28c. Bajka ezopowa, bajka zwierzęca, bajka magiczna. Odmiany stylizacji i ich historycznoliteracka aktywność.
Gabriela Woźnica
Bajka ezopowa
Bajki greckie, znane pod nazwą ezopowych, to krótkie, liczące kilka do kilkunastu wierszy, prozaiczne opowiadania, których bohaterami są przeważnie zwierzęta i ptaki.
Za twórcę bajki podaje się niewolnika Ezopa (VI w. p.n.e.), pochodzącego z Azji Mniejszej, którego utwory pisane prozą wyrastały z nie znanych dziś złóż dydaktycznej twórczości ludowej; miał on licznych naśladowców aż do XVIII w.
Ustaliły się dwa typy przetwórstwa: wcześniejszy w języku łacińskim, zachowujący pierwotna formę epigramatycznej bajki ezopowej, i późniejszy, który przedstawiał tematykę ezopową epicko, dając początek bajce narracyjnej. Najwybitniejszym bajkopisarzem w literaturze rzymskiej był Fedrus (I w. p.n.e.), który opracował na nowo motywy znane z utworów Ezopa, pisał on bajki wierszowane; jest uważany z twórcę klasycznej bajki literackiej.
Średniowiecze znało bajki ezopowe głównie z retorycznych przeróbek prozaicznych, pochodzących z pierwszych wieków naszej ery. Z nich dokonał wyboru w początku XIV w. pedagog bizantyjski, Maximus Planudes, a drukiem wydał ten zbiór w 1479 r. humanista włoski Bonus Accursius.
W Polsce bajki ezopowe przyswoił Biernat z Lublina, przekładając je za język polski ok. 1522 r. pt. „Żywot Ezopa Fryga,mędrca obyczajnego, z przypowieściami jego”.
Do najwybitniejszych twórców w tym gatunku należeli: w lit. Francuskiej La Fontaine (XVII w.), w niemieckiej G. E. Lessing (XVIII w.), w rosyjskiej I. Kryłow (XVIII w.).
Bajka zwierzęca
Jest to najbardziej rozpowszechniona forma bajki, w której przedstawione zwierzęta występują jako maski określonych typów ludzkich, a relacje między nimi są odpowiednikiem społecznych stosunków i intuicji. Nazwa zwierzęcia jest tu konwencjonalnym znakiem zastępującym rozbudowaną charakterystykę pewnych cech moralno-psychologicznych (lew - siła lub męstwo, lis - przebiegłość, mrówko - pracowitość, baran - głupota, zając - płochliwość itp.); stałość i jednoznaczność przyporządkowania takiego znaku określonemu kompleksowi treści czynią z bajki zwierzęcej wypowiedź o charakterze alegorycznym. Sens dydaktyczny bajki jest zwykle bezpośrednio wysłowiony jako morał, który najczęściej bywa ulokowany na końcu utworu, choć może występować także jako formuła początkowa.
Do najwybitniejszych polskich bajkopisarzy należą: Krzysztof Niemirycz, Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Adam Mickiewicz, Aleksander Fredro, Jan Lemański, Benedykt Hertz, Julian Ejsmond, Artur Maria Swinarski.
Bajka magiczna
Nazywana też baśnią, jeden z podstawowych gatunków epickich ludowej literatury; niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujących dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granicę między światem realistycznym, a sferą działania sił nadprzyrodzonych. Bajka magiczna utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu wiary w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorfizację przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań. Istnieje bogaty repertuar motywów i wątków baśniowych, które powracają w tekstach reprezentujących kultury bardzo od siebie odległe zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Najstarsze ze znanych baśni pochodzą z literatury indyjskiej, co skłania do sformułowania teorii uznającej Indie za kolebkę tego gatunku. Obfity materiał baśniowy pochodzi z literatury arabskiej: baśnie arabskie ze zbioru „Tysiąca i jednej nocy” (wyd. w l. 1704-1717 przez Gallanda) zyskały wielką popularność w Europie XVIII-wiecznej, pochodzą one w znacznej części z X w. i zawierają liczne motywy starsze: hinduskie, perskie i rzymskie. Zasadniczy kanon żywej potem przez całe stulecia w Europie tradycji baśniowej ukształtował się w średniowieczu, kiedy doszło do bardzo intensywnego przenikania się tematów orientalnych (indyjskich i arabskich), motywów znanych z mitologii (greckiej i rzymskiej) oraz motywów zrodzonych na gruncie europejskich literatur narodowych. Klasyczny zbiór baśni europejskich opracował Ch. Perrault (najbardziej znane baśnie to m.in. „Ośla skórka”, „Tomcio Paluch”, „Czerwony Kapturek”, „Kot w butach”). Popularny do dziś zbiór baśni wydali w początkach XIX w. bracia Grimm. Znany powszechnie zbiór literackich baśni europejskich opracował Ch. Andersen (1847). W Polsce baśnie ludowe zbierali, literacko opracowywali i publikowali m.in. K. W. Wójcicki, A. J. Gliński, J. Lompa, R. Berwiński, R. Zmorski („Podania i baśni ludu w Mazowszu”, 1852 r.) .
Odmiany stylizacji i ich historycznoliteracka aktywność
Stylizacja językowa - zjawisko to polega na tym, że nadawca w trakcie formowania tekstu zmienia kryteria wyboru i układu elementów językowych, w wyniku czego uzyskuje odmienne jakości stylistyczne w stosunku do tych, jakimi posługiwał się jako jemu właściwymi. Stylizacja jest więc sposobem zróżnicowania stylistycznego tekstu przez odwołanie się do kodów języka współczesnego, któregoś ze stylów literackich współczesnych lub minionych, języka epok minionych, języka konkretnego pisarza czy nawet pojedynczego utworu.
Typy stylizacji:
Aluzja literacka
Utwór zawiera konkretny obraz, pojęcie postać literacką, nawet sposób ukształtowania prozodyjno-rytmicznego frazy - znane nam już z innego dzieła, jeśli wartości te zostały przejęte po to, aby je sfunkcjonalizować artystycznie i znaczeniowo w nowej strukturze dzieła.
Przykłady aluzji:
Do tytuł - Z. Krasiński „Nie-boska komedia” nawiązuje do “Boskiej komedii” Dantego
do sytuacji lirycznej- „Pożegnania kochanki” S. Goszczyńskiego w liryku J. Tuwima „Spacer antyczny”
do całokształtu utworu - do „Ksiąg Narodu i Pielgrzymstwa Polskiego” A. Mickiewicza w „Anhellim” J. Słowackiego
Parafraza
Oznacza przeróbkę dzieła literackiego dokonaną w celu ujawnienia jakości warsztatu pisarza. W obrębie stylizacji bardziej obchodzi nas parafraza fragmentu, myśli, motywu, czy wątku, które w przeróbce na tyle wyrazistej, że zachowują one swą przynależność, zostają wprowadzone w kontekst nowego utworu.
Przykłady parafrazy:
J. Kochanowski parafrazował „Ody” Horacego
Cytat
Przytoczenie fragmentu czyjejś wypowiedzi w jej oryginalnym kształcie.
Przykłady cytatu:
z „Romantyczności” A. Mickiewicza w wierszu W. Broniewskiego „Ballady i romanse”
z pieśni J. Kochanowskiego w „Sztandarze” J. Tuwima
Streszczenie
Niekiedy w literaturze można spotkać chwyt polegający na streszczeniu innego utworu. W poezji taki zabieg ma znaczenie szczególne z racji nadania treściom przywołanego utworu nowej postaci wierszowej.
Przykłady streszczenia:
Ł. Górnicki w „Dworzaninie polskim” streszcza fraszkę J. Kochanowskiego „O Koźle”
J. Tuwim w utworze „Kwiaty polskie” streszcza fragment XII ks. „Pana Tadeusza”
Pastisz
Polega na ostentacyjnym naśladownictwie echa autora jakiegoś utworu, maniery stylistycznej kierunku literackiego. Pastisz posiada wszelkie znamiona zabawy literackiej, co przedstawia się w tym, że zawiera bezpośrednią wskazówkę, czyj styl jest naśladowany.
Przykłady pastiszu:
K. Wyka w utworze „Przy drogowym pobrzeżu” spastiszował styl B. Leśmiana
J. Słowacki napisał pastisze “Pana Tadeusza”, “Konrada Wallenroda”, “Dziadów” A. Mickiewicza
Parodia
Utwór komiczny naśladujący kompozycję motywy i styl topowe dla rodzaju, gatunku lub odmian literackich poważnych (np. dramatu, eposu, ballady).
Przykłady parodii:
A. M. Swinarski w utworze „Bukiet jarzyn” sparodiował „Kwiaty polskie” J. Tuwima
K. I. Gałczyński w utworze „Nieznany rękopis S. Wyspiańskiego” sparodiował twórczość dramaturgiczną St. Wyspiańskiego
Stylizacja na gatunek literacki
Odwołanie się do jakiegoś gatunku literackiego poprzez wyzyskiwanie pewnych elementów strukturalnychi kompozycyjnych danego gatunku.
Przykłady:
K. I. Gałczyński „Żywot Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego” -Gałczyński odwołuje się do wierszowanych żywotów świętych
Stylizacja metryczna
Stylizacja na zasadzie wersyfikacji.
Przykłady:
J. Przyboś w utworze „Powrót z Nowogródka” stara się uformować wiersz na kształt trzynastozgłoskowca formuły 7 + 6 lub raczej wskazać na pokrewieństwo tej struktury rytmicznej, jaką stworzył w „Panu Tadeuszu” A. Mickiewicz
Stylizacja na formę muzyczną
Dążenie do tego, aby wiersz oddziaływał na równi: warstwą brzmieniową o znaczeniową, ale strona brzmieniowa była ekspresywnie mocniej nacechowana. Zjawisko rzadkie, ponieważ współczesna poezja świadomie odchodzi od eksponowania walorów dźwiękowych wiersza, skupiając się na walorach treściowych słowa.
Przykłady:
Stylizacja wiersza na walca w utworze „Melodia” K. I. Gałczyńskiego
T. Lenartowicz utworom “Mazur za wołami” i “Maciek” nadał rytm tańca ludowego
Stylizacja na język obcy
Próba naśladowania dźwięków innego języka, jego charakterystycznej melodii i układu fonemów, a także rozmieszczenia akcentów. Jest to zabawa literacka.
Przykłady:
J. Tuwim „ O mowie rosyjskiej”
Stylizacja archaiczna
Zabieg umożliwiający osiągniecie tzw. kolorytu lokalnego i czasowego przez wprowadzenie języka określonej epoki, której utwór dotyczy - założenie jest oczywiście teoretyczne, bo nie możemy oddać epoki, jeśli jest zbyt odległa. Potrzeby artystyczne wykluczają w zasadzie pełne nasycenie tekstu językiem danej epoki - w praktyce posługuje się tu archaizmami bez względu na epokę z której pochodzą - archaizm pełni funkcję sygnału dawności.
Przykłady:
stylizacje umiarkowane w „Trylogii” H. Sienkiewicza
bardzo silna w „Bolesławie Chrobrym” A. Gołubiewa
Stylizacja gwarowa
Dialektyzacja wprowadza czasem do literatury język gwar jako kompletny system językowy (ułatwia ten zabieg fakt, że gwary są żywymi językami, funkcjonującymi społecznie).Teksty stylizowane na gwarowe różnią się między sobą stopniem stylizacji: rozróżnia się stylizację okazjonalną i repartycję języka gwarowego (poszczególne postaci różnią się językiem: postaci z „Wesela” Wyspiańskiego mówią gwarą, jeśli pochodzą z Bronowic, lub językiem literackim, jeśli pochodzą z Krakowa)
Mówimy o stylizacji na gwarę w ogóle („Chłopi” W. S. Reymonta), stylizacji na gwarę konkretną - np. podhalańską („Na skalnym Podhalu” K. Przerwy-Tetmajera), stylizacji na gwarę specyficznych środowisk (np. uczniowskiego w „Syzyfowych pracach” S. Żeromskiego; mieszkańców przedwojennej Warszawy - felietonach S. Wiecheckiego).
Bibliografia:
Adam Kulawik, „Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego”, Warszawa 1990
Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, „Słownik terminów literackich”, Wrocław 2000
„Słownik rodzajów i gatunków literackich”, red. G. Gazda, S. Tynecka-Makowska, Kraków 2006