TEMATYKA ARKADYJSKA W LITERATURZE STAROPOLSKIEJ
Arkadia to u starożytnych poetów (Wergiliusz) pełen harmonii i radości kraj szczęśliwych pasterzy żyjących w zgodzie z naturą.
W literaturze staropolskiej, podobnie jak w poezji i prozie europejskiej renesansu i baroku, uformowała się konwencjonalna wizja świata pasterskiego, wyrosła na gruncie starożytnych mitów arkadyjskich oraz ściśle z nimi związanego światopoglądu. Wizja ta dochodziła do głosu zwłaszcza w poezji bukolicznej (sielanka) oraz w dramacie pasterskim. Poszczególne elementy konwencji arkadyjskiej skrystalizowały się bądź już w starożytnej, bądź też dopiero w renesansowej i barokowej literaturze i sztuce europejskiej. Arkadyjska wizja człowieka, zaakceptowana przez renesansową pedagogikę, literaturę dydaktyczną i poezję, zezwalała ludziom czynić zadość — z poczuciem właściwej im moralnej miary — wszelkim naturalnym skłonnościom. Ideał ten przyświecał także m. in. ówczesnej tragedii, opartej na antycznej tradycji, szczególnie senecjańskiej, która przedstawiała zarazem jego zniszczenie wskutek sprzeczności tkwiących w naturze cywilizowanego człowieka i świata. Ale Seneka nie tylko ukazywał klęskę owego ideału, budził także nadzieję na jego spełnienie, gdyż wskazywał na możliwość powrotu do naturalnego raju złotego wieku poprzez ubóstwo pragnień i potrzeb oraz dwie różne idylle: całkowitego osamotnienia i małej społecznej wspólnoty, ucieleśnionej w małżeńskiej miłości. Arkadyjski mit renesansowy i barokowy nawiązywał do tej senecjańskiej obietnicy. Utrwalona w poetyckich realizacjach arkadyjskiego modelu szczęścia postawa sielankopisarzy wobec świata nacechowana była niechęcią do postępu cywilizacyjnego i wyrażała zmęczenie jego niedostatkami, które zazwyczaj najdotkliwiej dawały znać o sobie wówczas, gdy rozpadały się tradycyjne więzi międzyludzkie i wynikające z nich moralne i społeczne konwenanse. Częsta w renesansowej i barokowej literaturze była symbioza pasterza — amanta i poety. Miała ona na celu ukazanie człowieka w artyście i artysty w człowieku. Pisarz uprawiał duchową autobiografię - idyllę jego osobistych przeżyć i przemyśleń, w której problematyka wolności z płaszczyzny moralno-erotycznej przesuwała się w kierunku estetycznej i zarysowywał się mniej lub bardziej wyrazisty konflikt między subiektywnym poczuciem własnej wartości oraz osobistymi skłonnościami i uzdolnieniami poety a niekorzystnym dla nich systemem estetycznych i społecznych norm. Zainteresowania poetów-pasterzy w staropolskiej Arkadii skupiały się chętniej na społecznych i politycznych niż miłosnych przesłankach zatargów jednostki z otoczeniem.
Mity arkadyjskie i elementy arkadyjskiego światopoglądu przedostawały się w rozmaity sposób do sfery literatury: postawa arkadyjska dochodziła do głosu za pośrednictwem symboliki przejętej z mitologii antycznej, wyrażała się również poprzez oryginalną poetycką metaforykę. I odwrotnie — literatura powoływała do istnienia nowe elementy arkadyjskiej wizji świata, równocześnie wykształcały się w XVI-wiecznej twórczości literackiej zjawiska określane we współczesnych badaniach mianem „arkadyjskiej konwencji" i „arkadyjskiej topiki". Utrwaliły się mianowicie określone sposoby kształtowania postaci bohaterów i przedstawiania rzeczywistości, zwłaszcza wiejskiej, oraz swoiste schematy fabularne i obrazowe. Znamienna była dążność do lokalizowania Arkadii w miejscach określonych historycznie lub topograficznie. Staropolski złoty wiek był lokalizowany (zwłaszcza w sielankach o silniejszym kolorycie narodowym) w wyidealizowanej epoce wczesnego, patriarchalnego feudalizmu, pamiętającego czasy wspólnoty pogańskiej, lub w okresie rządów legendarnych Leszków i historycznych Piastów. Kiedy indziej Arkadię próbowano lokalizować we współczesnej rodzimej wsi polskiej; zjawisko to zapoczątkowane twórczo w Sobótce Kochanowskiego podjęła następnie u schyłku XVI w. poezja poświęcona opisowi i sławieniu ziemiańskiej szczęśliwości ( poezja ziemiańska Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego). Do stałych elementów arkadyjskiej wizji należał pejzaż pastoralny, na który składała się urocza przyroda, przedstawiona w konwencji loci amoeni (wyobrażenia obszarów przebywania duszy po śmierci). Na jej tle pojawiały się znamienne postacie Pana, faunów i nimf. Obraz wsi był całkowicie wyidealizowany i oderwany od rzeczywistości: na tle pięknej przyrody (pól, sadów, strumieni) mogły pojawiać się dwór, gumno lub kościół, brakowało jednak ubogich chłopskich chałup. Idealizacji podlegał również bohater arkadyjski. Mógł nim być np. pasterz, mieszkający w szałasie i wiodący na łonie natury idylliczny żywot wypełniony prostymi zajęciami oraz przeważnie nieszczęśliwą miłością; postacie takie pojawiały się zwłaszcza w romansach i nowelach, także w dramatach pastoralnych. Nasycenie arkadyjskiego świata elementami georgicznymi sprawiło natomiast, że obok pasterzy zajęły miejsce również wyidealizowane postacie wieśniaków, zajętych uprawą roli: oracze i żeńcy. Postacią arkadyjską jest np. idealny oracz w Pieśni XII w Sobótce Kochanowskiego. Oracz i żeniec, członkowie wiejskiej społeczności, pojawiali się w poezji jako istoty szczęśliwe, czerpiące radość z bezpośredniego kontaktu z naturą, śpiewające przy pracy i sprawnie pomnażające dobra swych panów. Arkadyjska topika wywodziła się często z repertuaru antycznego, przekształconego w duchu rodzimości. Topos śpiewu przy pracy lub topos gospodarskiego spojrzenia to szczególnie popularne w poezji XVI i XVII w. schematy. Już w tym okresie spotyka się jednak przykłady przełamywania tradycji arkadyjskich konwencji. Zmienia się ich kształt, pojawiają się nowe tendencje, struktura toposów ulega modyfikacji; najogólniej rzecz ujmując: idylliczność ustępuje miejsca realizmowi. Przykładem tego zjawiska może być sielanka Sz. Szymonowica Żeńcy.