SYMFONIA W XIX WIEKU
Podstawą rozwoju tej formy muzycznej w romantyzmie były dwa typy symfonii stworzone jeszcze w klasycyzmie: symfonia wokalno-instrumentalna i symfonia programowa. W stosunku do symfonii klasycznych nastąpiła dalsza rozbudowa współczynników formy i rozbudowa obsady wykonawczej, czego najlepszym przykładem jest VIII symfonia Gustawa Mahlera (z uwagi na liczbę wykonawców zwana symbolicznie Symfonią Tysiąca). Jednak podstawą rozwoju symfonii romantycznej była forma klasyczna, na której opierali się, z małymi wyjątkami: Schubert, Mendelssohn, Schumann, Brahms, Bruckner, Mahler, Czajkowski. Rozwój liryki w okresie romantyzmu nie pozostał bez wpływu na rozwój symfonii w tym okresie, o czym świadczą silnie rozwinięte partie kantylenowe (np. w Symfonii Niedokończonej Schuberta). Specyficzne cechy otrzymała symfonia w twórczości kompozytorów tzw. szkół narodowych, ponieważ wprowadzano tam chętnie elementy folkloru, typowe dla danych regionów (np. symfonie Dvoraka, Borodina).
Symfonia w twórczości kompozytorów XIX wieku
Franciszek Schubert - 8 symfonii - twórczość symfoniczna Schuberta ma charakter klasyczny, z wyjątkiem VII Symfonii C-dur i VIII Symfonii h-moll (tzw. Niedokończonej), w których na pierwszy plan wysuwają się elementy liryczne. Symfonia Niedokończona jest zbudowana z dwóch części!
Felix Mendelssohn - 5 symfonii - wyraźnie nawiązują do dziedzictwa klasycyzmu, lecz obecne są w nich elementy romantyczne (programowość, motywy ludowe, egzotyka, instrumentacja charakterystyczna dla romantyzmu);
W finale II Symfonii B-dur Hymn pochwalny wprowadził kantatę na wzór IX Symfonii Beethovena (2 głosy solowe, chór i organy);
W III Symfonii a-moll Szkockiej poszczególne części powiązał wspólnym materiałem motywicznym;
W V Symfonii d-moll Reformacyjnej wplecione zostały melodie protestanckie i chorał protestancki (ze względu na program tej symfonii - napisana została na 300 rocznicę reformacji);
Robert Schumann - 4 symfonie - wzorowane na twórczości Mendelssohna, klasyczna 4-częściowa budowa, skład orkiestry nawiązuje do Beethovena. Programowość występuje w I Symfonii B-dur tzw. „Wiosennej” , III Symfonii Es-dur Reńskiej (5-częściowa).
Hector Berlioz - kontynuator nurtu symfonii programowej.
Jest autorem Symfonii fantastycznej, dzieła w pięciu częściach: Marzenia i namiętności, Scena na balu, Scena na polanie, Marsz na miejsce stracenia, Sabat czarownic.
W swojej Symfonii fantastycznej po raz pierwszy konsekwentnie zastosował motyw przewodni tzw. idée fixe (motyw ukochanej). Nastąpiła spora rozbudowa aparatu orkiestrowego.
Jest także twórcą symfonii dramatycznej - Romeo i Julii, nawiązującej do nurtu symfonii wokalno-instrumentalnej Beethovena.
Franciszek Liszt - Symfonia faustowska i Symfonia dantejska - są to wokalno-instrumentalne symfonie programowe z udziałem chóru w finale; wykazują wpływy poematu symfonicznego.
Symfonia faustowska - inspirowana Faustem Goethego, dedykowana Berliozowi. Jest 3-częściowa: Faust, Małgorzata, Mefisto;
Symfonia dantejska - inspirowana Boską komedią Dantego; 2-częściowa: Piekło i Czyściec.
Johannes Brahms - 4 symfonie - przeciwstawiał się nurtowi programowości w muzyce, sądząc, że poemat symfoniczny i symfonia programowa to objawy kryzysu form symfonicznych. Przejął od klasyków wiedeńskich (głównie od Beethovena) metody pracy tematycznej i techniki wariacyjnej; szerzej wykorzystywał grupę instrumentów dętych drewnianych, a ograniczył wykorzystanie jaskrawej barwy instrumentów blaszanych.
I Symfonia c-moll zwana X symfonią Beethovena
II Symfonia D-dur
III Symfonia F-dur
IV Symfonia e-moll - finał w formie chaconny (nawiązanie do baroku)
Aleksandr Borodin - 3 symfonie z wyraźnymi elementami folklory rosyjskiego, m.in.: II Symfonia h-moll Bohaterska, oparta na motywach dawnych pieśni rosyjskich.
Piotr Czajkowski - 6 symfonii oraz symfonia Manfred
Twórczość symfoniczna Czajkowskiego to połączenie romantycznych założeń programowych z klasyczną jednością formy; programy jego symfonii mają charakter filozoficzny; Najbardziej dojrzałe dzieło to VI Symfonia h-moll zwana Patetyczną.
Antonin Dvořák - 9 symfonii opartych na przekształconych formach klasycznych; po 1875 roku (po przełomie stylistycznym w twórczości kompozytora) obserwujemy wprowadzenie elementów czeskiego folkloru; elementy muzyki zasłyszanej podczas podróży po Stanach Zjednoczonych zostały wprowadzone do IX Symfonii Z Nowego Świata.
Anton Bruckner - 11 symfonii, z tym, że pierwsze dwie: f-moll i d-moll (zwana Die Nullte) nie zostały przez kompozytora objęte numeracją. Symfonie nawiązują do klasycznego cyklu sonatowego, jednocześnie wykorzystują zdobycze harmoniczne i instrumentacyjne Wagnera,
cykl symfoniczny uległ znacznej rozbudowie, np. tematy formy sonatowej mają postać obszernych ewolucyjnych grup tematycznych. O odrębności stylu kompozytora decyduje wykorzystanie elementów austriackiej muzyki ludowej oraz silny wpływ faktury organowej wyrażający się m.in.: stosowaniem faktury polifonicznej.
Gustaw Mahler - 10 symfonii (X Fis-dur jest niedokończona), 4 z nich są dziełami wokalno-instrumentalnymi ( II, III, IV, VIII ); symfonie Mahlera mają charakter programowy.
Formalnie tylko w nielicznych przypadkach odpowiadają tradycyjnym kryteriom tego gatunku; konstrukcja muzyczna wynika w nich z tekstu lub z założeń programowych (muzyka pełna kontrastów, nieoczekiwanych zmian nastrojów, mających stanowić obraz niejednolitości świata); obok monumentalnych finałów pojawiają się marsze wojskowe, hymny religijne sąsiadują z naiwnym folklorem, co w konsekwencji daje niejednolitość stylu kompozytorskiego. Podstawowym środkiem technicznym jest kontrapunkt.
Mahler usamodzielnił linię melodyczną, odchodził od tradycyjnych zasad polifonii harmonicznej, wprowadził równouprawnienie wszystkich instrumentów oraz niecodzienne zestawienia grup instrumentów.
II Symfonia c-moll zwana Zmartwychwstanie - solo sopranowe, altowe i chór
III Symfonia d-moll - solo altowe, chór żeński i dziecięcy
IV Symfonia G-dur - solo sopranu
VI Symfonia a-moll zwana Tragiczną
VIII Symfonia Es-dur zwana Symfonią tysiąca- z 8 głosami solowymi, 2 chórami mieszanymi i chórem dziecięcym
Poemat Symfoniczny
Poemat symfoniczny
Poemat symfoniczny to utwór, którego budowa zależna jest od idei pozamuzycznej - tzw. programu - najczęściej przejętego z literatury, rzadziej ze sztuk plastycznych.
Ponieważ wczesne poematy były z reguły jednoczęściowe, a w budowie wykazywały nawiązanie do formy sonatowej, formę poematu wywodzi się z beethovenowskich uwertur o charakterze programowym.
Za twórcę gatunku uważa się Liszta, a za pierwszy poemat jego utwór Co słychać w górach? Następne poematy Liszta w większości opierają się na tekstach poematów romantycznych, rzadziej czerpał on inspiracje z malarstwa.
Poemat symfoniczny szybko stał się gatunkiem dość popularnym. Tworzyli go m.in.:
Czajkowski (Romeo i Julia, Hamlet),
Smetana (cykl 6 poematów Moja ojczyzna),
Dvorzak (Wodnik),
Sibelius (Finlandia),
Borodin (W stepach Azji Środkowej).
W okresach szczególnego nasilenia tendencji narodowych poemat opiewał piękno ziemi ojczystej - jej przyrodę, zabytki, obyczaje ludowe, baśnie i historię, np. cykl 6 poematów Smetany Moja Ojczyzna, W stepach Azji Środkowej A. Borodina, Finlandia J. Sibeliusa.
Znakomite poematy napisał Ryszard Strauss (1864 - 1949). Tematyka dzieł Straussa:
utwory inspirowane literaturą (Makbet, Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała, Don Kichot),
eksponowanie wątków autobiograficznych (Życie bohatera),
i problematyki egzystencjalnej (Śmierć i wyzwolenie).
Poematy tworzone były również później (Debussy - np. Popołudnie fauna; Dukas - Uczeń czarnoksiężnika; Honneger - Rugby, Pacyfik 231).
Budowa poematu zależała od idei pozamuzycznej. Kompozytorzy wykorzystywali dotychczasowe formy muzyczne, np.:
formę sonatową (np. Co słychać w górach F. Liszta, Don Juan i Makbet R. Straussa),
rondo (np. Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała Straussa),
formę wariacyjną (np. Don Kichot Straussa - utwór składający się z introdukcji, tematu, 10 wariacji i finału),
fugę (np. Prometeusz Liszta, Tako rzecze Zaratustra Straussa).
W muzyce polskiej za pierwszy poemat symfoniczny uznaje się Step Zygmunta Noskowskiego. Najwybitniejszym przedstawicielem tego gatunku był w okresie późniejszym Mieczysław Karłowicz.
PIEŚŃ ROMANTYCZNA
Pieśń - utwór wokalny pisany do tekstów lirycznych. Towarzyszy ludziom od początków muzyki, popularna w starożytności, w średniowieczu uprawiana przez wędrownych śpiewaków oraz trubadurów, truwerów i minnesingerów.
Okres najbardziej intensywnego rozwoju pieśni to romantyzm - pieśń uprawiano we wszystkich ośrodkach narodowych. Szczególny rozwój w Austrii i Niemczech (Schubert, Schumann, Brahms, Wolf), w Polsce - Chopin i Moniuszko, w Rosji - Czajkowski i Musorgski.
Schubert wykształcił podstawowe typy pieśni, uprawiane później przez kolejnych kompozytorów:
zwrotkowa pieśń wariacyjna - opracowanie muzyczne I zwrotki tworzy rodzaj tematu, który ulega zmianom wariacyjnym w następnych zwrotkach, np. Pstrąg,
pieśń przekomponowana - wszystkie zwrotki mają odrębne opracowanie muzyczne, np. pieśni z cyklu Podróż zimowa,
pieśń deklamacyjna - ścisłe zespolenie melodii z akcentami mowy i nastrojem tekstu, np. Śmierć i dziewczyna,
ballada solowa - rodzaj pieśni o dramatycznym charakterze, łączącym pierwiastki epickie w postaci recytatywu i liryczne w postaci uczuciowej melodyki. Treścią jej jest zazwyczaj opowieść poetycka o tematyce ludowej, fantastycznej, np. Król Elfów.
Jako teksty pieśni romantycznych kompozytorzy wybierali często utwory poetów mniej znanych i o mniejszej wartości artystycznej. Słabsze wiersze zyskiwały na udźwiękowieniu.
Kompozytorzy tworzyli pieśni z akompaniamentem fortepianu lub z akompaniamentem orkiestry (np. pieśni Berlioza i Treny dziecięce Mahlera)
Akompaniament: u żadnego kompozytora nie był tylko schematycznym dodatkiem do warstwy wokalnej. Oba plany - wokalny i instrumentalny współdziałały ze sobą, a akompaniament był zwykle linią kontrapunktyczną w stosunku do planu wokalnego. Najściślejszy związek obserwujemy u Wolfa, oba plany nie mogą praktycznie istnieć bez siebie.
W okresie romantyzmu tworzono liczne cykle pieśni, oparte na jednym wątku tematycznym,
np.: Schubert Winterreise (Podróż zimowa),
Schumann - Miłość i życie kobiety ; Miłość poety.
Przedstawiciele pieśni romantycznej i wybitne dzieła
Franciszek Schubert
Prekursor pieśni romantycznej.
Schubert napisał ponad 600 utworów, a za symboliczny początek historii pieśni w XIX wieku uważany jest rok 1815, czyli moment wydania jednej z pierwszych pieśni Schuberta - Małgorzata przy kołowrotku napisanej do tekstu z Fausta Goethego (rozmyślania Małgorzaty o zalotach Fausta). Fortepian pełni w tym utworze rolę ilustracyjną (naśladowanie kołowrotka).
Schubert uprawiał wszystkie rodzaje pieśni, charakterystyczne dla tej epoki. Stosowanie charakterystycznego motywu lub motywów pojawiających się w pewnych fragmentach, lub nawet w całej pieśni jest często stosowanym przez Schuberta środkiem - ma to na celu utrzymanie integralności utworu.
Część pieśni Schuberta stanowi samodzielne utwory, część została przez niego pogrupowana w cykle, przy czym cykl nie jest przypadkowym zbiorem utworów - tworzy on zamkniętą całość i jest spójny zarówno pod względem tekstu, jak i opracowania muzycznego.
W twórczości Schuberta występują dwa cykle pieśni:
Piękna Młynarka do słów W. Müllera; powstał w 1823 roku i składa się z 20 pieśni ułożonych na wzór „noweli muzycznej”
Drugi cykl - Podróż zimowa, powstał tuż przed śmiercią kompozytora (1827-1828), który ponownie wykorzystał teksty Müllera. Akcja przedstawia wędrówkę bohatera, a zimowy krajobraz potęguje jego osamotnienie.
Ostatnie pieśni Schuberta do tekstów H. F. L. Rellstaba i H. Heinego zostały wydane pośmiertnie w zbiorze pt. Łabędzi śpiew.
Twórczość pieśniarska Roberta Schumanna jest w dużym stopniu autobiograficzna. Wiele dzieł powstało pod wpływem miłości kompozytora do Clary Wieck - przyszłej żony.
Pieśni Schumanna mają charakter niezwykle osobisty, a tylko w nielicznych przejawia się typ bezpośredniej emocji, podobnej do wyrazu pieśni Schuberta.
Schumann skomponował około 250 pieśni do tekstów różnych poetów. Rok 1840 zaznaczył się w twórczości kompozytora jako rok pieśni - w tym czasie powstała prawie połowa utworów tego rodzaju. W pieśniach Schumanna uwagę zwracają dwa czynniki:
deklamacyjne traktowanie fortepianu,
zaawansowanie partii fortepianowej.
Do 1840 roku Schumann komponował niemal wyłącznie muzykę fortepianową i z chwilą podjęcia się twórczości pieśniarskiej przeniósł na jej grunt wiele zdobyczy faktury i techniki pianistycznej. W porównaniu z pieśniami Schuberta utwory Schumanna wykazują większe zaawansowanie harmoniczne. Harmonika stała się dla Schumanna aktywnym elementem kształtującym formę pieśni i jej wyraz. Świadczą o tym sposoby operowania brzmieniem, takie jak: zawieszanie melodii na dźwięku tworzącym dysonans, kończenie myśli muzycznych na akordach innych niż toniczny, liczne modulacje w trakcie utworu oraz stosowanie wielodźwiękowych akordów, powodujące zagęszczenie faktury.
Wiele pieśni jest ujętych w cykle (Miłość poety, Miłość i życie kobiety, Mity).
Obok wymienionych cyklów ważne znaczenie ma także obszerny zbiór pieśni Ballady i Romanse, z którego m.in. Tęsknota, Motyl, Księżycowa noc, Lotos, zachowały trwałą pozycję w repertuarze wykonawczym.
Schumann pisał także pieśni chóralne na głosy żeńskie, męskie, mieszane, a nawet zespoły podwójne. Był to przejaw podtrzymywania XVIII-wiecznej tradycji, kiedy to dla stowarzyszeń śpiewaczych tworzono specjalna literaturę.
Johannes Brahms
Pieśni Brahmsa przez całe życie były terenem najbardziej osobistej wypowiedzi kompozytora. Posługiwał się formą zwrotkową lub zwrotkowo-refrenową. W pieśniach Brahmsa dominuje czynnik melodyczny, a tekst jest podporządkowany muzyce. Wyrazowo pieśni najbardziej pokrewne są Schubertowi.
Twórczość pieśniarską Brahmsa charakteryzuje ogromne bogactwo tekstów - do rzadkości należą utwory wybitnych poetów (Heine, Goethe), przeważają teksty poetów mało znanych, których utwory dziś są znane wyłącznie za sprawą dokonań Brahmsa. Sam kompozytor przyznał się, że woli wybierać teksty niedoskonałe, gdyż tym doskonałym opracowanie muzyczne jest już niepotrzebne - są „zamknięte same w sobie”.
Większość pieśni podejmuje tematykę miłosną, przedstawiając ją w różnych odmianach (od pieśni radosnych, żartobliwych do pieśni pełnych refleksji, troski, czy nawet tragicznych). Pod koniec życia w pieśniach Brahms szczególnie chętnie podejmował tematykę egzystencjalną. Generalnie w pieśniach rzadko pojawia się ton pogody, radości, dominuje powaga, skupienie i melancholia.
W ostatnich dekadach XIX wieku najwybitniejszymi kompozytorami pieśni byli: Hugo Wolf i Gustaw Mahler.
Hugo Wolf kontynuował tradycję pieśni romantycznej zapoczątkowanej przez Schuberta i Schumanna. Skomponował około 300 pieśni, w większości pogrupowanych w cykle.
Podstawową cechą pieśni Wolfa jest nadrzędność tekstu, wyrażająca się przede wszystkim w deklamacyjnym traktowaniu głosu wokalnego, który jest dźwiękową adaptacją tekstu literackiego, jego poetyckiej i ideowej zawartości. Podporządkowanie muzyki słowu jest widoczne nawet w tytułach utworów (np. Poezje Goethego na głos wokalny i fortepian), jednak nie umniejsza to walorów muzycznych pieśni. Partia fortepianu, operująca skomplikowaną pracą motywiczną, nie pełni funkcji akompaniamentu, lecz konstrukcją przypomina mały poemat symfoniczny.
Duży stopień zagęszczenia faktury fortepianowej nadaje brzmieniu jakość quasi-orkiestrową. Nie dziwi więc fakt, że w celu uzyskania większego wolumenu brzmienia Wolf opracowywał niektóre partie fortepianu na orkiestrę.
Wolf rozwinął idę Schumanna w kierunku pieśni deklamacyjnej. Odrzucił jednak wagnerowski patos i niekończacą się melodię, a wprowadził do pieśni nowe elementy - ironię i groteskę, które obce były Wagnerowi.
Gustaw Mahler
Gatunek pieśni orkiestrowej reprezentuje cykl Cudowny róg pacholęcia Mahlera. Świadome wykorzystanie aparatu orkiestrowego spowodowało, że pierwotny (tj. wczesnoromantyczny) kształt pieśni został wzbogacony dynamicznie i kolorystycznie.
Do najwybitniejszych pieśni Mahlera należy cykl Treny dziecięce (Kindertotenlieder).