HISTORIA JĘZYKA A STYLISTYKA
O ile dobrze pamiętam, zajęcia te realizowaliśmy w oparciu o teksty Norwida i Ostrowskiej, dot. „Bogurodzicy”. Ponieważ nie mieliśmy żadnego materiału bezpośrednio omawiającego zagadnienie historii języka i stylistyki, posłużę się różnymi tekstami.
1). Historia języka
dąży do nadbudowy, uogólnienia, unadrzędnienia, oderwania od szczegółów nieraz sprzecznych, czasem przypadkowych, niekiedy krótkofalowych, kolejne niknących i znów powracających (Z. Klemensiewicz);
śledzi wewnętrzny rozwój języka (A. Furdal);
bada rozwój odmian językowych (ewolucją ogólnopolskiego systemu językowego zajmuje się gramatyka historyczna), (A. Furdal);
zadaniem historyka języka jest nie tyle zajmowanie się jedną odmianą językową (np. językiem literatury pięknej) i ciągniecie jej przez stulecia, ile pokazywanie wzajemnego stosunku między odmianami językowymi w kolejnych epokach; to znaczy: epoka A - istnieją następujące odmiany języka... powiązane między sobą następującymi elementami... i różniące się następującymi..., podobnie epoka B, C itd. (A. Furdal);
historyk języka jest bliżej tekstu niż badacz zajmujący się gramatyką historyczną (ten ostatni musi brać pod uwagę również przemiany społeczne, czynniki polityczne, gospodarcze i obyczajowe), (A. Furdal);
kogoś, kto zajmuję się historią języka, interesuje wyłącznie dany mu tekst, nie bada motywacji ani zasad wyboru danych form spośród dostępnych ekwiwalentów (A. Furdal).
Historia języka polskiego jest samodzielną dyscypliną lingwistyczną, opartą na tekście. Przedmiotem jej badań jest rozwój odmian językowych (A. Furdal).
Czym jest historia języka wg Klemensiewicza?
Historia języka to wiedza:
o składnikach tworzywa językowego zamkniętego w systemie gramatycznym i leksykalnym, które:
w czasie istniały i istnieją po dzień dzisiejszy,
tzn. ich rejestracja i opis,
w czasie zmieniały się, aż przybrały postać dzisiejszą, tzn. przedstawienie procesu ich historycznego rozwoju,
o zdarzeniach językowych, tzn. o dziejowym rozwoju, o dziejowych zmianach w funkcjonowaniu języka jako środka porozumiewania się i narzędzia myślenia grupy etnicznej rozwijającej się w naród polski,
wiedza ta oparta jest na wskazaniu przyczyn lub ogólniejszych praw, którym podlega rozwój tworzywa językowego i zdarzeń jego funkcjonowania, a które tkwią:
częściowo wewnątrz języka, tzn. systemu gramatyczno-leksykalnego podległego normom życia,
częściowo w całości życia polskiego zbiorowiska etnicznego.
Naczelnym zadaniem i ostatecznym rezultatem historii języka jest przedstawić i wyjaśnić historyczny proces jego rozwoju (Z. Klemensiewicz).
2). Stylistyka
To autonomiczna dyscyplina wiedzy, wyrastającą na pograniczu językoznawstwa, poetyki i teorii literatury, zajmuje się także opisem oraz systematyzacją odmian językowych zarówno indywidualnych, funkcjonalnych, środowiskowych (stylistyka opisowa), analizą porównawczą (stylistyka porównawcza), a także przekształceniami stylowymi na przestrzeni historii ( stylistyka historyczna).
Styl - sposób wysławiania się właściwy: pisarzowi, pojedynczemu tekstowi, epoce, prądowi literackiemu lub związany z określoną sytuacja mówienia, typem odbiorcy.
Tadeusz Milewski w swoim artykule pt. O przedmiocie i zakresie badań stylistycznych, charakteryzując lingwistykę literacką i lingwistyczną, pisze: „Jeżeli stylistyka bada normy regulujące wybór norm językowych posiadających tę samą wartość semantyczną, to stylistyka lingwistyczna analizuje normy wyboru spontanicznego, nie obliczonego na efekt, a będące jedynie wynikiem swobodnej gry asocjacji. Natomiast stylistyka literacka omawia normy wyboru świadomego, przeprowadzonego ze współudziałem refleksji, a mającego na celu wywołanie efektu”.
Zgodnie z przyjętą definicją przedmiotem zainteresowania lingwistyki stylistycznej będą: synonimy emocjonalne, normy stylistyczne oparte o pewne zjawiska społeczne (takie jak normy grzecznościowe, normy wynikające z językowego tabu, a co za tym idzie - użycie eufemizmów), dialekty i socjolekty (Milewski zauważa, że z użyciem dialektu lub socjolektu przez autora tekstu wiąże się wyobrażenie czytelnika o środowisku, z jakiego nadawca pochodzi, co wpływa na emocjonalny odbiór treści) oraz szyk wyrazów (dotyczy języka polskiego). Do powyższego zespołu środków i zachowań językowych Szober dodaje jeszcze frazeologię. Z tego wynika, że takie zagadnienia, jak rym i rytm wchodzą już w obręb stylistyki literackiej.
3). Historia języka a stylistyka
Milewski jako główną opozycję różnicującą oba pojęcia wskazuje ogólność - jednostkowość, tzn. zadaniem gramatyki jest badanie języka w jego formie ogólnej i typowej, podczas gdy stylistyka zajmuje się stylem, czyli tym, co indywidualne i jednostkowe w całym języku i systemie. Korzystając z terminów de Sausseura, można powiedzieć, że styl jest parole w odniesieniu do langue.
Wracając do Klemensiewicza:
Stylem osobowości twórczych, stylem poszczególnych dzieł, rodzajów literackich, rodzajów kompozycyjnych nie może się historyk języka zajmować, ponieważ poszukuje możliwie szerokich szlaków rozwojowych, dąży do uogólnień, do chwytania i przedstawiania zjawisk i procesów typowych, powszechnych; ponieważ nie może się rozpraszać, rozdrabniać i gubić w faktach odosobnionych i niepowtarzalnych, uwarunkowanych swoistym splotem czynników przyczynowych i okoliczności przypadkowych.
Ale może i powinien historyk języka wydobyć i w syntezę historycznojęzykową wcielić te elementy stylizacji indywidualnej w utworach, kierunkach, dobach, które stanowią siłę napędową języka ogólnego i w jego obrębie głównych stylów językowych, rozstrzygają o dynamice tego rozwoju, o dokonującym się w czasie pomnażaniu, specyfikacji i modyfikacji językowych środków wyrazu powoływanych do zaspokojenia stylizacyjnych potrzeb, rodzą się w świadomości wybitnych jednostek, zapewniają skuteczną funkcję rodzajów literackich i kompozycyjnych, nadają doskonały kształt językowy stylom i stylizacyjnym zasadom, tendencjom, niekiedy manierom poszczególnych epok i kierunków.
W ramach ciekawostki - jak blisko stylistyce do historii języka:
Powiązane pod względem stylistycznym będą kazania i proza religijna (apokryfy, żywoty, legendy). Jako utwory dla masowego odbiorcy cechować je będzie język potoczny, prosta składnia, żywe obrazowanie, metafory zaczerpnięte z życia codziennego, mające ukonkretnić zjawiska abstrakcyjne, przez co w większym stopniu oddziaływać na wyobraźnię; język emocjonalny (zgrubienia, zdrobnienia, frazeologia życia codziennego, apostrofy do słuchacza).
Teresa Skubalanka zwraca uwagę na to, że w początkowej fazie rozwoju języka literackiego istniały dwa style - retoryczny oraz hymniczny. Analizując styl Bogurodzicy oraz Kazań świętokrzyskich, badaczka umieszcza je w zakresie oddziaływania ars dicendi.
Styl retoryczny wpływa na elegancję wypowiedzi, kwiecistość stylu, o którym można mówić jako o „uczonym”. Na poziomie języka, oprócz tropów retorycznych, przejawia się on stosowaniem skomplikowanej składni w zdaniu, jego mocnym zrytmizowaniem, dużą ilością rzeczowników abstrakcyjnych, licznymi alegoriami i symbolami oraz szczególnym znaczeniem cyfr i stosowaniem scholastycznych metod podziału tekstu (układy dwójkowe, trójkowe, czwórkowe). Podobny styl występuje w pierwszych kazaniach.
Z zeszytu poznańskiej studentki:
stylistyka: dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem stylu; cel badania stylistycznego np. Bogurodzicy: sprawdzamy, czy autor wpisuje się w jakiś schemat oraz badamy różnicę między schematem a realizacją
statystyka językoznawcza: bada słowoformy (osobno różne formy słowa); badania porównawcze; wyłącza się neologizmy i słowa charakterystyczne.