HISTORIA MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA MORZA
Międzynarodowe prawo morza było jeszcze w pierwszej połowie XX wieku głównie prawem zwyczajowym. Pierwszą kodyfikację przyniósł dopiero okres po II wojnie światowej, poczynając od roku 1949, kiedy pracę nad tą kwestią rozpoczęła Komisja Prawa Międzynarodowego.
24 lutego-27 kwietnia 1958 - pierwsza konferencja prawa morza ONZ w Genewie przyjęcie 4 konwencji:
- konwencja w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego,
- konwencja w sprawie morza otwartego,
- konwencja w sprawie szelfu kontynentalnego,
- konwencja w sprawie morza terytorialnego terytorialnego strefy przyległej.
1960 - II konferencja w Genewie, próba wyraźnego określenia szerokości morza terytorialnego zakończona niepowodzeniem („pełzanie jurysdykcji państwowej po morzu otwartym” - wiele państw zaczyna przekraczać 12-milową granicę morza terytorialnego terytorialnego strefy rybołówstwa).
1967 - wpisanie do porządku obrad Zgromadzenia ogólnego ONZ punktu dotyczącego pokojowego wykorzystania dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.
1973-1982 - III konferencja prawa morza ONZ, zakończona podpisaniem w MONTEGO BAY na Jamajce konwencji o prawie morza (weszła w życie w roku 1994, obecnie jest wiążąca dla 145 państw).
KATEGORIE OBSZARÓW MORSKICH:
1) Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego ( należące do jurysdykcji państwa):
- morskie wody wewnętrzne,
- morze terytorialne.
2) Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego:
- morski pas przyległy,
- morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa,
- szelf kontynentalny.
3) Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej:
- morze otwarte,
- dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.
4) Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie.
1) Morskie wody wewnętrzne - wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą (linią podstawową) morza terytorialnego. Podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego, łącznie z przestrzenią powietrzną i dnem. Nie obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu (pełne zwierzchnictwo terytorialne państwa daje mu prawo regulowania dostępu obcych statków).
Do morskich wód wewnętrznych zaliczamy:
- zatoki, których brzegi należą tylko do jednego państwa i których ujście nie przekracza 24 mil,
- zatoki historyczne - za historyczne mogą zostać uznane zatoki nawet przekraczające szerokość 24 mil, w sytuacji, gdy długotrwałe efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne nad taką zatoką jest uznawane przez inne podmioty (np. zatoka Hudsona w Kanadzie, Morze Białe, Karskie i Zatoka Piotra I w Rosji),
- porty morskie - nawet najdalej wysunięte w morze stałe urządzenie portowe, stanowiące integralną część systemu portowego, uważa się za część wybrzeża, nad którym państwo sprawuje zwierzchnictwo terytorialne. Może ono decydować o tym, jakie porty są otwarte dla żeglugi międzynarodowej (zamknięte porty to np. porty wojenne, rybackie czy obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową) i roztacza swoją jurysdykcję na statki obcych bander, z wyłączeniem okrętów wojennych (mogą one przebywać na wodach wewnętrznych tylko za zgodą państwa nadbrzeżnego),
- wody archipelagowe - kategoria wprowadzona na mocy konwencji o prawie morza z 1982 roku; obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, a na trasach normalnie wykorzystywanych dla żeglugi międzynarodowej - prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim. Ma to duże znaczenie, gdyż państwa archipelagowe leżą na intensywnie uczęszczanych szlakach morskich, a na ich wodach znajduje się wiele ważnych cieśnin.
Dopuszczalna powierzchnia: proporcja 1/9: nie może być większa niż 9-krotność powierzchni terytorium danego państwa.
Morze terytorialne - pas wód morskich położonych między wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartym z drugiej. Państwo nadbrzeżne sprawuje nad nim wyłączną władzę, która obejmuje również dno morskie i przestrzeń powietrzną. Obowiązuje na nim prawo nieszkodliwego przepływu.
Dopuszczalna szerokość: nie większa niż 12 mil od linii podstawowej.
Prawo nieszkodliwego przepływu - sprecyzowane dokładniej na III konferencji genewskiej 1982; przysługuje statkom innym państw; przepływ jest nieszkodliwy, dopóki nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego (np. jeżeli statek zanieczyszcza wody, przewozi nielegalną broń, narkotyki, uchodźców….). W przypadku pogwałcenia tych zasad, państwo może interweniować. Okręty wojenne również mogą korzystać z tego prawa, ale okręty podwodne muszą płynąć wynurzone.
Państwo może stosować jurysdykcję karną wobec statku przepływającego przez morze terytorialne tylko wówczas, gdy: a) skutki przestępstwa rozciągają się na obszar państwa nadbrzeżnego, b) jeżeli przestępstwo zakłóca spokój kraju lub porządek na morzu terytorialnym, c) jeżeli o pomoc zwróci się kapitan statku, przedstawiciel dyplomatyczny lub konsul państwa, pod którego banderą jest ten statek, d) jeżeli jest to konieczne do zwalczania nielegalnego handlu narkotykami.
Jurysdykcja cywilna może być wykonywana tylko w stosunku do statku, a nie w stosunku do osób.
Spod jurysdykcji państwa nadbrzeżnego wyłączone są okręty wojenne i niehandlowe statki państwowe (a handlowe statki państwowe jej podlegają).
2) Morski pas przyległy - obszar morza otwartego o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego. Państwo nadbrzeżne sprawuje na jego terenie kontrolę nad obcymi statkami w specjalnie przewidzianych dziedzinach i w ograniczonym zakresie.
Dopuszczalna szerokość: nie więcej niż 24 mile.
Wyłączna strefa rybołówstwa (strefa ochrony) - wyłączność rybołówstwa państwa nadbrzeżnego; obecnie zamieniana na wyłączną strefę ekonomiczną, która daje daleko większe uprawnienia (korzystanie nie tylko z zasobów żywych, ale i z bogactw mineralnych).
Morska wyłączna strefa ekonomiczna - państwo ma w tej strefie prawa suwerenne do:
- badania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi (żywymi i mineralnymi),
- ustanawiania i użytkowania sztucznych wysp, izolacji i urządzeń,
- morskich badań naukowych,
- ochrony środowiska morskiego.
Obowiązuje wolność żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itd.
Dopuszczalna szerokość: nie więcej niż 200 mil od linii podstawowej morza terytorialnego.
Szelf kontynentalny - wg VI konwencji genewskiej w sprawie szelfu kontynentalnego kontynentalnego roku 1958 jest to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, ale znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica przebiega w miejscu, w którym głębokość wody nie przekracza 200 m, ale może wykraczać poza tą głębokość, jeżeli istnieje możliwość eksploatacji zasobów naturalnych (czyli nie ma sprecyzowanej granicy, w miarę rozwoju możliwości technicznych przesuwa się ona coraz dalej i dalej w głąb morza otwartego). Państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne dla badania i eksploatacji naturalnych zasobów tego obszaru. Nawet, jeśli z tego prawa nie korzysta, żadne inne państwo nie może z tego korzystać, szelf nie jest ziemią niczyją.
Dopuszczalna granica: nie więcej niż 350 mil od linii podstawowej.
3) Morze otwarte - wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego, czyli takie, które nie są ani morzem terytorialnym, ani wewnętrznym. Po konwencji z roku 1982 wyłączona z tego pojęcia została też wyłączna strefa ekonomiczna.
Zgodnie z zasadą wolności morza (sformułowaną po raz pierwszy w 1609 roku przez Grocjusza w dziele pt. „Mare liberum”) jest to obszar dostępny dla rozsądnego użytkowania przez wszystkie państwa (zarówno nadbrzeżne, jak i śródlądowe) na zasadach pełnej równości, czyli obszary te nie mogą być poddane żadnemu zwierzchnictwu terytorialnemu, a każde z państw powinno uwzględniać interesy innych i przestrzegać zasady prawa międzynarodowego.
Wolności morza (wcześniej):
1) wolność żeglugi,
2) wolność rybołówstwa,
3) wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów,
4) wolność przelotu.
Wolności morza obecnie na mocy postanowień III konferencji prawa morza w Montego Bay (1982):
1) wolność żeglugi,
2) wolność przelotu,
3) wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów,
4) wolność budowania sztucznych wysp i izolacji,
5) wolność rybołówstwa,
6) wolność badań.
Rybołówstwo spadło na 5 miejsce, bo teraz większość zasobów ryb zajmuje w strefach ekonomicznych.
Wolność żeglugi - każde państwo, niezależnie od tego, czy posiada wybrzeże morskie, czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych (państwowych i prywatnych) oraz okrętów wojennych.
Prawo wizyty i rewizji - statki na morzu otwartym nie podlegają władzy innych państw, istnieją jednak trzy wyjątki od tej reguły, w przypadku uzasadnionego podejrzenia, że obcy statek trudni się: 1) piractwem, 2) handlem niewolnikami, 3) ma tą samą przynależność państwową, co okręt wojenny, mimo, że żegluje pod obcą banderą lub odmawia jej wywieszenia. Dodatkowo na III konferencji ustanowiono takie prawo również wówczas, gdy istnieje podejrzenie, że statek nie ma żadnej przynależności państwowej albo nadaje niedozwolone programy radiowe i telewizyjne.
Piractwo - jest nim każdy akt gwałtu, zatrzymanie statku lub jakikolwiek akt grabieży popełniony w celach osobistych przez pasażerów lub załogę prywatnego statku lub samolotu.
Prawo pościgu - prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub członkowie albo pasażerowie dopuścili się naruszenia praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego. Pościg kończy się w momencie zatrzymania ściganego statku lub wtedy, gdy wpłynie on na morze terytorialne trzeciego państwa.
Wolność rybołówstwa - prawo wszystkich państw i ich obywateli do eksploatacji zasobów żywych na terenie morza otwartego.
Wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów.
Wolność przelotu - zagadnieniami bezpieczeństwa żeglugi nad morzem otwartym zajmuje się Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO).
Wolność budowania sztucznych wysp.
Wolność badań naukowych - prowadzenie badań wyłącznie w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod zgodnych z konwencją; bez naruszania i przy wzięciu pod uwagę innych legalnych sposobów korzystania z morza; w sposób zgodny z przepisami o ochronie i zachowaniu środowiska morskiego.
Problem statusu prawnego mórz i oceanów: pojęcie szelfu w sensie prawnym nie może być stosowane do części dna, które już szelfem nie jest i znajduje się poza jego zewnętrzną krawędzią w sensie geologicznym.
Lata 60., a potem konwencja o prawie morza 1982 - uznanie dna mórz i oceanów za „wspólne dziedzictwo ludzkości” - powołanie Organizacji Dna Morskiego sprawującej pieczę nad tym obszarem (organizacja, prowadzenie i kontrola działań).
4) Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie
Cieśniny międzynarodowe - cieśniny łączące morza, nad których brzegami znajdują się terytoria różnych państw i stanowiące w związku z tym międzynarodowe szlaki komunikacyjne.
Jeżeli oba brzegi cieśniny należą do jednego państwa i łączą morze otwarte z morzem zamkniętym otoczonym terytorium państwa nadbrzeżnego, to wody takiej cieśniny są wodami wewnętrznymi. (np. cieśnina Kercz, łącząca Morze Azowskie z Morzem Czarnym)
Cieśnina terytorialna - kiedy cieśnina łączy dwa obszary morskie otwarte dla żeglugi międzynarodowej i jest tak wąska, że przepływ nie może odbywać się inaczej niż poprzez morze terytorialne państwa nadbrzeżnego.
Gdy szerokość cieśniny jest większa niż dwukrotność morza terytorialnego, to część wód, nad którymi żadne z państw nadbrzeżnych nie sprawuje suwerenności, jest morzem otwartym.
Prawo przejścia tranzytowego (1982) - przejście tranzytowe polega na korzystaniu z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez cieśniny. Przysługuje wszystkim statkom.