Pitirim Aleksandrowicz Sorokin

Dynamika socjokulturowa

21.01.1889 r. - 11.02.1968 r.

Rosyjski socjolog urodzony w Republice Komi, uczeń Leona Petrażyckiego, członek nielegalnej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, popierał rewolucję, ale nie tę w wykonaniu bolszewików. Po rewolucji lutowej wszedł w skład rządu Aleksandra Kiereńskiego. Po zwycięstwie bolszewików w Rosji, jak większość eserowców, był więziony
i skazany na śmierć, jednak wyrok zamieniono na banicję. Sorokin wyemigrował ostatecznie do USA, gdzie na Harvardzie założył pierwszą katedrę socjologii, w której wykładał
aż do przejścia na emeryturę. W międzyczasie zatrudnił Talcotta Parsonsa, którego później oskarżył o kradzież pomysłów. Zmarł w USA.

Pitirim Sorokin jest znanym teoretykiem mobilności systemów społecznych,
a także teoretykiem rewolucji.

Stworzył integralną teorię kultury, łączącą podejście socjologiczne (zgodnie z którym kultura jest bytem pochodnym wobec społeczeństwa) i kulturowe (zgodnie z którym kultury są niezależne od form organizacji społeczeństw). W podejściu Sorokina kultura i społeczeństwo łączą się ze sobą w relacji integralnej i równorzędnej, badacz nie dopuszcza możliwości stosunku nadrzędno-podrzędnego.

Niniejszy referat będzie przedstawieniem poglądów Sorokina przedstawionych w artykule Social and Cultural Dynamics s. 48-96.

W artykule Dynamika socjokulturowa Sorokin wychodzi od założenia, że istnieją
4 konglomeraty kultury/ typy integracji zjawisk kulturowych:

1. przestrzenny,

2. zewnętrzny,

3. funkcjonalny,

4. logiczny,

z czego wysnuwa następujące wnioski:

1. systemy kulturowe (cultural conglomerations) można uszeregować linearnie
   od najmniej zintegrowanego (czyli właściwie niezintegrowanego), do najbardziej zintegrowanych systemów kulturowych; w rzeczywistości nie ma systemów,
   które moglibyśmy umieścić na krańcach skali - każdy system kulturowy znajduje się w jakimś miejscu pomiędzy tymi dwoma skrajnymi przypadkami;

2. przestrzenny i zewnętrzny typ integracji występują w jakimś stopniu we wszystkich typach systemów kulturowych, w przeciwieństwie do integracji funkcjonalnej
   i zewnętrznej; istnieje grania pomiędzy typem integracji funkcjonalnej a logicznej
   lub istnieją elementy wspólne dla integracji logicznej i funkcjonalnej;

Sorokin kontynuuje swe rozważania nad integracją kultury, dochodząc do następujących twierdzeń:

1. każda kultura jest w jakiś sposób zintegrowana (jeśli mamy do czynienia tylko
   i wyłącznie z typem integracji przestrzennej, to jest to po prostu przypadkowe nagromadzenie określane przez Sorokina terminem congerie );

2. w kulturach zintegrowanych logicznie i funkcjonalnie każda zmiana wpływa na zmianę innych elementów tego systemu; tylko w kulturach zintegrowanych przestrzennie
   i zewnętrznie dodawanie i eliminowanie części może nie wywoływać żadnej zmiany.

Następnie Sorokin zastanawia się, skąd bierze się zmiana w systemie. Rozważa następujące możliwości:

1. zmiana jest zewnętrzna wobec systemu kultury;

nie ma sensu szukać wewnętrznej logiki zmian w kulturach zintegrowanych zewnętrznie i przestrzennie, jest natomiast konieczne szukanie zasady rządzącej zmianami w kulturach zintegrowanych logicznie i funkcjonalnie; zmiana w systemach zewnętrznych i przestrzennych zachodzi pod wpływem działania siły zewnętrznej;

każdy system kulturowy zintegrowany logicznie lub funkcjonalnie jest pod pewnym względem niezależny na wpływy zewnętrzne (np. wpływy pogody, zmiany klimatu, zmiany pór roku, kataklizmy, wojny itp.), musi mieć jakiś system samoregulacji zawarty wewnątrz siebie;

2. zmiana jest zawarta wewnątrz systemu kultury (immanentna teoria zmiany);

zmiana w systemach zintegrowanych funkcjonalnie i logicznie jest wpisana w system i zależy także od relacji pomiędzy poszczególnymi jego elementami, ale nie jest zupełnie niezależna od czynników zewnętrznych (immanent self-regulation and self-direction), np. dojrzewanie płciowe człowieka.

3. teoria integralna zmiany - ponieważ kultura jest połączeniem wielu czynników (religii, ekonomii itp.), nie można szukać źródła zmiany w tylko jednym czynniku zewnętrznym, ani też tylko w wewnętrznej sile kultury; zmiana jest wynikiem wpływu wielu czynników zewnętrznych kontrolowanych przez wewnętrzną naturę systemu kulturowego.

4. kultura zintegrowana logicznie znaczeniowo.

Sorokin wyklucza wywołanie zmiany za pomocą tylko jednego czynnika, uważa, że zmiana wywoływana jest poprzez oddziaływanie kilku czynników.

Sorokin uważa, że zjawiska kulturowe mają dwa znaczenia: wewnętrzne (mentalisty of culture) i zewnętrzne. Zjawiska tworzące zewnętrzny aspekt kultury są manifestacją jej aspektu wewnętrznego:

wewnętrzna kulturowa natura - wewnątrz kulturowe znaczenie

• zjawisk kulturowych nie można badań z pominięciem ich wewnętrznego sensu;

• jakiś przedmiot może mieć identyczne cechy fizyczne, a zupełnie inne znaczenie
  i odwrotnie: przedmiot może mieć różne cechy fizyczne, a znaczenie identyczne,
  np. Republika Platona jako książka nagrana na płytę i czytana oraz w wydaniu tradycyjnym;

• zwierzęta nie są na ogół w stanie odróżnić wewnątrz kulturowego znaczenia;

• znaczenia są stopniowalne - od prostszych, zrozumiałych nawet dla osób o niezbyt wysokim ilorazie inteligencji, do skomplikowanych, które rozumieją tylko niektórzy (kompetencja kulturowa).

Następnie Sorokin zastanawia się, jakie mamy narzędzia do rozpoznawania właściwych znaczeń i odpowiada, że to zależy od rozumienia słowa „prawdziwy”. Możliwych jest bowiem kilka odczytań:

1. czysto deskryptywny

2. psychologiczna teoria - wnikamy w umysł autora - co autor miał na myśli - znaczenie w głowie osoby tworzącej daną nazwę, autora znaczenia lub jego modyfikatora,
   tak jak traktował dane zjawisko autor, jak dane znaczenie jest rozumiane przez danego człowieka lub grupę osób; możemy tak rozumieć, gdy autor wyraża wprost, co miał na myśli;

3. odczytanie socjologiczno-fenomenologiczne

rozbieżność między intencją a efektem działania;

możemy nie wiedzieć niczego nt. psychologicznego znaczenia danego słowa,
a nadal jakieś wydarzenie będzie miało dla nas sens

1. odczytanie przyczynowo-funkcjonalne

2. odczytane logiczne - możliwa w wielu kulturach: czy elementy powiązane logicznie, czy nie zawierają logicznej sprzeczności, czy tworzy łatwy
   do zrozumienia system, czy jest naczelna zasada przenikająca wszystkie elementy kultury

Czasem sens psychologiczny pomaga w odkryciu sensu logicznego, czasami nie znamy zupełnie sensu psychologicznego, czasami sensy te są ze sobą sprzeczne.

Właściwe pod względem logicznym odczytanie zjawisk kulturowych wymaga:

- ustalenia norm logicznej zgodności (dedukcja, indukcja)

- poznania podstawowych założeń danej kultury

- przyjęcia bezstronnej pozycji w czasie obserwowania zgodności lub niezgodności podstawowych założeń.

Kanon norm logicznych ustalamy dla danej kulturze, ale oceniamy jej logikę zawsze z punktu widzenia własnej kultury.

Sorokin wyróżnił kilka typów integracji kulturowej (SUPERSYSTEMÓW)

1. sensualny

rzeczywistość jest materialna i poznawalna rozumem i zmysłowo

2. ideacyjny

natura rzeczywistości jest duchowa i poznawalna ponadzmysłowo, ponad rozumowo

3. idealistyczny

rzeczywistość jest po części materialna i duchowa

Typ systemu Cechy	Sensualny	Ideacyjny	Idealistyczny (mieszany)
Natura rzeczywistości	rzeczywistość jest materialna i poznawalna rozumem i zmysłowo	natura rzeczywistości jest duchowa i poznawalna ponadzmysłowo, ponad rozumowo	rzeczywistość jest po części materialna i duchowa
Natura potrzeb i dróg ich zaspokajania	Potrzeby zmysłowe, cielesne (jedzenie, picie, seks)	Duchowe (zbawienie duszy)	Dążenie do dominacji w sztuce, moralności
W jakim stopniu można zaspokoić te potrzeby?	maksymalnym	Największym, najpełniejszym
Sposoby zaspokojenia potrzeb	Eksploatowanie i modyfikacja świata	Dobrowolnie podjęta minimalizacja potrzeb, eliminacja potrzeb fizycznych

Typ systemu Cechy	Sensualny			Ideacyjny			Idealistyczny (mieszany)
		Aktywnie sensualny	Pasywnie sensualny	Cynicznie sensualny	Ascetyczno-ideacyjny	Aktywno ideacyjny
Natura rzeczywistości	rzeczywistość jest materialna i poznawalna rozumem i zmysłowo			natura rzeczywistości jest duchowa i poznawalna ponadzmysłowo, ponad rozumowo			rzeczywistość jest po części materialna i duchowa
Natura potrzeb i dróg ich zaspokajania	Potrzeby zmysłowe, cielesne (jedzenie, picie, seks)			Duchowe (zbawienie duszy)			Dążenie do dominacji w sztuce, moralności
W jakim stopniu można zaspokoić te potrzeby?	maksymalnym			Największym, najpełniejszym
Sposoby zaspokojenia potrzeb	Zmiana świata organicznego i nieorganicznego oraz socjalkulturowego	Pasożytnicza eksploatacja świata, dostarczanie sobie jak największej ilości przyjemności zmysłowych	Oportunista - Kameleon: adaptuje siebie do rzeczywistości	Drastyczna eliminacja potrzeb zmysłowych, zastąpienie ich duchowymi		Eliminacja potrzeb, ale także przekształcanie rzeczywistości, by była bliższa światu odei

Sorokin wyróżnił dwa mieszane typy mentalności i kultury:

Idealistyczna kultura mentalna

łączy elementy sensytywne i ideacyjne, ale dominują te drugie

tworzy system zintegrowany tak długo, jak długo idee odpowiadają rzeczywistości

potrzeby zmysłowe i duchowe . zmysłowe podporządkowane duchowym

metody realizacji: zmiana siebie i świata

Pseudo idealistyczna kultura mentalna

niezintegrowana w sposób logiczny

potrzeby mogą być zaspokojone tylko w sposób umiarkowany, dysproporcja pomiędzy potrzebami - dominują sensytywne

zaspokojenie potrzeb poprzez unikanie cierpienia (ciosów, biedy) oraz adaptację rzeczywistości

konieczna pomoc zewnętrzna - absolutu

Doniosłość Sorokina polegała na stworzeniu teorii kultury, która, w przeciwieństwie do obowiązującej dotąd teorii linearnej, była cykliczna. Sorokin zauważa bowiem, że w różnych okresach historycznych dominowały różne supersystemy, które zmieniały się w sposób cykliczny: od ideacyjnego poprzez mieszany do sensulanego, którym np. był renesans. Socjolog zauważył również, że bez dogłębnej znajomości historii, nie można prowadzić dobrze badań socjologicznych.

Ligia Basińska

Na podstawie wykładu dr A. Gawkowskiej wygłoszonego w ISNS UW w dn. 6.01.2009 r.

1

---