Historia urzędu Prezydenta począwszy od Konstytucji marcowej z 17 marca 1921 roku

Zgodnie z Konstytucją z 17 marca 1921 roku Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe. Traktował o tym rozdział 39 omawianej Konstytucji [1]. W oparci o art. 45 głowa państwa mianowała i odwoływała Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek mianowała i odwoływała ministrów. Na wniosek Rady Ministrów natomiast Prezydent obsadzał urzędy cywilne i wojskowe zastrzeżone w ustawach. Z Konstytucji marcowej wynika także, iż Prezydent Rzeczypospolitej reprezentował państwo na zewnątrz, przyjmował przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych i wysyłał przedstawicieli dyplomatycznych Państwa Polskiego do innych krajów (art. 48). Był zatem wyposażony w funkcje z zakresu polityki zagranicznej.

Konstytucja Marcowa dawała Prezydentowi prawo rozwiązania parlamentu, ale tylko za zgodą Senatu. Głowa państwa nie była także przed nim odpowiedzialna politycznie. Ponosiła jednak odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu. Przed tą instytucją Prezydent miał być postawiony także w przypadku popełnienia przestępstwa[2]. Niezbędna była jednak uchwała wyrażona przez Sejm większością 3/5 głosów przy zachowaniu quorum

Zmiany do Konstytucji marcowej wprowadziła nowela sierpniowa z 2 sierpnia 1926 roku. Prezydent otrzymał prawo samodzielnego rozwiązania Sejmu, jak również prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. W tym drugim przypadku potrzebne było upoważnienie parlamentu i zgody rządu[3]. Dążenie do zwiększenia roli Prezydenta miało ścisły związek z ówczesną sytuacja polityczną i osobą Józefa Piłsudskiego. Pełen wyraz tym tendencją dała Konstytucja z 23 kwietnia 1935 roku, popularnie nazywana Konstytucją Kwietniową. Stała się ona wyrazicielką autorytarnej formy rządów, co odróżniało ją od demokratycznej konstytucji z 1921 roku. Prezydenta określono jako czynnik nadrzędny w państwie, który miał harmonizować działania naczelnych organów państwowych.

Specyficzny był sposób jego wyboru: albo przez Zgromadzenie Elektorów, albo przez naród. Szczegółowo traktuje o tym rozdział 16: „(...) 2. Kandydata na Prezydenta Rzeczypospolitej wybiera Zgromadzenie Elektorów. 3. Ustępującemu Prezydentowi Rzeczypospolitej służy prawo wskazania innego kandydata. 4. Jeżeli ustępujący Prezydent Rzeczypospolitej z tego uprawnienia skorzysta, wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej dokonają obywatele w głosowaniu powszechnym z pomiędzy dwóch kandydatów: Zgromadzenia Elektorów i ustępującego Prezydenta Rzeczypospolitej. 5. Jeżeli ustępujący Prezydent Rzeczypospolitej oświadczy, że nie zamierza skorzystać z prawa wskazania kandydata albo w ciągu siedmiu dni od dokonanego przez Zgromadzenie Elektorów wyboru nie wskaże innego kandydata i nie zarządzi głosowania powszechnego, kandydat Zgromadzenia Elektorów uznany będzie za obranego na Prezydenta Rzeczypospolitej”[4]. Widać wyraźnie, że nie było wówczas klasycznego systemu prezydenckiego, w którym bezpośrednie wybory prezydenckie są normą. Ustawa z 1935 roku nie przewidywała również możliwości postawienia Prezydenta przed Trybunałem Stanu.

Konstytucja z 22 lipca 1952 roku zniosła urząd Prezydenta. Wprowadzono wówczas zasadę jedności władzy państwowej. Najwyższym organem władzy został Sejm. O przywróceniu urzędu Prezydenta postanowiono dopiero podczas wiosennych obrad Okrągłego Stołu w 1989 roku. Głowa państwa miała w myśl założeń otrzymać poważne kompetencje. Ich wyrazicielką stała się nowela kwietniowa z 7 kwietnia 1989 roku. Powołano także na nowo Senat, który wraz z Sejmem dokonywał wyboru głowy państwa na 6 lat. Ostatecznie Mała Konstytucja z 17 października 1992 roku sprawiła, że straciła moc obowiązującą Konstytucja z 22 lipca 1952 roku. Wcześniej, bo w 1990 roku, nowela konstytucyjna z 27 września wprowadziła powszechne wybory na urząd prezydenta oraz skróciła jego kadencję do 5 lat[5]

Pozycja ustrojowa

O najwyższym przedstawicielu Rzeczypospolitej Polskiej traktuje rozdział V obecnej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku. Prezydentowi poświęcone są artykuły od 126 do 145[6]. Głowa państwa sprawuje władzę wykonawczą wraz z rządem, co oznacza, że mamy do czynienia z dualizmem władzy wykonawczej. Nie jest to jednak równoznaczne z pozbawieniem głowy państwa samodzielności. Podmiot ten realizuje koncepcję równoważenia się władz (rola arbitrażu politycznego)[7]

Prezydenta można postrzegać jako autorytet stabilizujący ład konstytucyjny, który stoi na straży podstawowych wartości dla bytu narodu i państwa[8]. Zgodnie z Konstytucją jest on najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Czuwać nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Profesor Jerzy Jaskiernia podkreśla, iż urząd ten należy do instytucji ustrojowych, które mają wysoki stopień personalizacji. Oznacza to, że znaczna rola przypada w udziale takim czynnikom jak: osobowość, styl bycia, czy wiedza posiadana przez Prezydenta. Mają one rzutować na styl oraz efektywność sprawowania tej funkcji[9]

Prezydenta zwykło się określać „głową państwa”. Ma to związek z jego rolą ustrojowa, której wyznacznikami są funkcje: reprezentacji państwa i gwaranta ciągłości władzy państwowej[10]. W pierwszym przypadku idzie o metaforyczną postać uobecnienia Rzeczypospolitej w sytuacjach, w których i prawo (krajowe oraz międzynarodowe), i zwyczaje tego wymagają od konkretnej osoby, a nie od martwych symboli (flaga, godło, itp.).W drugiej sytuacji chodzi o wspomniany wyżej arbitraż polityczny[11]

Prezydent może rozwiązać Sejm (jednocześnie rozwiązany zostanie Senat) jedynie w dwóch przypadkach: jeżeli nie uda się udzielić Radzie Ministrów wotum zaufania po ostatniej, przewidzianej w Konstytucji, próbie powołania Rządu (gdy to Prezydent powołuje Premiera i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów); jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi ustawy budżetowej nie zostanie ona przedstawiona Prezydentowi do podpisu.

Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za działania sprzeczne z Konstytucja bądź ustawami. Postawić go przed Trybunałem Stanu może Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów przy quorum na wniosek 140 członków Zgromadzenia. Również w przypadku popełnienia przestępstwa przez pierwszego obywatela sprawa toczy się przed TS.

Prezydent nie może piastować żadnego innego urzędu ani żadnej funkcji publicznej. Wykonuje jedynie te funkcje, które są koherentne z jego urzędem. Ma to związek z zasadą incopatibilitas - zakazem piastowania, więcej niż jednego, centralnego stanowiska publicznego przez ten sam podmiot.

Wybór Prezydenta i procedura jego tymczasowego zastępstwa w przypadku opróżnienia urzędu

O wyborze Prezydenta traktuje artykuł 127 obecnie obowiązującej Konstytucji. Jest on wybierany w bezpośrednich wyborach przez naród na 5 lat. W razie braku bezwzględnej większości w pierwszej turze, przeprowadza się druga turę wyborów po upływie 14 dni od pierwszego głosowania. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli, najpóźniej w dniu wyborów, 35 lat i mają pełne prawo wyborcze do Sejmu. Kandydata na Prezydenta zgłasza 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Wybory prezydenckie zarządza Marszałek Sejmu na dzień przypadający nie wcześniej niż na 100 dni
i nie później niż na 75 dni przed upływem kadencji urzędującego Prezydenta, a w razie opróżnienia urzędu - nie później niż w czternastym dniu od tego momentu. Marszałek wyznacza datę wyborów na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów.

Konstytucja RP przewiduje tymczasową i trwałą niezdolność do pełnienia obowiązków przez pierwszego obywatela w państwie. W pierwszej sytuacji Prezydent informuje Marszałka Sejmu o niemożności tymczasowego wykonywania swojego urzędu. Marszałek przejmuje wówczas jego funkcję. W przypadku, gdy Prezydent tego nie uczyni, Marszałek wnioskuje do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie w sprawie przeszkód w sprawowaniu urzędu przez głowę państwa i sąd konstytucyjny w takiej sytuacji powierzy mu tymczasowe wykonywanie obowiązków Prezydenta. O trwałej niezdolności rozstrzyga
z kolei Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów przy zachowaniu quorum

O opróżnieniu urzędu mówi się w następujących przypadkach: śmierci Prezydenta, zrzeszenia się przezeń urzędu, stwierdzenia nieważności wyborów lub z innych przyczyn nie objęcia urzędu; złożenia Prezydenta z urzędu przez Trybunał Stanu. Trzeba też zaznaczyć, że jeżeli Marszałek Sejmu nie jest w stanie zastąpić Prezydenta to zastępuje go Marszałek Senatu. Pełniący obowiązki głowy państwa przejmuje jego uprawnienia, ale bez możliwości skrócenia kadencji Sejmu[12]

W sytuacji, gdy następuje opróżnienie urzędu maksymalnie możliwy czas przerwy między kadencjami winien nie przekraczać kilkunastu godzin. Czas ten liczy się od północy dnia, w którym upływa kadencja ustępującej głowy państwa do momentu, w którym urząd ten ma objąć jego następca w kolejnym dniu. Może nastąpić wydłużenie tego okresu np. za sprawą stwierdzenia nieważności wyborów prezydenckich[13]

Kompetencje głowy państwa

Kompetencje Prezydenta można klasyfikować w różny sposób. Profesor Wiesław Skrzydło dzieli funkcje Prezydenta na: kompetencje głowy państwa (m.in. kompetencje w zakresie spraw zagranicznych i kompetencje w zakresie zwierzchnictwa Sił Zbrojnych, obronności i bezpieczeństwa państwa na czas pokoju i wojny), kompetencje arbitrażu politycznego i równoważenia władz (m.in. kompetencje w stosunku do Rady Ministrów), inne kompetencje (m.in. kompetencje kreacyjne)[14]. Sądzę, że zasadny będzie również podział kompetencji Prezydenta na: akty urzędowe wymagające kontrasygnaty i akty urzędowe wyłączone z tego obowiązku (prerogatywy). Kwestię tę reguluje artykuł 144 ustawy zasadniczej, gdzie
w ustępie trzecim ustrojodawca wymienił 30 aktów urzędowych głowy państwa, które nie wymagają dodatkowego podpisu Prezesa Rady Ministrów lub innego ministra (przykładowo chodzi o zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu czy zwoływanie pierwszego posiedzenia nowo wybranych Sejmu i Senatu). Konieczność uzyskania kontrasygnaty odnosi się do tej kategorii aktów, które stanowią wyraz realizacji przez głowę państwa kompetencji z zakresu władzy wykonawczej.

Złożenie podpisu świadczy albo o fakcie, iż treść aktu została uzgodniona z Radą Ministrów, albo o jego kohezji z linią polityki, którą przyjął rząd[15]. Traktując o „aktach urzędowych” ustrojodawca miał na myśli praktycznie wszelkie działania, które podejmowane są przez głowę państwa w ramach jego urzędu. Chodzi o: rozporządzenia z mocą ustawy; rozporządzenia i zarządzenia, które mają charakter aktów normatywnych (prawodawczych); postanowienia należące do aktów indywidualnych[16]

W Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku wymienione są także kompetencje głowy państwa w zakresie polityki zagranicznej, w której to pierwszy obywatel winien współdziałać z Prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem. Prezydent w tym zakresie m.in. ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, ale winien o tym zawiadomić Sejm i Senat. Głowa państwa jest zatem reprezentantem państwa w stosunkach zewnętrznych.

Właściwa jest także prezentacja kompetencji Prezydenta w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa państwa na czas pokoju i wojny. Prezydent Rzeczypospolitej jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. W czasie pokoju sprawuje tę funkcję za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej. Głowa państwa mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów Sił Zbrojnych na czas określony. W razie wojny podmiot reprezentujący godność państwa polskiego, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych. W tym samym trybie może on Naczelnego Dowódcę odwołać. W ramach kompetencji z tego obszary Prezydent, na wniosek Ministra Obrony Narodowej, nadaje także określone stopnie wojskowe.

Natomiast w przypadku bezpośredniego, zewnętrznego zagrożenia państwa, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, zarządza powszechną lub częściową mobilizację i użycie Sił Zbrojnych do obrony Rzeczypospolitej Polskiej.

Reasumując Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest jednym z podmiotów władzy wykonawczej, którą sprawuje wraz z Radą Ministrów. Ta instytucja ustrojowa wpływa dodatnio na hamowanie i równoważenie się władz (check and balance). Stanowi majestat państwa polskiego wyrażając jego godności i ciągłość władzy państwowej. Dba o harmonijne funkcjonowanie systemu rządów.

Bibliografia

Akty prawne

1.Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4. 1997 r. Dz.U. z dnia 16 lipca 1997 r., nr 78, poz. 483, sprost.: z 2001 r. Nr 28, poz. 319

2.Konstytucja kwietniowa z 23.4. 1935 r. Dz. U. R.P. nr 30, poz. 227

3.Konstytucja marcowa z 17.3. 1921 r. Dz. U. R. P. nr 44, poz. 267; nr 79, poz. 550; nr 101, poz. 935

Monografie

1.Banaszak B., Prawo konstytucyjne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008

2.Frankiewicz A., Kontrasygnata aktów urzędowych Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Zakamycze 2004

3.Garlicki LPolskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Wydawnictwo Liber, Warszawa 2007

4.Jaskiernia J., Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytucyjny system władz publicznych, red. P. Chmielnicki, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009

5.Sarnecki P., Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz do przepisów, Zakamycze 2000

6.Skrzydło W., Polskie prawo konstytucyjne, Wydawnictwo Verba, Lublin 2003

7.Wojtaszczyk K., Prezydent Rzeczypospolitej, [w:] Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, red. P. Sarnecki, Warszawa 2008

[1] Konstytucja marcowa z 17.3. 1921 r. Dz. U. R. P. nr 44, poz. 267; nr 79, poz. 550; nr 101, poz. 935.

[2] L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Wydawnictwo Liber, Warszawa 2007, s. 12.

[3] Tamże, s. 12.

[4] Konstytucja kwietniowa z 23.4. 1935 r. Dz. U. R.P. nr 30, poz. 227.

[5] L. Garlicki, Polskie prawo..., s. 13-19.

[6] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4. 1997 r. Dz.U. z dnia 16 lipca 1997 r., nr 78, poz. 483, sprost.: z 2001 r. Nr 28, poz. 319.

[7] W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Wydawnictwo Verba, Lublin 2003, s.289.

[8] Tamże, s. 291.

[9] J. Jaskiernia, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytucyjny system władz publicznych, red. P. Chmielnicki, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009, s. 107.

[10] W. Skrzydło, Polskie prawo..., s. 292.

[11] P. Sarnecki, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz do przepisów, Zakamycze 2000, s. 31-32.

[12] W. Skrzydło, Polskie prawo..., s. 304.

[13] K. Wojtaszczyk, Prezydent Rzeczypospolitej, [w:] Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, red. P. Sarnecki, Warszawa 2008, s. 347.

[14] Tamże, s. 311.

[15] A. Frankiewicz, Kontrasygnata aktów urzędowych Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Zakamycze 2004,
s. 175.

[16] B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 609.

---