M. Głowiński „Świadectwa i style odbioru”
Pytania: Jak badać funkcjonowanie literatury i odbiór dzieła literackiego w różnych epokach? Jak ujawnić charakterystyczne dla danego okresu style. Poruszając temat analizy odbioru nie można się ograniczać do analizy tekstów, gdyż są one tylko jednym, choć głównym elementem aktu komunikacji literackiej. Trzeba ustalić jakie materiały winny stać się przedmiotem analizy. Fakt odbioru nie jest jak i dzieło literackie bezpośrednio dany, trzeba go dopiero zrekonstruować na podstawie tekstów pewnego rodzaju, tych, które dają się interpretować jako jego świadectwa. Składają się tu rozmaite przekazy, dzielą się one na 5 grup:
wypowiedzi, w których sam proces lektury podległ tematyzacji (literackie, para - literackie, krytyczne) - najłatwiej poddają się rekonstrukcji, są niemal bezpośrednio dane. Zalicza się do nich 3 typy przekazu:
wypowiedzi o dziele w dziele, dotyczą sposobu odbioru literatury
zapisy lektury, zawarte w korespondencjach, dziennikach intymnych i dokumentach osobistych
impresjonistyczna krytyka literacka
wypowiedzi meta - literackie o charakterze dyskursywnym - ich sposoby lektury nie są stematyzowane, trzeba je rekonstruować na podstawie analizy, za pomocą jakich kategorii ujmuje się literaturę, przekazy te pozwalają również odtworzyć sposoby odbioru, właściwe danej epoce.
teksty, odwołujące się do innych tekstów przez pastisze, parodie, stylizacje - są to wypowiedzi literackie niedyskursywne i niestematyzowane, takie, które przez swą strukturę odwołują się do innego tekstu, świadcząc o jego konkretyzacji.
transformacje dokonywane na dziele literackim, są to:
przekłady - każdy z nich to interpretacja tłumaczonego utworu, nie stanowi kalki, jest domeną wyborów, które informują o świadomych decyzjach tłumacza , ukazują tez sposoby lektury właściwe jego epoce. Niektóre właściwości przekazu są też wynikiem właściwości języka , na który się tłumaczy.
parafrazy - tu istotna jest niewierność wobec oryginału, lecz sporządzenie nowej wersji zazwyczaj utworu dobrze znanego i w obrębie danej kultury literackiej przyswojonego.
transkrypcje - przeniesienie utworu z jednego systemu znaków w obręb drugiego czyli z systemu językowego na system znakowy innych sztuk. Można tu potraktować utwór jako tekst pieśni, zilustrować tekst literacki lub zrobić transkrypcje teatralną czy filmową dzieła.
badania socjologiczne o charakterze empirycznym - należą tu wyniki empirycznych badań socjologów, zajmujących się obiegiem dzieł literackich w różnych grupach społecznych.
Głowiński wymienia 7 stylów odbioru:
STYL MITYCZNY. Gdy dzieło literackie odbierane jest jako przekaz religijny, głoszący prawdy wiary, w pewnej mierze nie ma ono bytu samoistnego, jest przypisane pewnej całości światopoglądowej. Styl ten obowiązywał głównie w społecznościach archaicznych. Jego domena stała się recepcja dzieł, związanych z sacrum, wyraża on realizację światopoglądów w jakiś sposób zastanych.
STYL ALEGORYCZNY. Organizuje się wokół tezy, dotyczącej struktury dzieła, u podstaw stylu leży przeświadczenie, ze dzieło literackie jest dwuwymiarowe, a relacje między wymiarami stałe. Wymiar pierwszy służy ujawnianiu drugiego, tego , które zawiera treści istotne - tak zwane „drugie dno”, które często pokrywa się z kompleksem wyznawanych przekonań. Odmianą tego stylu jest styl ezopowy (zakłada, że dzieła pisane kryją pod powierzchnią treści, które z różnych przyczyn nie mogą być w danej społeczności komunikowane)
STYL SYMBOLICZNY. Również zakłada dwuwymiarowość dzieła, rozumiana jest ona jednak inaczej. Relacje między wymiarami nie są ustalone, nie odwołują się one także do ustabilizowanego już systemu poglądów. Wymiar pierwszy nie otwiera więc widoku do sensów stałych, ma co najwyżej sugerować owe znaczenia. Styl ten pozostawia więc większe pole do popisu czytelnikowi. Symboliczny styl jest otwartym, co znaczy, ze respektuje możliwość wielu znaczeń.
STYL INSTRUMENTALNY. Dzieło literackie traci w jego obrębie pewną autonomię. Chodzi bowiem o wkomponowanie pewnych utworów w jakąś całość światopoglądową oraz traktowanie ich jako środków działania jakiejś ideologii. Lektura to zatem czynność utylitarna, moralizatorska.
STYL MIMETYCZNY. Jego podstawą jest przeświadczenie, że między przedmiotami i sytuacjami przedstawianymi w utworze literackim a przedmiotami i sytuacjami w rzeczywistości zachodzi stosunek podobieństwa. Podstawa odniesienia nie jest tu więc kompleks światopoglądowy, lecz realny świat. W obrębie lektury istotna staje się zaś prawda.
STYL EKSPRESYJNY. Najważniejsze jest sytuowanie danego utworu wobec nadawcy. Autor traktowany tu jest jako składnik tekstu. Lektura jest interpretowana w odniesieniu do jego osobowości. Styl ten zakłada nieustanną obecność autora, a każdy element utworu „czyta się” jako świadomy lub nieświadomy przejaw jego intymnego świata. Podstawową właściwością stylu jest więc to, że zmierza on do indywidualizacji.
STYL ESTETYZUJĄCY. Chodzi o dążenie do odbioru dzieła przede wszystkim jako dzieła (tak zwana lektura autoteliczna). Jest tu ważna zasada „sztuki dla sztuki”, zatem podstawowymi kategoriami są :piękno i forma. Lektura koncentruje się na samym dziele i wyklucza jego instrumentalne pojmowanie.
Ze względu na typ możliwości jakie przynosi ze sobą użycie danego stylu (chodzi o możliwości jakie otwiera przed praktyką recepcyjną) dzielimy je na:
- ograniczone - relacje między elementami są w dużym stopniu uproszczone, uległy schematyzacji, są łatwo przewidywalne.
- wypracowane - charakteryzuje je mniejsza przewidywalność, są też w mniejszej mierze niż style ograniczone zakrzepłe w kulturze.
RECEPCJA- przyjęcie, odbiór dzieła literackiego przez publiczność i jego funkcjonowanie w różnych kręgach odbiorców. Na recepcję wpływa wartość dzieła, oczekiwania czytelnicze, a także sytuacja zewnętrzna, ekonomiczna i społeczna. Recepcja jest procesem indywidualnym i zbiorowym. Zainteresowanie tym procesem rozwinęło się w XX w. w związku ze zjawiskami kultury masowej. Zajmuje się tymi sprawami socjologia literatury.