Guy de Maupassant
Horla
Guy de Maupassant żył w latach 1850 - 1893. Był to wybitny francuski pisarz, twórca naturalizmu, doskonały nowelista. W jego utworach można odnaleźć ironię, satyrę, krytykę społeczną. Dzieła tego autora przedstawiają niezwykle realistyczny, przepełniony pesymizmem obraz ówczesnego społeczeństwa. W technice pisarskiej Maupassanta dominuje umiarkowanie, prostota, obiektywizm. Po mistrzowsku panuje on nad stylem. Autor zadebiutował opowiadaniem "Baryłeczka", umieszczonym w "Wieczorach mediolańskich". Był to zbiór dzieł różnych pisarzy naturalistycznych. Maupassant zajmował się głównie nowelami, napisał ich około 300. Wydane one zostały w tomach "Dom pani Tellier" z 1881 roku i "Iweta" z 1884 roku. Autor napisał również kilka powieści: "Historia pewnego życia", "Bel ami", "Mont Oriol", "Piotro i Jan". Pisał również artykuły, sztuki teatralne i relacje z podróży. Guy de Maupassant wychował się w Normandii. W życie literackie został wprowadzony przez Gustawa Flauberta, zaprzyjaźnionego z jego matką. Autor był świadomy swojej choroby umysłowej, śledził jej postępy z rozpaczą. Ciężka choroba zwyciężyła w końcu w 1891 roku, a dwa lata później Maupassant zmarł. Jego twórczość charakteryzuje się dwoma kręgami tematycznymi: pierwszy ukazuje życie burżuazji paryskiej, drobnych urzędników i ich konflikty. Były to utwory przepełnione satyrą i krytyką społeczną. Drugi krąg tematyczny zawierał opis życia prowincji francuskiej. Były to utwory często z rubasznym humorem oraz wnikliwymi obserwacjami. Utwory Maupassanta nie posiadały komentarzy autora, były to fakty z precyzyjnymi opisami, autentyczne, pełne szczegółów, naturalistyczne dzieła. Autor sam siebie uważał za ucznia Flauberta oraz jego formy, która była pozbawiona subiektywizmu.
Maupassant postawił sobie zadanie ukazania najrozmaitszych środowisk i typów ludzkich. W swoich utworach przedstawia chłopów z Normandii, normandzkie i paryskie drobnomieszczaństwo, przedstawicieli klas, urzędników. Przedstawieni bohaterowie nie są opisywani z sympatią, ale również brak tu okrucieństwa. Jednak króluje ironia.
Horla jest to utwór złożony narracyjnie. Postać narratora, sytuacja narracyjna i relacje osobowe ewoluują stopniowo na kolejnych kartach. Ważny jest fakt, że skomplikowany jest również świat przedstawiony przez narratora, a także kategoria "formy podawczej". Stylistyka utworu i dziedzina przedmiotów, które są w nim przedstawione są oddzielone granicą, przebiegającą między narracją a narratorem. Występuje tu zjawisko "skazu" - zdeterminowany jest pewien porządek narracyjny w zależności od semantycznej budowy wypowiedzi. W utworze ściśle związana jest płaszczyzna semantyczno - foniczna z analizą stosunków nadawczo- odbiorczych. Bohater, Horla, dr Marrande, stangret, czyli osoby mówiące przedstawiają różne typy stylistyczne. Narrator z HI opowiada zdarzenia i ma za zadanie wprowadzić czytelnika w tło utworu. Posługuje się on zdaniami prostymi, które przedstawiają ogólną sytuację. Lekarz - doktor Marrande jest małomówny: "nie muszę nic mówić o moim pacjencie. Będzie mówił sam". Jego stan wiedzy jest minimalny, nie charakteryzuje sobą wylewności epickiej: "Nie wiem, czy ten człowiek jest obłąkany". Bohater ma za zadanie przejąć obowiązki narratora. Początkowo korzysta on z formy opisu, a następnie przedstawia wydarzenia związane z Horlą, wtedy to widoczna staje się złożoność stanów emocjonalnych. Świat bohatera ulega przy tym komplikacji, co można zobaczyć również na płaszczyźnie fonicznej dzieła. Swoistą hiperbolizację widać w stanach emocjonalnych bohatera. Jest to wyższy stopień zaawansowania, na przykład "wściekła złość", "nerwowa ciekawość", niezwykłe podniecenie".
Każda z wersji jest odmiennym gatunkiem literackim, jest to ważne przy omawianiu zróżnicowania narracyjnego "Horli". HI jest opowiadaniem - osoba mówiąca to narrator wszechwiedzący, typowy dla takiej formy wypowiedzi. Nie wchodzi on w złożone relacje z pozostałymi mówiącymi osobami. Znajduje się on w cieniu świata przedstawionego jakby się za nim chował. Być może jest to zabieg ograniczenia wszechwiedzy narratora, wydarzenia naświetla kilka postaci z własnego punktu widzenia. Czytelnik nie wie, który bohater ma słuszność, musi sam zbadać wiarygodność świadków. Odbiorca dzieła może dzięki temu dokonać wyboru. Autor uczynił ten utwór otwartym interpretacyjnie. Opinia na temat bohatera jest wyrażona przez autora, jest to opinia bardzo niekorzystna: "był bardzo chudy, chudością trupa, jak ci obłąkani, których dręczy jakaś jedna myśl". Jednak nie daje on wypowiedzi jednoznacznych, nie skazuje od razu bohatera na porażkę, nie robi z niego człowieka szalonego, obłąkanego, nie przekreśla jego losu. Narrator przedstawia bohatera w kilku zdaniach, aby później móc odeprzeć jego argumenty w dalszej części utworu.
Drugą wersją Horli jest pamiętnik, który ma za zadanie reprezentować typ narracji w pierwszej osobie. Czytelnik znajduje tu jednak przytoczenia "mowy cudzej" a także "pozornie zależnej". Poprzez "cudzą mowę" w potoku narracyjnym pojawia się semantyczne zagęszczenie. Różne punkty widzenia są przedstawione naiwnym szczeblu niż w HI. W pierwszej wersji narrator był osobą, która wprowadzała bohatera oraz przedstawiała jego wypowiedź. W HII dokonuje się zmiana. Przytoczenia są manipulowane przez bohatera w ten sposób, aby czytelnik odnosił wrażenie, że właśnie bohater ma rację. Nie jest to jedyna postać, mająca kontakt z pozaziemskimi istotami, hipnozą, czy duchami. Przedstawiony przez niego jest pewien rodzaj polifonii, buduje on wypowiedź, gdzie jego głos istnieje razem z "mową cudzą". "Stosunki między różnymi złożami mowy "przytoczonej" i "przytaczającej" stanowią jeden z podstawowych pozycji narratora". Twórcą pamiętnika jest ktoś, kto ma znaczącą ilość cech trzecioosobowego narratora, ale nie jest on wszechwiedzący. Wręcz przeciwnie - nie jest pewien faktów, danych, nie ma pełnej wiedzy. Zastosowany jest bezpośredni zwrot do czytelnika: "powiedziałbyś", "powiecie mi", świadczy to o rodzaju dialogu z odbiorcą, czytelnikiem, obserwatorem. W utworze występują odmienne formy gramatyczne: jest tu druga osoba liczby pojedynczej, a potem trzecia osoba liczby mnogiej, czyli rozmowa ze zbiorowością.
Narrator wplata w swoją wypowiedź obce zdania. Jako pierwszy pojawia się Mnich. Ma on zadziwiający typ osobowości, oraz swoiste przekonania na temat sfery mistycznej. Opowiada on bohaterowi różne historie. Twórca pamiętnika ma za zadanie wybrać te, które potem zostaną przedstawione czytelnikowi. Postać mnicha przyczynia się do zmiany, bądź początku zmiany światopoglądu bohatera. Narrator potrafi umiejętnie wykorzystać opowieść mnicha, w celu ukazania odbiorcy faktu, iż nie jest on jedyną postacią wierzącą w świat pozaziemski.
W utworze prezentowane są nie tylko stanowiska uczonych, badaczy, ale także stwierdzenia zwykłych ludzi, jak na przykład stangreta, czy służby. Stangret "boi się nawrotu", "wcale nie może wypocząć". Są to więc nie tylko jego wymysły. Widzimy próbę doktora Parent zahipnotyzowania pani Sablé. Narrator uważa, że ta sytuacja powinna niepodważalnie każdego przekonać, że istnieją istoty pozaziemskie i działają siły nadprzyrodzone. On sam wierzy w hipnozę, przyznaje to w trakcie rozmowy z doktorem Parent "Czy pan teraz wierzy? zapytałem potem. Tak, muszę". Bohater gra z czytelnikiem. Świat ponadzmysłowy potwierdza mnich, hipnozę - pani Sable. Bohater mówi: "wiem na pewno, tak jak noce następują po dniach, że obok mnie istnieje jakaś niewidzialna istota". Wcześniej nie miał na to dowodów, dopuszczał pomyłkę, ale widząc, że inni też to odczuwają, zauważają zjawiska paranormalne także on zaczyna nabierać pewności: widzi Horlę, rozmawia z nim. Dzięki takiej strategii narracyjnej bohater ma przewagę: stymuluje proces myślowy czytelnika, prowadzi pewną grę treści i formy.
Inny typ strategii widzimy w HI, ponieważ tu argumenty dotyczące istnienia Horli są subtelne i stonowane. Przez różne formy epickie, w kolejnych wersjach narrator przedstawiony jest z różnym stanem wiedzy o świecie albo o jej braku. W HI narrator jest wszechwiedzący, jednak nie wypowiada się obszernie, udziałem jego jest jedynie kilka uwag. W utworze króluje bohater. "Mowa cudza: skonstruowana jest odmiennie. Z dialogiem spotykamy się dwa razy. Obydwie rozmowy są niesamowicie istotne, jakby przełomowe, poza tym są "za" bohaterem. Narrator HI nie skupia się jedynie na przytaczaniu obcych słów, wprowadza fragmenty z Rio de Janeiro, mówiącym o epidemii szaleństwa. Wszystko to ma za zadanie "oczyścić" bohatera z szaleństwa. Opowieść wydaje się być fragmentarycznym połączeniem pewnych faktów, przypuszczeń niedomówień. Bohater myśli, że przekonał odbiorcę dzieła, słuchaczy do swoich sądów. Następnie głos przejmuje narrator.
"Horla" stanowi wyspecjalizowanie narracyjne. W HI narrator z bohaterem są na innych płaszczyznach dzieła, przedstawiają odmienne typy wiedzy. Wydaje się jednak, że to narrator zna prawdę i to do niego należy ostatnie słowo, to on kieruje tokiem myślenia czytelnika. Prowadzi on grę, czytelnik nie pozna całej prawdy. Początkowo jest on elementem, który poprzez sprawozdanie daje informacje, a potem spełnia rolę interpretującą. W XIX wieku dominującym był moralny autorytet narratora.
W HII narrator jest jednocześnie bohaterem, świadkiem wydarzeń. To on decyduje o formie przytoczonej wypowiedzi bohaterów: czy jest ona niezależna, zależna, czy pozornie zależna. Jest w stanie nimi manipulować i raczej tak właśnie robi. Monolog postaci jest w tym przypadku uporządkowanym sprawozdaniem, dokonanym z czasowej perspektywy. Czytelnik ma okazję poznać uczucia bohatera, jest to wtedy monolog zewnętrzny, na przykład: "Noc była straszna", "Czyżbym postradał zmysły", "niewątpliwie dostałem obłędu".
Treść:
Utwór utrzymany jest w formie dziennika redagowanego przez nieznanego z imienia młodego człowieka. Ze zwykłego, zadowolonego z życia mężczyzny bohater przemienia się w człowieka ogarniętego obsesją: jest przekonany, że tajemnicza, niewidzialna postać, tytułowy Horla (fr. hors - ponad i là - tutaj) nawiedza go nocami i odbiera mu energię życiową. Stopniowo bohater dochodzi do przekonania, że jego osobowość została całkowicie zdominowana przez ponadnaturalną istotę, która wymusza na nim określone postępowanie. Dochodzi do serii dziwnych wydarzeń, które potęgują jego przerażenie: ktoś wypija wodę i mleko z jego karafki, z domu giną przedmioty. Wreszcie bohater postanawia zabić Horlę, podpalając dom. Patrząc jednak na płomienie uzmysławia sobie, że w ten sposób nie mógł zniszczyć istoty niewidzialnej i bezcielesnej, po czym dochodzi do wniosku, że jedynie poprzez samobójstwo unicestwi władającego nim ducha.
Związek z biografią autora:
Horla napisana jest w formie pamiętnika, ze wskazanymi datami dziennymi kolejnych epizodów, w stylu oddającym rosnące przerażenie bohatera swoją sytuacją. Zachowania i doświadczenia bohatera - uczestnictwo w seansie hipnozy, poczucie samotności, wiara w byty niewidzialne - prowadziły wielu badaczy do wniosku, że fabuła opowiadania wynika bezpośrednio z choroby psychicznej samego Maupassanta, który sam w momencie pracy nad utworem cierpiał już na schizofrenię, zaś umierając kilka lat później stracił już całkowicie kontakt z rzeczywistością. Horla nie jest zresztą jedynym dziełem Maupassanta utrzymanym w estetyce sennego koszmaru i dopuszczającym interwencję istot niematerialnych w życie człowieka. Istnieją jednak również opinie przeciwne - Peter Cogman przedstawiał pogląd, jakoby opowiadanie to wynikało z wcześniejszego zainteresowania pisarza hipnozą i badaniami słynnego psychiatry Charcota nad histerią oraz rozważaniami Maupassanta o życiu pozaziemskim. Ten sam badacz twierdzi również, że Horla należy do nurtu fantastyki francuskiej związanego z twórczością E.T.A. Hoffmanna, Prospera Mériméego i Charlesa Nodiera, a nie wynika z problemów zdrowotnych Maupassanta.
W języku polskim Horla, w tłumaczeniu Ireny Dewitz, została opublikowana w tomie Guy de Maupassanta "Baryłeczka i inne utwory" (Wrocław 1997, Wydawnictwo Dolnośląskie).
4