DOBRZYNKA

Dobrzynka, niem. Guttenfeld. Niemiecka wieś czynszowa z kościołem i karczmą, pierwotnie zapewne o obszarze 54 łanów (907,2ha). Wymieniona po raz pierwszy (jako Guttenvelt) 28 lipca 1374 r. W dokumencie dotyczącym regulacji granic między Warmią a Zakonem. Prawdopodobnie niemiecka lokacja wsi miała charakter wtórny, przedtem bowiem, obok Stegi Wielkiej i Skarbca, należała do uposażenia słynnego wodza jaćwieskiego Skomanda, który w rezultacie przyjęcia chrztu otrzymał ją w drodze nadania w 1285 r. Wówczas wieś zamieszkiwała ludność pruska, a jej nazwa brzmiała Labalaues, czyli po prusku „Dobre Pole (labs=dobry, laucks=pole). Uważa się więc, że mogła to być najstarsza miejscowość na terenie komornictwa Woria (Woryny) chociaż tak wczesną wzmiankę o niej można niewątpliwie zawdzięczać temu, że wiąże się z imieniem Skomanda. W 1414 r. Stopień zniszczenia kościoła oszacowano na 54 grzywny(nie został spalony). Były tu wówczas 54 łany czynszowe, z tego 3 puste. 17 marca 1482 r., wieś otrzymał z nadania wielkiego mistrza Marcina Truchsessa, jako zadośćuczynienie za zobowiązania płatnicze Zakonu, dawny zaciężny Hans Grobel (Groeben?). Wieś liczyła wówczas 70 łanów, w tym 4 kościelne. W rezultacie zniszczeń z okresu wojny trzynastoletniej z lat 1519-1521, w 1540 r. Wieś była wówczas niemal całkowicie wyludniona, istniały tu bowiem tylko 4 gospodarstwa chłopskie. W tym okresie wieś posiadali Kreytzenowie, którzy mieli tu patronat kościelny, zaś w 1543 r. Uzyskał ją Georg von Sack. W 1642 r. Ród ten wygasł, a wieś nabyła rodzina von Tettau (majorat Stega Mała). W 1717 r., cały majątek, wraz ze wsią Dobrzynką, odziedziczył po ojcu kapitan Johann Eberhard von Tettau. Dobrzynka była już wówczas wsią folwarczną. W1709 spłonął tu kościół gotycki, który był niewielką budowlą założoną na rzucie prostokąta o wym. 29,8x7,8 m, z drewnianą wieżą. Wkrótce potem kościół odbudowano, ale w 1876 r. Został zamknięty z powodu złego stanu. 19 listopada1879 r. Poświęcony na nowo.W1743 r. Przy kościele istniała szkoła parafialna. W 1878 r. Dobrzynka określana była jako majątek szlachecki i folwark, łącznie 23 dymy, zaś właścicielem był von Massow ze Stegi Małej. Stan ten istniał też w 1821 r. w Dobrzynce zamieszkiwały wówczas 172 osoby. Później została tu dokonana reforma uwłaszczeniowa, ponieważ o wsi szlacheckiej ani o folwarku nie ma już mowy. Była to jednak wieś niewielka: w 1928 r. Liczyła 231 mieszkańców, a w 1939 r. - 174. W 1983 r. była to wieś składająca się z 19 budynków mieszkalnych i liczyła 68 mieszkańców. Były tu 24 gospodarstwa o łącznej powierzchni 292 ha.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
domy nr 11, 12, 20, 21 (zajazd), 22, 25, dwa cmentarze.

Postulowane do wpisu do rejestru zabytków:
zajazd (nr 21)

Warunki ochronny archeologicznej:
na terenie cmentarza przykościelnego dopuszcza się budowę o charakterze sakralnym. Zainwestowanie należy poprzedzić archeologicznymi badaniami wykopaliskowymi, pozostałe inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzone archeologicznymi rozpoznaniem powierzchni.

Budynek nr 22

KANDYTY

Kandyty, niem. Canditten. Niemiecka wieś czynszowa wielkości 68 łanów (1142,4), której nazwa Catithen ("mały bród"), pojawiająca się źródłowo dopiero w 1414 wskazuje wszelako na jej pruski rodowód. Znaczenie tej nazwy wskazuje na to, że górny bieg Wałszy tworzył bagnisty, trudny do przebycia 14 teren. Pruska tradycja wsi każe widzieć pod postacią wielkiego głazu spoczywającego obok probostwa, grób legendarnego przywódcy Jaćwingów-Skomanda. Jednak pruska tradycja osadnicza tego miejsca może odnosić się do czasów przedkrzyżackich, lub co najwyżej do wczesnego okresu krzyżackiego. W XV i XVI w. Wieś była kilkakrotnie doszczętnie niszczona. Straty w wojnie z 1414 r. Oszacowano (łącznie ze spalonym kościołem) na sumę 3500 grzywien. Już wówczas we wsi były dwie karczmy. W rezultacie wojen trzynastoletniej oraz z lat 1519-1521, jeszcze w 1540 r. Istniały tu tylko cztery gospodarstwa chłopskie, co dla tak dużej wsi oznacza niemal zupełne wyludnienie. W 1491 r. Otrzymał tę wieś z pewnym naddatkiem- w sumie 80 łanów jeden z krzyżackich dowódców zaciężnych, jako zastaw za niepłacone przez Zakon należności, nazwiskiem Paul Pregel. Później z datą 16 lipca 1535 r., książę Albrecht nadał Kandyty wraz z Górowem i Dzikowem swemu radcy Fryderykowi Truchsessowi zu Waldburg. Z tego czasu pochodzi odbudowany dopiero w 1575 r., kosciół parafialny, z fundacji właściciela Dzikowa Hansa Jakuba von Waldburga. Po wygaśnięciu rodu, przez małżeństwo wdowy Heleny Doroty von Waldburg z Ottonem von Schwerinem, cała fortuna Waldburgów przeszła w 1665 r. Na Schwerinów. Kandyty były w ich posiadaniu do reformy parcelacyjnej w XIX w., po czym Otto Fryderyk Wilhelm von Schwerin zachował w Kandytach tylko patronat kościelny. Wcześniej, bo w latach 1749 1750 dokonano gruntownej przebudowy koscioła. W 1713 r. Komisja powołana przez króla opisała tę wieś dla celów fiskalnych. Stwierdzono, iż posiada 80 łanów i że jest w niej 20 gospodarstw chłopskich, na trzech łanach każde (tj. po 50,4 ha). Sołtys miał cztery łany, podobnie kościół, karczmarz 1, kowal 1, 10 łanów pozostawało bez obsady. W 1743 r. Właściciel majątku hrabia Ludwik Zygmunt von Schwerin z Dzikowa, wszystkie swe dobra (łącznie z majorackim) oddał w dzierżawę na okres do 1752 r. Kandyty jako "wieś szlachecka" liczyły 27 dymów. W 1821 r. Mieszkało tu 256 osób. W połowie XIX w. przeprowadzono tu tzw. Separację gruntów rolnych oraz zaniechano trójpolówki. Na powstałej przez to nadwyżce ziemi osiedlono nowych gospodarzy. I tak, gdy w 1815 r. Było we wsi 34 gospodarzy na 5160 morgach. Według 21 spisu z 1871 r. Wieś liczyła 765 mieszkańców. Z końcem XIX w. Dobra Schwerinów zmieniały właścicieli. W 1922 r. Kandyty były własnością Kurta Hencke. Szkoła odnotowana w 1737 r. Jako parafialna, w 1935 r. Miała 3 nauczycieli i 125 uczniów. W 1939 r. Było 928 mieszkańców. Według danych z 1983 r. Były tu 93 budynki mieszkalne w zabudowie rozproszonej, a liczba mieszkańców wynosiła 535 osób. We wsi było 127 gospodarstw.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej, objęte rejestrem zabytków: kościół Narodzenia NMP (A-771 z 1969 r.)

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
kościół wraz z cmentarzem cmentarz parafialny, cmentarz od strony zachodniej, mleczarnia, domy nr 1, 2, 4, 7, 8, 9, 10, 11, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 27, 28, 30, 32, 35, 36, 39, 40, 45-55.

Postulowane do wpisania do rejestru zabytków:
budynki mieszkalne nr 38, 63.

Postulowane do wpisu do rejestru zabytków:
budynki mieszkalne nr 9 i 12.

Wyznacza się strefę ochrony zabytkowego układu ruralistycznego.

Warunki ochrony archeologicznej:
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzone archeologicznym rozpoznaniem powierzchniowym.

AUGAMY

Augamy niem. Augam, pierwotnie pruska osada Owgam (Ogam, Aigin), na terenie komornictwa Cynty, o nieznanej liczbie łanów, a obok niej jedno dobro służebne (ok. 5 łanów). Osada wraz z młynem i karczmą ucierpiała w wojnie 1414 r.. W 1480 r. wraz z 30 innymi została oddana przez Zakon w zastaw braciom Hansowi i Anzelmowi von Tettau za sumę 1600 dukatów węgierskich. Wszystkie te dobra wykupił i zwrócił zakonowi w 1491 r. Biskup pomezański, za co otrzymał je w dożywotnie użytkowanie. Po nim Augamy otrzymał w drodze nadania niejaki Periam, a następnie w 1533 r. "majątek Permiana" na tej samej zasadzie uzyskał Brosius von Solgitten, z prawem zastawiania sideł na zające. W 1539 r. Augamy były jedyną wsią w komornictwie, która specjalizowała się w hodowli bydła przeznaczonego na sprzedaż. W związku z tym czytelne pierwotne założenie przestrzenne wsi jako typowej pruskiej wsi "okrągłej", tj. o zabudowie rozlokowanej wokół przestronnego błonia, na którym nocowało bydło. W 1543 r. Wieś traktowana była jako "pruska". Na 6 gospodarstw czynszowych tylko 3 miały wówczas stałą obsadę, pozostałe użytkował tymczasowo karczmarz. W 1563 r. Sołtysem został Tewes Zipke pochodzący z pobliskiego Kwiatkowa (obecnie gmina Lelkowo), niewątpliwie Prus. Otrzymał dziedzicznie 3 łany wolne od czynszu pod warunkiem, że obsadzi puste łany nie tylko w Augamach, lecz i w sąsiednich Kiwajnach. W 1566 r. Augamy i Kiwajny otrzymały z nadania księcia Albrechta Hans Jakub Truchsess za Walburg jedna z czołowych wówczas osobistości w księstwie- jako zastaw za sumę 10 tyś guldenów. Po nim w 1619 r. Odziedziczył te dobra syn Wolf Henryk. W 1575 r. we wsi obsadzone były tylko 4 łany. Na początku XVII w. 30 łanów czynszowych w Augamach było obsadzonych przez 9 chłopów. W 1665 r. Przez małżeństwo wdowy Heleny Doroty von Waldburg, rezydującej w Dzikowie Iławeckim, z Ottonem von Schwerin, wszystkie posiadłości Waldburgów, a wśród nich Augamy, przeszły na Schwerinów. W 1743 r. Hrabia Ludwik Zygmunt von Schwerin oddał Augamy i inne swe posiadłości w dzierżawę na okres do 1752 r. W tym czasie (1750) powstała tu szkoła(od1855 r. Dwuklasowa).

W poszczególnych latach liczba gospodarstw chłopskich w Augamach wynosiła:
1785-17, 1817-24, 1831-25, 1925-66.

Liczba mieszkańców:
1817-139, 1821-139, 1831-131, 1845-184, 1858-254, 1900-401, 1928-295.

Obszar wsi wynosił:
1508-10 łanów (tj. 168 ha), 1575-37 łanów (641,6 ha), 1629-37 łanów, 1858-2530 mórg.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
remiza, domy nr 2, 12, 13, cmentarz

Postulowane ochroną konserwatorską:
budynek mieszkalny nr 1

Warunki ochrony archeologicznej:
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzone archeologicznym rozpoznaniem powierzchniowym.

BUKOWIEC

Bukowiec, niem. Buchholz. Niemiecka wieś czynszowa założona na terenie zalesionym, wielkość 64 łanów (1075,2 ha). Pierwsza wiadomość źródłowa pochodzi z okresu wojny w 1414r., gdy spłonął tam kościół, a 14 łanów było pustych, ale czynna karczma. Pod datą 20 II 1482r. wielki mistrz Marcin Truchsess oddał wieś liczącą 60 łanów (zapewne bez 4 łanów kościelnych) w zastaw za długi pochodzącemu ze Śląska dowódcy zaciężnych Mikołajowi von Taubenheim. W rezultacie wojen 1454- 1466 oraz 1519- 1521, jeszcze w 1540 r. czynnych było we wsi tylko 6 gospodarstw chłopskich. W1566 r. Bukowiec wraz z innymi dobrami będącymi w posiadaniu Oswalda von Taubenheima, syna tamtego (Dwórzno, Zielenica, 4 łany w Żołędni ku, cześć Górowa Ił. ), został przez ks. Albrechta wykupiony, a następnie nadany Kreytzenom, rezydującym w Piastach Wielkich, wraz z patronatem kościelnym. W 1743 r. była tu szkoła parafialna. W 1785 r. istniało we wsi 38 gospodarstw chłopskich, a w 1821 r. zamieszkiwało tu 281 osób. W odległości 150 kroków od rozebranego kościoła, w latach 1805- 1807 zbudowano nowy, o konstrukcji ryglowej, obłożony gliną, a w 1854 r. kamieniem. Na fundamentach poprzedniego wzniesiono wieżę drewnianą z dwoma dzwonami należącymi do starego kościoła. Zachowano także stare wyposażenie. Stara zabudowa wsi orientowana wschód- zachód. W XIX w. wskutek regulacji gruntów i zaniechania trójpolówki, powstały we wsi 42 gospodarstwa na 3088 morgach gospodarowało tu 24 chłopów, to w 1859 r. były we wsi 42 gospodarstwa na 3088 morgach, a ponadto 40 zagrodników na 223 morgach. W 1871 r. wieś liczyła 715 mieszkańców, w tym 27 katolików. W 1928 r. było we wsi 529 mieszkańców, w 1939 r. 587. W 1983 r. znajdowały się tu 84 gospodarstwa zajmujące łącznie 1000 ha. Było wówczas 76 budynków mieszkalnych w zabudowie skupionej, zamieszkałych przez 318 mieszkańców.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
domy nr 34, 35, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 45, 47, 49, 50, 51, 54/55, 56, 58, 61, 63, 65, 66, 67, szkoła, remiza strażacka, cmentarz.

Obiekty wnioskowane do wpisu do rejestru zabytków:
remiza strażacka

Wyznacza się strefę ochrany zabytkowego układu ruralistycznego.

Wyznacza się strefę ochrony ekspozycji:
od pn. widoczna jest sylweta wsi.

Warunki ochrony archeologicznej:
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzane archeologicznym rozpoznaniem powierzchniowym.

DĘBY

Dęby, niem. Eichen. Mała wieś licząca 25 łanów (420 ha), została założona przez kolonistów niemieckich na terenie zalesionym i pierwotnie nazywała się Schoneichen. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi dopiero z 1414 r., gdy w czasie wojny utraciła swój przywilej lokacyjny. Odnowiono go w 1440 r., gdy urząd sołecki objął Maciej Kruger. Uzyskał wówczas prawo wolnego rybołówstwa w jeziorze znajdującym się na południe od wsi Orsy (obecnie łąki). W 1415 r. Istniało tu 8 gospodarstw czynszowych, czyli część ziemi nie była uprawiana. W XVIII i na początku XIX w. Dęby były wsią folwarczną, wydzierżawioną przez domenę państwową prywatnej osobie. W 1821 r. W folwarku zamieszkiwało 60 osób. Po reformach rolnych w pierwszej połowie XIX w. Nastąpiła tu restytucja gospodarki chłopskiej i według spisu z 1871 r. wieś liczyła aż 624 mieszkańców. W 1928 r. zamieszkiwały ją 443 osoby. U schyłku XIX w. Koło wsi odkryto duże cmentarzysko datowane na okres 800 400 p.n.e.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
szkoła, domy nr 9, 10, 22, 23, cmentarz

Postulowane do wpisu do rejestru zabytków: budynek mieszkalny nr 21

Warunki ochrony archeologicznej:
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być uprzedzone archeologicznym rozpoznaniem powierzchniowym.

Budynek nr 21

DZIKOWO IŁAWECKIE

Dzikowo Iławeckie, niem. Wildenhoff. Kompleks leśny rozciągający się na północ od Dzikowa jest resztką wielkich obszarów leśnych stanowiących północną granicę terytorium pruskiego Wore, które nawet jednak w tych rejonach nie było osadnicze puste. Miałby o tym świadczyć m.in. tzw. Góra Zamkowa (Schlossberg), wysokości 216 m npm, która znajduje się w odległości 1,5 km na północ od Dzikowa, a na południowy wschód od majątku Garbniki, uchodząca za staropruskie grodzisko (na ten temat obszerna literatura). Samo Dzikowo, pierwotnie Ampunden (Amponden, Ampungen), była osadą pruską o charakterze mieszanym, w której obok niewielkiej wsi chłopskiej liczącej 6,5 łana (109,2 ha), były cztery rycerskie dobra służebne również obsadzone przez Zakon Prusami. W wojnie 1414 r. Osada została spustoszona i być może nie prędko ją odtworzono, zwłaszcza, że nadszedł z kolei kataklizm wojny trzydziestoletniej. Po tej wojnie, osadę znów niewątpliwie zniszczoną, Zakon oddawał w zastaw swym zaciężnym dowódcom za niespłacony żołd. W 1469 r. otrzymał ją na tej zasadzie, wraz z innymi licznymi dobrami, Michał Pregeln, zaś 16 lipca 1535 r. książę Albrecht nadał Dzikowo (nazwane Aponden) swemu radcy Fryderykowi von Waldburgowi „za wierną służbę (w 1520 r. obronił on, jako zaciężny dowódca, zamek w Iławce Pruskiej). Z czasem Waldburgowie wykupili okoliczne wsie i dobra, a w Dzikowie urządzili siedzibę rodową. Z tego wynika, że wtedy, tj. w połowie XVI w., pobudować tu musiano warowną rezydencję dworską. Wskutek wygaśnięcia rodu, a przez małżeństwo wdowy Heleny Doroty von Waldburg (z domu Kreytzen) z Ottonem von Schwerin, w 1665 r. wszystkie dobra Waldburgów na czele z Dzikowem stały się dziedziczną własnością Schwerinów. Po 1705 r. Fryderyk Wilhelm von Schwerin zbudował tu nową rezydencję dworską, którą później bardziej rozbudowano (1866). W latach 1743-1752 hrabia Ludwik Zygmunt von Schwerin oddał w dzierżawę następujące dobra: Dzikowo, Stega Wielka, Saruny, Garbniki, Paustry, Półwiosek, Gniewkowo, Lipniki, Malinowo, Porąbki oraz wsie: Augamy, Sągnity, Kiwajny, Pareżki, Kandyty, Worszyny, Wormie, Grotowo. W 1785 r. Dzikowo określano jako „majątek szlachecki z rezydencją dworską w zamku, przynależny do parafii ewangelickiej w Kandytach i posiadający 6 dymów. W 1821 r., w spisie posiadłości ziemskich odnotowano, iż do majoratu dzikowskiego (niegdyś Ampungen) należały: Augamy, Saruny, Malinowo, Sągnity, Kiwajny, Rymławki, Paustry, Lipnicki Młyn, Lipniki, Stega Wielka, Kandyty, Grotowo, Półwiosek, Gniewkowo, Garbniki, Porąbki. Według spisu z 1871 r. w dobrach Dzikowa zamieszkiwało 496 osób. W 1905 r. należące do hrabiego Ottona von Schwerin Dzikowo wraz z folwarkami Malinowo, Półwiosek, Garbniki i Lipnicki Młyn liczyło 2833 ha. W majątku była cegielnia, tartak i wydobywano torf. Ostatni właściciel Dzikowa Otto von Schwerin poległ w 1945 r. na granicy Prus Wschodnich. Pałac dzikowski, z bogatymi zbiorami dzieł sztuki, obszerną biblioteką i archiwum, 17 lutego 1945 r. został spalony przez formację SS. Po wojnie założono tu państwowe gospodarstwo rolne. W 1983 r. składało się z 24 budynków mieszkalnych, zamieszkiwało tu 281 osób.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
park, cmentarze, domy nr 10, 12, 16, 21, 25 (czworaki), kuźnia, leśniczówka, układ hydrotechniczny

Wyznacza się strefę ochrony zabytkowego układu hydrotechnicznego.

Na obszarze parku wyznacza się strefę ochrony krajobrazu.

Warunki ochronny archeologicznej:
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzone archeologicznymi rozpoznaniem powierzchni

PAREŻKI

Pareżki, niem. Parosken. Początki osady nie są znane, lecz jej losy późniejsze (od XVI w.) pozwalają sądzić, że można dopatrywać się analogii z pobliskimi Orsami. W 1535 r. książę Albrecht nadał obszar wsi swemu radcy Hansowi Jakubowi von Waldburgowi. Fakt należy do pierwszych znajdujących potwierdzenie źródłowe. W 1665 r. Pareżki przeszły na Schwerinów i stały się częścią majoratu Dzikowskiego. W 1785 r. mieś miała 14 dymów, a w 1821 r. liczyła 92 mieszkańców. Gdy w połowie XIX w. Dokonano tzw. Separacji gruntów i zaniechano trójpolówki, powstałą nadwyżkę ziem zasiedlono. I tak, gdy w 1815 r. było w Pareżkach 12 gospodarstw na 1780 morgach, to w 1859 r. istniały tu już 24 gospodarstwa na 1740 moragch oraz 7 zagrodników na 50 morgach, w 1928 r. we wsi był młyn i 279 mieszkańców. Według danych z 1983 r. wieś liczyła 15 domów i 66 mieszkańców, 15 gospodarstw

Historyczny układ przestrzenny, charakterystyka zabudowy tradycyjnej:
Układ przestrzenny zachowany szczątkowo. Zachowało się tylko kilka zagród

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
cmentarz.

Warunki ochrony archeologicznej:
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzone archeologicznym rozpoznaniem powierzchniowym.

ORSY

Orsy, niem. Orschen. Pierwotnie jako Arsio (Aryssen), co przypomina pruską nazwę rzeki w Nadrowii (Arse). Nazwa odnosiła się z początku do całego obszaru, na którym w różnym czasie kolejno lokowano pruskie dobra służebne. Piąte, a zarazem ostatnie z tych dóbr, wielkości 5 łanów (wraz z10 łanami w Gałajnach), otrzymał z nadania wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen Gotz Zieske w 1410 r. na prawie magdeburskim. Wojna trzynastoletnia oraz następna z lat 1515 1521 prawdopodobnie całkowicie spustoszyły Orsy, które odtąd można traktować jako jeden większy majątek. Z tej racji w 1535 r. książę Albrecht oddał Orsy w zastaw swemu radcy Hansowi Jakubowi von Waldburgowi z tytułu zobowiązań płatniczych z okresu wojny trzynastoletniej. W 1627 r. Orsy zostały formalnie nadane Waldburgom, którzy je zasiedlili na prawie lennym. Po wygaśnięciu tego rodu, jego posiadłości przeszły w 1665 r. na Schwerinów, ale Orsy nie są potem wymieniane pośród dóbr przez nie posiadanych. Z tego wynika, że przedtem albo potem zostały sprzedane. Ich właściciel von Appenburg 35 ujawnia się dopiero w 1785 r., Orsy zaś przy tej okazji określone są jako majątek szlachecki i wieś. W 1821 r. zamieszkiwało tu 156 osób, a być może i właściciel, skoro do tego majątku przypisany jest także folwark Szklarnia. W latach1905 i 1907 właścicielem był Gustaw von Saltzwedel, majątek zaś liczył 675 ha. Oprócz hodowli bydła prowadzono tu stadninę koni półkrwi angielskiej oraz hodowlę karpia. W 1922 r. obszar majątku 6 był niemal o połowę mniejszy, liczył bowiem 375 ha, zaś właścicielem był Hans Hartog. Według danych z 1983 r. Orsy stanowiły w całości państwowe gospodarstwo rolne. Było tu 5 domów i 51 mieszkańców.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
park, cmentarz.

Na terenie parku wyznacza się strefę ochrony krajobrazu.

Warunki ochrony archeologicznej:
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzone archeologicznym rozpoznaniem powierzchniowym.

PAUSTRY

Paustry, niem. Paustren. Pruska wieś czynszowa wielkości 10 łanów (168 ha) i obok niej jedno pruskie dobro służebne. Etnicznie pruski charakter osady w jej początkach potwierdza niemal czysto zachowana nazwa, którą w 1419 r. Pisano Pewstern (od pruskiego paustre pustkowie). Wskutek wojny w 1414 r. Wieś została niemal całkowicie spustoszona, ponieważ 1 łan był obsadzony, a 9 pustych (według innej wzmianki 4,5 łana obsadzone a 8,5 pustych, co zmienia jednak ogólny rachunek, dając w sumie 13 łanów). Zupełne spustoszenie osady nastąpiło wskutek wojny trzynastoletniej, a następnie wojny z lat 1519-1521. W 1554 r. Książę Albrecht nadał 15-łanowy majątek Paustry, zupełnie pusty i nie przynoszący dochodów, staroście na Worynach Fabianowi von Lehndorffowi, z trzydziestoma latami wolnizny, które miały być zachętą do odtworzenia osady. Można przyjąć, że owe 15 łanów było odpowiednikiem pierwotnego obszaru wsi wraz z dobrem służebnym (w sumie 252 ha). Po 1642 r. Majątek znalazł się w posiadaniu Fabiana von Waldburga z Dzikowa. Jednak wkrótce ród ten wygasł i od 1665 r. Wszystkie jego posiadłości, przez małżeństwo wdowy Heleny Doroty von Waldburg z Ottonem von Schwerin, stały się dziedziczną własnością Schwerinów. W 1743 r. Hrabia Ludwik Zygmunt von Schwerin oddał swe dobra w dzierżawę 19-1521. na okres do 1752 r. W 1785 r. Paustry nazwane też Pauterten, były folwarkiem szlacheckim o trzech dymach i należały do parafii ewangelickiej w Górowie. W 1821 r. Liczyły 34 mieszkańców. W 1905 r. Ich właścicielem był Fritz Matzkuhm. Majątek liczył 328 ha. W 1907 r. I w 1922 r. Posiadłość tą liczono wraz z folwarkiem znajdującym się w rejonie Górowa, co dawało w sumie 348 ha. W 1928 r. w Paustrach było 139 mieszkańców. Według danych z 1983 miejscowość 22 dzieliła się na państwowe gospodarstwo rolne oraz wieś. Do wsi liczącej 61 mieszkańców należało 13 budynków mieszkalnych oraz 12 gospodarstw chłopskich (174 ha).

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
park.

Na terenie parku wyznacza się strefę ochrony krajobrazu.

ZIELENICA

Zielenica, niem. Grunwalde. Niemiecka wieś czynszowa o nazwie Grunewald została założona na 54 łanach (907,2 ha), na terenie zalesionym. Pierwsza wiadomość o niej pochodzi dopiero z 1414 r., gdy w trakcie polskiej wyprawy zbrojnej wymordowano tam znaczną liczbę ludności, która zapewne nie zdążyła zbiec do lasów. Zginęło wówczas 90 mieszkańców wsi, zaś straty łączne oszacowano na znaczną sumę 3500 grzywien. We wsi była karczma. Ponowna, pełna obsada wsi miała miejsce w 1437 r. Po wojnie trzynastoletniej, na mocy nadania wielkiego mistrza Marcina Truchsessa z 20 lutego 1482 r., wieś stała się własnością prywatną. Otrzymał ją w zastaw Mikołaj von Traubenheim, dowódca zaciężnych ze Śląska, wraz z Bukowcem, Dwórznem i 4 łanami w Żołędniku. Jego syn Oswald za kwotę zastawną 200 grzywien otrzymał nadto Górowo, którego pozbył się po 20 latach i przeniósł się na Sambie. Zielenicę odkupił Jerzy von der Groeben wieś liczyła wówczas 60 łanów ale już w 1566 r. została wykupiona z rąk prywatnych przez księcia Albrechta. W niewiadomym czasie stała się jednak ponownie przedmiotem nadania, ponieważ w 1785 r. określano ją jako wieś szlachecką liczącą 32 dymy i przynależną do parafii ewangelickiej w Górowie, zaś jej właścicielką była baronowa von Fresin rezydentka w Waskajmach. Ta sama sytuacja istniała też w 1821 r., gdy Zielenica liczyła165 mieszkańców aż do reformy uwłaszczeniowej, która nastąpiła niebawem. Według spisu z 1871 r. wieś liczyła aż 558 mieszkańców, w 1928 r. było ich 422, a w 1939 r. 411. W 1983 r. wieś miała 49 budynków mieszkalnych w zabudowie skupionej i w pierwotnym układzie. Zorientowanym w linii północ południe. Mieszkało tu 231 osób. Do wsi należało 59 gospodarstw chłopskich o łącznej powierzchni 630 ha. W literaturze podkreśla się obecność w rejonie wsi szczególnie rozległego obszaru pochówkowego związanego z pierwotnym osadnictwem. W 1891 r. dokonano tu eksploracji dobrze zachowanego cmentarzyska na polu należącym do Juliusza Butscha (krąg kamienny o średnicy ok. 7 m, wewnątrz niego usypisko długości2,40 i wysokości 0,80 m tworzące komorę z 30 urnami popielnicowymi). Ponadto 800 metrów na wschód od północnego krańca zabudowy wiejskiej (według stanu z 1924 r.), przy skrzyżowaniu torów kolejowych z drogą do Weskajm, założenie obronne "Sandberge" (Piaskowa Góra), do którego jedna część znajdowała się po północnej części drogi, a pozostała po jej południowej stronie, na południowym brzegu strumienia będącego dopływem Elmy. W czasach przedkrzyżackich miałby istnieć tutaj obok siebie dwa drewniane gródki, osłaniające się nawzajem, które posiadały nado "podgrodzia" wysunięte ku zachodowi.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
domy nr 4 szkoła fot. nr 49), 5, 6, 7, 8, kapliczka, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22

Wyznacza się strefę ochrony zabytkowego układu ruralistycznego

Warunki ochronny archeologicznej:
całkowity zakaz inwestowania na terenie obiektu i w promieniu 100 m od granicy obiektów archeologicznych,
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzone archeologicznymi 7, 8, rozpoznaniem powierzchni.

ŻYWKOWO

Żywkowo, niem. Schewecken. Sądząc z nazwy, która w najwcześniejszej wersji występuje jako Seweke, była to niewielka pruska wieś czyszowa - jak pobliskie Warszkajty od wschodu, Toprzyny od południa oraz pruskie dobro służebne Świadki Iławeckie od zachodu. Wskutek wojen XV XVI w. ciągłość osadnicza i tutaj niewątpliwie została przerwana. Jednak w 1785 r. Żywkowo nie jest w rękach prywatnych, jak większość tutejszych osad, lecz wsią królewską liczącą 6 dymów. W 1821 r.status i wielkość wsi pozostały niezmienione. Należała ona do parafii w Iławce Pruskiej i liczyła 44 mieszkańców. W 1928 r. zamieszkiwały tu 54 osoby. Według danych z 1983 r. składała się z 14 budynków mieszkalnych w zabudowie zwartej i liczyła 118 mieszkańców. Do wsi należało 21 gospodarstw chłopskich o powierzchni 213 ha.

Elementy historyczne podlegające ochronie konserwatorskiej:
domy nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9

Wyznacza się strefę ochrony zabytkowego układu ruralistycznego

Warunki ochronny archeologicznej:
wszelkie inwestycje na terenie miejscowości muszą być poprzedzone archeologicznymi rozpoznaniem powierzchni

Budynek nr 4

8

---