowania maksymalnych środków izolacji w oddziałach dla niebezpiecznych.
Rolę pośrednią między oddziałem, a standardowymi warunkami może spełniać
wyznaczona cela dla więźniów niebezpiecznych w oddziale ogólnym.
Oddziały powinny wyspecjalizować się w postępowaniu z określonymi typami
osadzonych niebezpiecznych, bowiem koncentracja sprzyja temu.
Wydaje się, iż w przyszłości trzeba będzie szczególnie odróżnić postępowanie z
więźniami - członkami zorganizowanej przestępczości.

Wymagało to będzie jednak wprowadzenia do kodeksu karnego wykonawczego
norm określających status tych więźniów oraz zastosowania dodatkowych
rozwiązań systemowych.

Postępowanie w oddziale musi opierać się na celowych strategiach (głównie
zmierzających do weryfikacji z grupy) opartych na zachowaniu odpowiednich
proporcji w stosowaniu środków ochrony i oddziaływań penitencjarnych. Należy
pamiętać, że uznanie osadzonego za niebezpiecznego nie jest karą ani odwetem
Służby Więziennej. Środki stosowane muszą być współmierne do potrzeb w
zakresie ochrony społeczeństwa i bezpieczeństwa zakładu. Nie powinny więc
przyczyniać większych dolegliwości niż te, które są niezbędne w konkretnej
sytuacji, a zarazem mieszczące się w granicach dozwoleń prawnych.
Działania personelu więziennego obsługującego więźniów niebezpiecznych muszą
podlegać szczególnej kontroli. Należy stosować w niej odpowiednie procedury.
Mogą one polegać na stosowaniu nagrywania audiowizualnego sytuacji
konfliktowych. Można wówczas zarejestrowane zdarzenia ocenić poprawniej.
Rejestrowanie powinno służyć również celom szkoleniowo-instruktażowym.
Należy podkreślić, iż polskie przepisy regulujące postępowanie z kategorią
osadzonych niebezpiecznych (ich treść) są zgodne ze standardami
międzynarodowymi.

Pomimo różnorodnych trudności z jakimi boryka się obecnie więziennictwo
warunki przetrzymywania i traktowania tej grupy osadzonych są praworządne i
humanitarne.

W związku z potrzeba dostosowania rangi przepisów do wymagań Konstytucji
RP, która stanowi, że prawa i obowiązki obywateli mogą być regulowane jedynie
ustawą, zasadne jest, aby ograniczenia uprawnień osadzonych niebezpiecznych
znalazły swoje miejsce w kodeksie karnym wykonawczym (stosowny projekt takich
zmian został już przedłożony przez CZSW).

Na zakończenie można sformułować kilka wniosków - zaleceń będących
konsekwencją przedstawionych treści:

wprowadzenie przepisów regulujących status więźnia niebezpiecznego do

kodeksu karnego wykonawczego,

uruchamianie - w miarę możliwości - następnych oddziałów dla
niebezpiecznych z uwagi na fakt, iż stanowią one lepsze rozwiązanie dla

właściwego izolowania tej kategorii więźniów,

gromadzenie i analizowanie danych na temat oddziałów dla niebezpiecznych,
służących poprawianiu przyjętych rozwiązań,

doskonalenie i poszerzania metod i środków oddziaływania penitencjarnego
wobec tej kategorii osadzonych,

przeprowadzenie badań, które będą miały na celu określenie skuteczności
stosowanych oddziaływań oraz wpływu funkcjonowania oddziałów na całą
populację więzienną,

utrzymanie jawności procedur i warunków odbywania kary,
monitorowanie praktyki wykonywania kary pozbawienia wolności i
tymczasowego aresztowania pod kątem przestrzegania praw i traktowania
więźniów niebezpiecznych,

przeprowadzanie profesjonalnych szkoleń i właściwego doboru personelu
do pracy z więźniami niebezpiecznymi oraz w miarę potrzeby zapewnianie
rotacji na tych stanowiskach,

poszukiwanie nowych rozwiązań zapewniających poczucie większego
bezpieczeństwa dla personelu (szczególnie z członkami zorganizowanej
przestępczości),

wdrażanie programów postępowania uwzględniających osobowości
osadzonych oraz doskonalenie ich,

dążenie do maksymalnego skracania okresu pobytu osadzonego (w miarę
możliwości) w grupie niebezpiecznych,

stosowanie środków bezpieczeństwa w granicach niezbędnych - wynikających
z potrzeby odpowiedniego zabezpieczenia konkretnego więźnia.

BIBLIOGRAFIA

A. LITERATURA

1. Akerman A.: "Główne kierunki działania wydziałów polityczno -
   wychowawczych w latach 1945 - 56". Przegląd Więziennictwa 1962, nr 2
   (17 część druga)

2. Bolewska E.: "Praca operacyjna w jednostkach penitencjarnych" . Biuletyn
   RPO Nr 32,

Materiały- Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Część II.
Warszawa 1997

3. Cornwell D.J.: "Programy specjalne dla przestępców niebezpiecznych" -
   wykład wygłoszony na międzynarodowym seminarium w Popowie 18 - 20
   wrzesień 1995r. (niepublikowany)

4. Dunken F. Rosner A.: "Współczesna sytuacj a wykonywania kary w zakładach
   karnych i aresztach śledczych RFN" ( patrz praca pod red. B.Hołysta:
   "Problemy współczesnej penitencjarystyki w świecie", Warszawa 1987)

5. Gajdus D: "Od więzienia będącego narzędziem sprawowania władzy do
   więzienia służącego rozwiązywaniu problemów kontroli społecznej". Biuletyn
   Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego. Warszawa 1993.

3. Gajdus D. Gronowska B.: "Europejskie standardy traktowania więźniów".
   Toruń 1998

4. Górka A.: "Postępowanie ze skazanymi niebezpiecznymi - pacjentami
   oddziałów dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków
   leczniczo-wychowawczych oraz postępowanie ze skazanymi
   niebezpiecznymi-psychopatami nie wymagającymi odrębnego traktowania"-
   referat wygłoszony na konferencji w Turawie 13-16 luty 1996 (nie
   publikowany)

5. Górny J.: "Penitencjarystyka - Główne problemy wykonywania kary
   pozbawienia wolności w rozwoju historycznym". Warszawa 1981

6. .Górny J.: "Elementy indywidualizacji i humanizacji karania w rozwoju
   penitencjarystyki", Warszawa 1996

10. Górny J.: "Niektóre problemy osobopoznawcze w więziennictwie polskim w
okresie 40-lecia Polski Ludowej", Przegląd penitencjarny i kryminologiczny
1985, nr 7

11. Hołda Z.: "Niemiecka ustawa penitencjarna" (patrz praca pod red. A.
    Rzeplińskiego pt. "Zachodnie ustawy penitencjarne" - Kalisz 1994)

12. Kostewicz T.: "Wykonanie kary pozbawienia wolności wobec więźniów
    politycznych w latach 1945 - 56". Przegląd Więziennictwa 1991, nr 1

13. Koźbiał B.: "Próba charakterystyki osadzonych członków zorganizowanych
    grup przestępczych" - referat wygłoszony na konferencji w Turawie 13-16
    luty 1996 (nie publikowany)

14. Kuźma Z.: "Sytuacja tymczasowo aresztowanych i skazanych odbywających
    karę pozbawienia wolności w warunkach określonych w art.88§3 Kkw". (patrz
    Biuletyn RPO Nr 42, Materiały, Stan i węzłowe problemy polskiego
    więziennictwa. Część IV. Warszawa 2000.)

15. Lelental S.: "Postępowanie z recydywistami w systemie penitencjarnym II
    Rzeczypospolitej" (patrz praca pod red. A. Marka pt. "Księga jubileuszowa
    więziennictwa polskiego 1918- 1988", Warszawa 1990)

16. Lenartowicz Z.: "Z doświadczeń ochrony" - W służbie penitencjarnej 1965
    nr 10

17. Lenartowicz Z.: "Z doświadczeń ochrony" - W służbie penitencjarnej 1965, nr5

18. Lenartowicz Z.: "Niebezpieczni w aresztach śledczych". Gazeta penitencjarna
    1973, nr 177

19. Lenartowicz Z.: "Niebezpieczni w zakładach karnych". Gazeta penitencjarna
    1973, nr 182

20. Lipnicki S. Szczepaniak M.: "Próba charakterystyki osadzonych -
    przywódców zbiorowych wystąpień"- referat wygłoszony na konferencji w
    Turawie 13-16 luty 1996 (nie publikowany)

21. Marek A. Pływaczewski W.: "Kryminologiczne i prawne aspekty
    przestępczości zorganizowanej", Szczytno 1992

22. Pawlak K.: "Więziennictwo Polskie w latach 1918 - 1939", Kalisz 1995

23. Pietruszka J. Słowiński M.: "Segregacja więźniów", Przegląd Penitencjarny
    1961 nr 2 (17 część pierwsza)

24. Praca zbiorowa: Materiały pomocnicze do nauki kryminologii - COSSW -
    Kalisz 1993

25. Rostkowski W.: "Metodyka postępowania wobec osadzonych przejawiających
    wzmożone zachowania agresywne w warunkach zakładu karnego" - referat
    wygłoszony na konferencji w Turawie 13-16 luty 1996 (nie publikowany)

26. Rzepliński A.: "Więziennictwo i prawo penitencjarne Hiszpanii.
    Wprowadzenie do ustawy" (patrz praca pod red. A. Rzeplińskiego pt.
    Zachodnie ustawy penitencjarne, Kalisz 1994)

27. .Stańdo-Kawecka B.: "Niemieckie Więziennictwo w świetle zaleceń i uwag
    Europejskiego Komitetu d/s. Zapobiegania Torturom" - Przegląd
    Więziennictwa Polskiego 1995, Nr 10, Warszawa 1995.

28. Stańdo-Kawecka B.: "Cele i zasady działania Europejskiego Komitetu do
    spraw Zapobiegania Tortur". Przegląd Więziennictwa Polskiego Nr 24-25,
    Warszawa 1999.

29. Śniegowska D.: "To i owo o "pracy" z osadzonymi w oddziale dla skazanych
    niebezpiecznych" (nie publikowane)

24. Walczak S.: "Prawo penitencjarne - zarys wykładu". Warszawa 1972.

25. Ward D.A. Carlson N.A.: "Super-maximum custody prisons in the United
    States" - Prison Service Journal 1995 nr 97

26. Wierzbicki P.: "Szkic ogólny rozwoju penitencjarystyki w PRL" (patrz praca
    pod red. P Wierzbickiego pt. Rozwój penitencjarystyki w PRL. Warszawa
    1988)

27. Wilczyński Z.: "Penitencjarne i ochronne aspekty postępowania ze skazanymi
    uznanymi za niebezpiecznych" — referat wygłoszony na międzynarodowym
    seminarium w Popowie 18-20 wrzesień 1995r. (nie publikowany)

28. Wołowicz M.: "Założenia programowe osiągania celów kary pozbawienia
    wolności w postępowaniu ze skazanymi niebezpiecznymi" - referat
    wygłoszony na międzynarodowym seminarium w Popowie 18-20 wrzesień
    1995r. (nie publikowany)

29. Wydra B.: "Szkolenie funkcjonariuszy w dziedzinie nadzoru nad więźniami
    niebezpiecznymi" - wykład wygłoszony na międzynarodowym seminarium
    w Popowie 18-20 wrzesień 1995r. (nie publikowany)

30. Ziembiński S.: "Klasyfikacja skazanych". Warszawa 1973

B. ŹRÓDŁA PRAWA

1. Biuletyn Informacyjny Nr 41 z dnia 10 kwietnia 1978r. w sprawie postępowania
   ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi niebezpiecznymi dla porządku i
   bezpieczeństwa w zakładach karnych i aresztach śledczych - z późn. zm. (nie
   publikowany)

2. Europejskie Reguły Więzienne (zalecenie R/87/3 dla państw członkowskich
   Rady Europy przyjęte przez Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987r. podczas
   404 posiedzenia Delegatów Ministrów)

3. Europejska Konwencja Praw Człowieka z 04.11.1950 r.

4. Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub
   Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu z 1987 r.

5. Instrukcja Nr 2/98 Dyrektora Generalnego SW z dnia 31 sierpnia 1998 r. w
   sprawie transportowania skazanych (nie publikowana)

6. Kodeks kamy - ustawa z dnia 06 lipca 1997 r (Dz. U. Nr 88 poz. 553)

7. Kodeks karny - ustawa z dnia 19 kwietnia 1969r. (Dz.U. Nr 13 poz. 94 zpóźn.
   zm.)

8. Kodeks karny wykonawczy - ustawa z dnia 06 lipca 1997 r (Dz. U .Nr 90 poz.
   557 i Nr 160 poz. 1083).

9. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16.12.1966 r.

10. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10.12.1948 r.

11. Rekomendacja (76/2) Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie traktowania
    więźniów długoterminowych - przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 17
    lutego 1976r. na 254-tym spotkaniu wiceministrów

12. Rekomendacja Nr(82)17 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie
    warunków przefrzymywania i traktowania więźniów niebezpiecznych - przyjęta
    przez Komitet Ministrów z dnia 24 września 1982r. na 350-tym spotkaniu
    wiceministrów.

13. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989r. w sprawie
    regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 31 poz. 166
    z późn. zm.).

14. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 grudnia 1995r zmieniające
    rozporządzenie w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia
    wolności i tymczasowego aresztowania (Dz. U. Nr 153 poz. 787,788).

15. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 czerwca 193 lr. w sprawie
    regulaminu więziennego (Dz. U. Nr 71 poz. 577)

16. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 1998 r w sprawie
    regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 111 poz.

699)

17. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 1998 r w sprawie
regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania (Dz. U. Nr 111 poz.

700)

18. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 listopada 1996r. w sprawie
    szczegółowych warunków stosowania środków przymusu bezpośredniego oraz
    użycia broni palnej i psa służbowego przez funkcjonariuszy Służby Więziennej
    oraz sposobu postępowania w tym zakresie (Dz. U. Nr 136 poz. 637)

19. Ustawa o organizacji więziennictwa z dnia 12 lipca 1939r. (Dz. U. Nr 68 poz.
    457)

20. Ustawa o Służbie Więziennej z dnia 26 kwietnia 1996r. (Dz. U. Nr 61 poz.
    283)

21. Ustawa z dnia 12 lipca 1995r o zmianie kkw oraz podwyższeniu dolnych i
    górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym (Dz.U. Nr 95 poz. 475)

22. Wzorcowe Reguły Minimalne ONZ z 1955r. (rezolucja nr /73/5)

23. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 stycznia 1996r. w sprawie
    ustalenia wykazu i przeznaczenia jednostek penitencjarnych (Dz. Urz. Min.
    Spraw. Nr 1 poz. 4)

24. Zarządzenie Nr 17/96/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 kwietnia 1996r.
    w sprawie postępowania ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi
    niebezpiecznymi (Dz. U. Min. Spraw. Nr 3 poz. 13)

25. Zarządzenie Nr 20/74/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 marca 1974r.
    w sprawie przyjmowania, ewidencji, rozmieszczenia i zwalniania tymczasowo
    aresztowanych, skazanych i ukaranych (nie publikowane)

18. Zarządzenie Nr 20/98/CZSW Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 sierpnia
    1998 r w sprawie określeniaprzeznaczeniajednostek penitencjarnych (Dz.Urz.
    Min.Spraw. Nr 3 poz. 14)

18. Zarządzenie Nr 53/95/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 grudnia
    1995r. w sprawie klasyfikacji skazanych oraz organizacji, zakresu działania i
    trybu postępowania komisji penitencjarnej (Dz. Urz. Min. Spraw. Nr 1 poz. 3)

19. Zarządzenie Nr 65 Ministra Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych z dnia 9
    grudnia 1996r. w sprawie obowiązków Służby Więziennej i Policji w zakresie
    konwojowania skazanych i tymczasowo aresztowanych (Dz. Urz. Min. Spraw.
    Nr 6 poz. 47)

Rezolucja Nr (73)5 - Organizacji Narodów Zjednoczonych [w:] Archiwum
Kryminologiczne - 1989r. t.XVI s.277 in.

Aneks do Zalecenia Nr (87)3 Komitetu Rady Ministrów Rady Europy przyjęty w dniu
12 lutego 1987r. podczas 404 posiedzenia Delegatów Ministrów [w:] Prawa człowieka a
policja-pod red. A.Rzeplińskiego, Legionowo 1992r. - s. 119 in.

¹ Rezolucja uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10 grudnia 1948r

Pakt przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 16 grudnia 1966r. Polska
ratyfikowała Pakt w 1977 r.

Rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy przyjęta przez Komitet Ministrów w
dniu 17 lutego 1976r. na 254-tym spotkaniu wiceministrów (nie publikowane)

Rekomendacja Nr R(82)17 Komitetu Ministrów Rady Europy przyjęta przez Komitet
Ministrów w dniu 24 września 1982r. na 350-tym spotkaniu wiceministrów ( nie
publikowane)

Konwencja przyjęta została przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 26 czerwca
1987 r. Polska ratyfikowała ją w 1994r (weszła w życie 1 lutego 1995 r)

Więcej o zasadach działania Komitetu: B. Stańdo-Kawecka - Cele i zasady działania
Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom. Przegląd Więziennictwa
Polskiego Nr 24-25 Warszawa 1999 s 107-158

System common law (prawa pospolitego lub prawa zwyczajowego) rozwinął się
najpierw w Anglii potem w Stanach Zjednoczonych. Cechą charakterystyczną tego
systemu jest to, że podstawowym źródłem prawa sanie przepisy, a wyroki sądowe
(precedensy). Twórcami prawa w tym systemie są sędziowie.

D.J. Cornwell - "Programy specjalne dla przestępców niebezpiecznych" - wykład
wygłoszony na międzynarodowym seminarium w Popowie w dniach 18 - 20 września
1995r. (nie publikowany) >~ -—.

B. Wydra: "Szkolenie funkcjonariuszy w dziedzinie nadzoru nad więźniami
niebezpiecznymi" - wykład wygłoszony na seminarium w Popowie 18-20 wrzesień
!995r. (nie publikowany)

B.Stańdo-Kawecka: Niemieckie więziennictwo w świetle zaleceń i uwag
Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom. Przegląd Więziennictwa
Polskiego Nr 10/ 1995r. s.82 -93.

A. Rzepliński: Więziennictwo i prawo penitencjarne Hiszpanii. Wprowadzenie do
ustawy [w:] Zachodnie ustawy penitencjarne - pod red. A. Rzeplińskiego, Kalisz, 1994,
s. 97- 134.

D. A.Ward N. A.Carlson : Super - maximum custody prisons in the United States -
Prison Sarvice Journal, nr 97 z 1995r. s. 27-34.

Strategia rozproszenia polega na rozmieszczaniu więźniów (po kilkujw
wyznaczonych celach wielu jednostek. Koncentracja natomiast, sprowadza się do
umieszczanie grup osadzonych niebezpiecznych w oddziałach lub jednostkach
przeznaczonych wyłącznie dla tej kategorii.

Biuletyn Ii
1978, (nie publikowano)

Górny: Penitencjarystyka - Główne problemy wykonywania kary pozbawienia
'olności w rozwoju historycznym. Warszawa 198 lr. s.209

J. Pietruszka. M. Słowiński, op. cit. s. 114

T. Kostewicz, Wykonanie kary pozbawienia wolności wobec więźniów politycznych

z 1991r. s. 51 -87

w latach 1945 - 56. Przegląd więziennictwa nr

Załącznik do zarządzenia Nr 20/74/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 marca
^J'4 roku w sprawie przyjmowania, ewidencji, rozmieszczenia i zwolnienia
tymczasowo aresztowanych, skazanych i ukaranych.

Raport o ustaleniach dotyczących przestrzegania praw w niektórych zakładach
karnych [w:] Biuletyn RPO - Materiały. Warszawa 1988, Zeszyt nr 1, s. 18 in

Pismo Dyrektora CZZK z dnia 09.12.1988 r. ( nie publikowane)

ewidencji pierwszej a ujęciem w drugiej

Instrukcja Nr 5 Dyrektora CZZK z dnia 03.11.1992 r. w sprawie transportowania
skazanych

Art. 2 pkt. 6 lit. d -ustawy z dnia 12 lipca 1995 roku o zmianie kkw oraz podwyższeniu
dolnych i górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym (Dz. U. nr 95 poz. 475)

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 grudnia 1995 roku zmieniające
rozporządzenie w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności i
tymczasowego aresztowania (Dz. U. nr 153 poz. 787,788)

'Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 02.05.89r w sprawie regulaminu
wykonywania kary pozbawienia wolności (§121¹1) oraz regulaminu wykonywania
tymczasowego aresztowania (§48' 1) ( Dz. U. Nr 31. Poz. 166 i 167 z późn. zm.)

Zarządzenie Nr 53/95/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 30.12.95r w sprawie
klasyfikacji skazanych oraz organizacji, zakresu działania i trybu postępowania komisji
Penitencjarnej (Dz. Urz. Min. Spraw. Nr 1 poz. 3)

S. Ziembiński op. cit, s. 37

Art.88 §3 kodeksu karnego wykonawczego - ustawa z dnia 06.07.1997 (Dz.U.Nr

poz.553)

Kto bierze udział w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu popełnianie
przestępstw (...).

Przepisy dotyczące wymiaru kary, środków karnych oraz środków związanych z
poddaniem sprawcy próbie, przewidziane wobec sprawcy określonego w art. 64 §2,
stosuje się także do sprawcy, który (...) popełnia przestępstwo działając w
zorganizowanej grupie przestępczej albo związku mającym na celu popełnianie
przestępstw.

§79 ust. 1 pkt2 in fme (w końcowej części przepisu ) regulaminu w.k.p.w oraz § 62

ust.lpkt2 in fine regulaminu w.t.a

Art. 32 - 36 kkw.

Art. 74 kkw.

^1<b § 66 pkt 2 regulaminu w.t.a.

Art. 2 pkt 5 kkw.

Art. 88 § 3 kkw; § 75, 79 regulaminu w.k.p.w.; § 62 regulaminu w.t.a.

Załącznik do zarządzenia Nr 20/98 Ministra Sprawiedliwości z dnia
27.08.1998r.(Dz. Urz. Min. Spraw. Nr 3 poz.14 )

§ 21 instrukcji Nr 2/98 Dyrektora Generalnego SW z dnia 31.08.1998r. w sprawie
transportowania skazanych (nie publikowane)

Art. 88 § 3 kkw; § 79 regulaminu w.k.p.w. ;§ 62 regulaminu w.t.a.

§ 79 i 96 ust. 1 regulaminu w.k.p.w. ; § 62 i 64 regulaminu w.t.a.

§ 5 zarządzenia Nr 17

§6 zarządzenia Nr 17

§ 96 ust. 3 regulaminu w.k.p.w.; § 6 regulaminu w.t.a.

§ 7 ust. 1 zarządzenia Nr 17

§ 7 ust. 2 zarządzenia Nr 17

§ 12, 13 zarządzenia Nr 17.

¹²' Ustawa o SW z dnia 26.04.1996r. (Dz. U. Nr 61, poz. 283 z późn. zm.)

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20.11.1996r. w sprawie szczegółowych
warunków stosowania środków przymusu bezpośredniego ... (Dz. U. Nr 136, poz. 637).

Art.l9§l ustawy o SW

§ 3 ust. 2 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20.11.1996r.

§ 15 zarządzenia Nr 17.

§ 96 ust. 7 regulaminu w.k.p.w. i § 64 ust. 7 regulaminu w.t.a.

§ 11 zarządzenia Nr 17.

§ 96 ust. 3 regulaminu w.k.p.w. i § 64 ust. 4 regulaminu w.t.a.

A. Górka: Postępowanie ze skazanym niebezpiecznym - pacjentem oddziałów dla
skazanych wymagających stosowania środków leczniczo-wychowawczych oraz
postępowania ze skazanymi niebezpiecznymi - psychopatami nie wymagającymi
odrębnego traktowania [w: ] Materiały z konferencji w Turawie, op'. cit. s. 12 - 14.(nie
publikowane)

Tamże

B. Koźbiał: Próba charakterystyki osadzonych członków zorganizowanych grup

przestępczych [w: ] Materiały z konferencji w Turawie ... op. cit. s. 41

Wyniki badań opublikowano w Biuletynie RPO Nr 42: Z. Kuźma - Sytuacja
tymczasowo aresztowanych i skazanych odbywających karę pozbawienia wolności w
warunkach określonych w art.88§3 Kkw. Warszawa 2000 r. s. 126-13.-).

5

5

5

3

5

6

10

7

10

20 10

20 11

22

14

22

15

16

33

34 18

34 19

20

36

37

36

37

36

37

36

39

38

21

38

39

38

39

38

41

22

41

40

41

40

41

40

24

42

23

42

45

44

45

44

46

47

25

47

48

26

48

49

51

50

27

50

28

52

29

52

30

54

55

54

57

56

57

56

59

58

59

31

32

61

62

63

62

33

64

65

64

65

36

35

69

71

37

69

71

68

69

71

68

69

71

68

69

38

68

69

73

72

39

72

73

72

73

72

73

72

73

72

73

72

73

72

40

74

75

74

75

74

41

74

42

76

76

76

78

44

78

43

83

45

46

85

84

85

86

87

86

47

86

87

86

87

48

88

89

88

91

90

91

49

50

93

51

93

52

95

54

96

53

96

102

103

55

103

56

104

105

104

106

58

106

57

111

110

111

59

60

112

- J. Górny: Elementy indywidualizacji i humanizacji karania"w i_Ui„_V|.
penitencj ary styki, Warszawa 1996,s. 94

²³ S. Ziembiński: Klasyfikacja skazanych, Warszawa 1973, s. 137 ^{27 J}- Górny: Elementy... op.

³⁸ J. Pietruszka, M. Słowiński, op. cit. s. 114

³⁹ J. Górski: Elementy... op. cit. s. 25

⁴³ Z. Lenartowicz: Z doświadczeń ochrony - W służbie penitencjarnej nr 10 (52) z
1965r. s. 1 i 8

⁴⁴ J. Pietruszka, M. Słowiński, op. cit. s. 108

⁴³ J. Górny: Niektóre problemy osobopoznawcze w więziennictwie polskim w okresie
40 - lecia Polski Ludowej. Przegląd penitencjarny i kryminologiczny nr 7 (47) z 1981
s. 24

^J. Pietruszka, M. Słowiński, op. cit. s. 110
⁴⁷Tamże

⁵⁶ Zarządzenie Nr 21/74/CZZK Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 marca-1974 roku w
sprawie ochrony i obrony zakładów karnych i aresztów śledczych oraz przepisy
wykonawcze do niego (nie publikowane)

Nałożono

⁶³ Transportowanie jest jednym z przepadków konwojowania osadzonych polegający na
Przeniesieniu skazanego z jednej jednostki do drugiej z jednoczesnym skreśleniem z

Trzecia przesłanka - o charakterze formalnym - okazała się w bardzo mafo aresztowanych

( opinia kierownika działu penitencjarnego

⁵² § 80 regulaminu w.k.p.w.

⁹³ § 63 regulaminu w.t.a.

⁹⁴ Pismo Zastępcy Dyrektora Generalnego SW NO-33/97 z dnia 07.01.1997 r. (nie
publikowane)

⁹⁵ Art. 7 § 3 kkw.

⁹⁶ Art. 19 §2 kkw.

⁹⁷ Art. 1 § 2 kkw.

⁹⁸ Art. 7 § 3 zd. 2 i 3 kkw.

⁹⁹ Art. 7 § 4 kkw.

Art. 7 8 5 kkw.

HZ

( podpis i pieczęć kier. dziełu ochrony )

Data przewidywanej weryfikacji	U X 1Mb
Data dokonanej weryfikacji	4J'Y

( miejscowość i data )

otografię

(• imiona)

' imię
miar,
( data końca kary)

JM

( krótki opis przestępstwa )

106

¹¹¹ M. Wołowicz - Założenia programowe osiągania celów kary pozbawienia wolności
^w postępowaniu ze skazanymi niebezpiecznymi - referat wygłoszony na

Międzynarodowym Seminarium w Popowie 18 -
Publikowany).

20 września 1995r. s. 4 (nie

9.

10.

¹⁴¹ § 96 ust. 8 regulaminu w.k.p.w. i § 64 ust. 9 regulaminu w.t.a.

¹⁴² Art. 247 § 3 kkw i § 96 ust. 10 regulaminu w.k.p.w.

¹⁴³ Art. 96 ust. 10 regulaminu w.k.p.w.

¹⁴⁴ § 64 ust. 10 regulaminu w.t.a.

¹⁴⁵ § 64 ust. 11 regulaminu w.t.a.

§ 16 zarządzenia Nr 17.
¹⁴⁷ § 4, 5 i 6 zarządzenia Nr 65.

Wipk w latach	17 - 18	19-21	22-24	25-30	31-40	41 i więcej
Ilość	0	17	35	76	94	43

TABELA II

Wiek osadzonych niebezpiecznych wg stanu na 31.12.1999 r.

Jak wynika z tabeli wśród niebezpiecznych najliczniejszągrupę stanowią osadzeni
pomiędzy 31-40 rokiem życia. Drugą co do liczebności są osadzeni w wieku 25
- 30 lat Poza tym dużągrupę stanowią osadzeni w wieku powyżej 40 roku życia.
Strukturę grupy pod kątem przyczyn zakwalifikowania, z uwzględnieniem
okoliczności przedmiotowych przedstawia tabela III.

TABELA III

Przyczyny zakwalifikowania do kategorii niebezpiecznych
(okoliczności przedmiotowe)

---