Dwa rodzaje zdań

językoznawczych

A.

W pozycji przed e (powstałym z wokalizacji twardej

półsamogłoski) oraz przed y doszło ok. XV w. do palatalizacji

polskich spółgłosek zwartych welarnych k i g. Samogłoska y

przeszła tu w i. Skutkowało to rozszerzeniem korelacji

palatalności o pary k – k’ i g – g’, ale dopiero po dwóch

stuleciach, gdy zaszła denazalizacja wygłosowego –ę.

A1. „Historia wypierania EGZYSTENCJALNYCH ZDAŃ

ZAPRZECZONYCH typu nie jest król przez typ nie ma króla trwa

od XIV do końca XVI wieku, ale relikty starego wariantu

pojawiają się jeszcze w nieoficjalnych tekstach w XVII w.”.

B.

W XVII w. szlachcic mógł tytułować waszecią nawet KRÓLA, ale

już na początku XIX w. wyraz ten kojarzył się z obyczajem

mieszczańskim, i to nie dość że małomiasteczkowym, to

jeszcze, co gorsza, babskim. U Lindego: MIESZCZKI z

waszecia gadają. Z waszecia ubrana = jak mieszczka

OBYWATELKA JAKIEGO MAŁEGO MIASTECZKA.

B1.

W połowie lat sześćdziesiątych POLSCY AKTORZY

zrezygnowali w swych występach z wymawiania

przedniojęzykowego ł, które w Polsce środkowej było już od

paruset lat archaiczne

.

Historia języka

• W pierwszej grupie zagadnień mówi się

tylko
o jednostkach systemu językowego,
o znakach i nieznakach (fonemach).

• W drugim. mówi się raczej o ludziach

jako o użytkownikach języka:
o wspólnotach komunikacyjnych
(szlachta, mieszczaństwo, kobiety, aktorzy).

• Jest to różnica między gramatyką

historyczną
a historią języka.

Historia języka

• Historia języka patrzy na język jako

na składnik kultury ludzkiej:

• to nauka badająca zmienne w czasie

relacje między językiem a kulturą

(lub: między językiem innymi
elementami kultury).

Język a kultura

• Język, najważniejszy system

znaków, to konieczny, integralny

składnik kultury symbolicznej,

jej wytwór i zarazem czynnik ją

współtworzący:

nośnik treści i wartości.

• Nie da się rozpatrywać kultury w

izolacji od języka.

• „Nic nie może być zrozumiane,

jeżeli nie zostało sprowadzone do

języka”

Język a kultura

• Tylko elementy znaczące (leksemy,

morfemy leksykalne) wykazują ścisły

związek z kulturą i ewoluują wraz z

nią;

są więc na pewno przedmiotem historii

języka.

• Co najwyżej pośredni jest związek z

kulturą fonemów i morfemów

gramatycznych

Mazurzenie można opisywać i

wyjaśniać:

• jako przykład prawa

głosowego

polegającego na

przejściu spółgłosek

sz, ż, cz, dż > s, z, c,

dz albo

• jako skutek

uproszczenia systemu

spółgłoskowego przez

redukcję jednego z

trzech szeregów:

zębowego,

dziąsłowego i

środkowojęzykowego

itd.

• jako zjawisko kulturowe:
• dlaczego było zawsze

wyśmiewane i nigdy nie

stało się normą języka

literackiego,

• dlaczego w języku

literackim przejawiło się

w kilku wyrazach

(sołtys, cwany),

• dlaczego tylko chłopi

mazurzą,

• dlaczego nie objęło

wschodniej Małopolski

itd.

O metodzie historycznej

• Gramatyka historyczna ma swoiste

metody: filologiczną, historyczno-
porównawczą, rekonstrukcji
wewnętrznej, geograficzną,
glottochronologii, statystyczną i in.

• Natomiast historia języka sięga

również po metody historii jako
odrębnej nauki.

Historia języka jako nauka

idiograficzna

• Historia zdarzeniowa kronikarska,

faktograficzna, indywidualistyczna.

• Tradycyjne, klasyczne rozumienie

historii: „nie ma nauki, jak tylko w
odniesieniu do szczegółów” (H. Hauser).

• Zdarzenia układa się wciąg

przyczynowo-skutkowy i zwraca uwagę
na zamiary i działania jednostek

Swoistość nauk humanistycznych - ROZUMIENIE

DOŚWIADCZENIE WEWNĘTRZNE
umożliwia

ZROZUMIENIE

cudzych

przeżyć.

ROZUMIENIE - polega na powtórzeniu

przez podmiot poznający tej samej

całości przeżyciowej, która znalazła

wyraz w określonym przejawie życia

duchowego innej jednostki.

 

Swoistość nauk humanistycznych –

INTERPRETACJA HUMANISTYCZNA

Eksplanandum:
„Chrobry koronował się na króla”

„Dlaczego Chrobry koronował się na króla?”



opis

zrekonstruowanej

wiedzy

i

wartościowań podmiotu

Eksplanans:
wartością kierującą jego działaniem była chęć

osiągnięcia jako wartości zamierzonej -

uniezależnienia państwa

Krytyka postmodernistyczna

• Badacz nie może wniknąć w psychikę

badanych społeczeństw minionych tak,
by możliwe było odtworzenie ich
interpretacji rzeczywistości.

• Wytwory kultury minionej, które

badamy, są rezultatem naszej własnej
interpretacji przez pryzmat naszej
obecnej kultury.

• Nie można uniknąć swojej

perspektywy, z której patrzy się na
przeszłość.
(H.G. Gadamer, P. Ricoeur)

Teoria Sapira - Whorfa

• Wzory językowe warunkują typ myślenia.
• Formy języka narzucają sposoby obserwacji i

interpretacji, organizują doświadczenie,
kształtują pogląd na świat.

• Rzeczywistość jawi się nam jako kalejdoskopowy

strumień wrażeń, a strukturę nadają jej tkwiące
w naszych umysłach systemy językowe.
Gramatyka narzuca np. „indoeuropejczykom”
sposób widzenia i myślenia inny niż Indianom,
bo Indianie mają zupełnie inną gramatykę.

W języku Hopi nie da się sformułować praw fizyki.

Teoria izomorfizmu języka i kultury

Lévi-Strauss, Jakobson i in.

• Język to wzorcowa dziedzina w badaniach nad

kulturą

• Cała kultura ludzka ma strukturę taką jak

język,

bo język to jeden z najwcześniejszych rozwiniętych

systemów symbolicznych człowieka,

który potem warunkował rozwój innych systemów

symbolicznych,

a więc kultury.

• Toteż wszelkie twory człowieka mają zawsze tę

samą wewnętrzną strukturę.

• Językoznawstwo strukturalne, jako nauka

najbardziej rozwinięta i ścisła wśród nauk

humanistycznych, dostarcza metod i modeli dla

ogólnej teorii kultury, np. teorii opozycji binarnych.

Teoria izomorfizmu języka i

kultury

• E. T. Hall posługuje się kategoriami

wzorowanymi na gramatycznych:

• diakryt = fonem, zbiór = wyraz, wzór =

składnia,
odnosząc je do podziału czasu, przestrzeni, płci.

• To się daje stosować do niektórych mocno

ustrukturyzowanych zjawisk kultury
(systemu pokrewieństw, rytuałów).

• Bo język jest tworem bardzo systematycznym;

inne bywają mniej sformalizowane
(sztuka, magia, religia, literatura).
I nie wszystkie wyrażane są językowo (taniec).

Ujęcie modernistyczne,

funkcjonalne

• Pojedyncze zdarzenie to powierzchniowa błahostka.

Bada się zjawiska powtarzalne, trwałe struktury.

• Przedmiotem nieobserwowalne cechy rzeczywistości.
• Wyjaśnia się głębokie nurty historii.
• Zbiera się dane rozległe czasowo i przestrzennie

i opracowuje statystycznie, łącząc je w zbiory

Ma się wtedy dostęp do procesów strukturalnych: o

długotrwałym przebiegu, widziane przez człowieka

jako niezmienne, zastane: „zawsze tak było”.

• Ludzie zawsze się rodzą, jedzą, piją, domy budują,

sprzedają i kupują, śpią, dzieci płodzą… gadają.

• W historii języka polskiego: I. Bajerowa

Ujęcie postmodernistyczne

• Antropologia historyczna: Huizinga, Elias,

Guriewicz, Ariés, Bloch, Le Goff.

• Nacisk na jedność kultury materialnej i

mentalności.

• Odkrywanie kategorii postrzegania,

konceptualizacji, które formują doświadczenie;

nieprzekraczalnych barier postrzegania świata.

• Interesują badaczy:

mentalność raczej zbiorowa niż jednostkowa,

kultura raczej „średnia” niż elitarna,

kultura raczej oralna niż literacka,

stereotypy raczej niż przemyślane

konstrukcje intelektualne

Historia języka jako nauka

interdyscyplinarna

• Należy do językoznawstwa i do nauk o kulturze,

patrzy na dzieje języka przez pryzmat kultury i
na dzieje kultury przez pryzmat języka jako
najbardziej ustrukturowanego systemu
znakowego, jaki został przez człowieka
stworzony.

• Wychodzi poza badanie abstrakcyjnego systemu

fonologicznego i gramatycznego, natomiast
zajmuje się ewolucją języka jako systemu
kategoryzującego i interpretującego
rzeczywistość, utrwalającego i przekazującego
dziedzictwo kulturowe.

Przykłady z historii języka polskiego