O OROGRAFII RAZ JESZCZE
Do czasu wprowadzenia reformy kwestia nauczania ortografii nie sprawiała nauczycielom większych problemów. Jeden program nauczania w szkole podstawowej integrował ortografię z gramatyką i przewidywał opanowanie podstawowych reguł ortograficznych.
Wprowadzenie reformy nie tyle rozdzieliło szkołę podstawową na dwa etapy, ile wprowadziło nowy etap nauczania, będący w pewnym stopniu odpowiednikiem szkoły średniej. Skrócenie okresu nauczania w szkole podstawowej sprawiło, że dotychczasowa koncepcja nauczania ortografii ”legła w gruzach”. Obecna podstawa programowa kształcenia ogólnego nie określa dokładnie treści nauczania w zakresie ortografii. W szkole podstawowej przewiduje się pisanie [...] z troską o kompozycję, sprawność stylistyczną oraz poprawność gramatyczną, interpunkcyjną i ortograficzną, a także estetykę tekstu [...] - natomiast w gimnazjum: [...] mechanizm upodobnień fonetycznych ( głównie pod względem dźwięczności ) i znaczenie tego zjawiska dla praktyki wymawiania i zapisywania wyrazów.
Koncepcję nauczania ortografii pozostawiono więc twórcom programów nauczania i nauczycielom. Stanęli oni jednak przed poważnym problemem: jakie zagadnienia z zakresu ortografii należy zrealizować w szkole podstawowej, a jakie w gimnazjum. Doświadczony nauczyciel, z wieloletnią praktyką, pamiętający strukturę programu sprzed reformy i krytycznie wybierający spośród wielu, tworzonych w związku z reformą (nie zawsze dobrze skonstruowanych), z pewnością potrafi samodzielnie lub z pomocą ”dobrego programu nauczania” wypracować własną koncepcję nauczania ortografii, uwzględniającą zarówno poziom jak i możliwości klasy, z którą będzie pracować. Nie zapomni też zapewne o ogromnym znaczeniu diagnozy wstępnej w nauczaniu ortografii oraz o konieczności diagnozowania bieżącego.
Zagubiony i zdezorientowany może czuć się wobec omawianego problemu młody nauczyciel, który nie zawsze wynosi z uczelni wiedzę metodyczną przydatną w codziennej pracy współczesnej, zreformowanej szkoły. Głównie więc młodym nauczycielom polecamy zamieszczone w tym numerze LABIRYNTU materiały, które - mamy taką nadzieję - pomogą mu w zmaganiach z problemami dotyczącymi nauczania ortografii. Nauczycielom nieco starszym proponujemy przypomnienie pewnych zasad metodycznych, istotnych w dydaktyce ortografii oraz wybór ćwiczeń, wśród których być może znajdą ”coś nowego”, z czym do tej pory nie zetknęli się.
PRZYPOMNIENIE
Celem ujednolicenia zapisu tekstów oraz uniknięcia błędów w dokonywaniu zapisu i rozumieniu zapisanego tekstu wprowadzono w naszym języku ogólne zasady ortograficzne. Zapis wyrazów w języku polskim opiera się na czterech zasadach: fonetycznej, morfologicznej, historycznej i konwencjonalnej. Fakt ten warto uświadomić uczniom, ucząc ortografii.
ZASADA FONETYCZNA - Piszemy wyrazy tak, jak je słyszymy.
Historycznie najstarszą spośród czterech zasad ortograficznych jest zasada fonetyczna. Dotyczy ona zapisu takich wyrazów, w których nie ma wątpliwości ortograficznych, pisze się je bowiem tak, jak się je wymawia. Zgodność brzmienia z zapisem wyrazów (i odwrotnie) w takich wyrazach jest niewątpliwa, każdemu bowiem dźwiękowi, składającemu się na dany wyraz, odpowiada tylko jeden znak graficzny.
Mówiąc o zgodności mowy i pisma, możemy brać pod uwagę tylko wymowę ogólnopolską, wolną od naleciałości artykulacyjnych.
ZASADA MORFOLOGICZNA - Piszemy wyrazy zgodnie z ich budową słowotwórczą i gramatyczną.
Historycznie jest równie dawna jak fonetyczna. Decyduje o pisowni wyrazów, stanowiących określony zespół form gramatycznych lub należących do tej samej rodziny. Zapis wyrazów uzależniony jest od formy gramatycznej lub słowotwórczej. Zasada ta uwzględnia związki wyrazów w obrębie ich odmiany (miód - miodu, mogę - możesz) oraz w zakresie jego pokrewieństwa (siódmy - siedem, morze - morski, chmurzy się - chmura). Obejmuje wiec ona wyrazy, w których zapisie zachodzi oboczność samogłosek lub spółgłosek ( ó :o, rz :r...).
ZASADA HISTORYCZNA - Piszemy wyrazy tak, jak były wypowiadane i zapisywane w przeszłości.
Zasada historyczna, czyli tradycyjna, dotyczy wyrazów, których pisowni nie możemy wyjaśnić za pomocą żadnej innej zasady ortograficznej. Zapis tego typu wyrazów w przeszłości odpowiadał ich wymowie i taki stosujemy do dziś. Opanowanie pisowni wyrazów opartej na tej właśnie zasadzie dokonać się może tylko przez pamięciowe ich przyswojenie. Ze względu na różnice występujące w typach pamięci uczniów poza ćwiczeniami w zapamiętywaniu wzrokowym niezbędne są jednoczesne ćwiczenia w zapamiętywaniu wzrokowo - słuchowym. Wyrazy objęte tą zasadą, a mianowicie wyrazy z ó i rz niewymiennym oraz z h, powinny być wielokrotnie zapisywane.
ZASADA KONWENCJONALNA - Piszemy wyrazy zgodnie z przyjętymi ustaleniami, dokonywanymi przez Komitet Językoznawczy Polskiej Akademii Nauk.
Zasada konwencjonalna, czyli umowna, ustala zapis wyrazów zgodnie z przyjętą umową, tj. przyjętym ustaleniem, dokonanym przez instytucję do tego powołaną. Zasada ta obejmuje głównie pisownię wyrazów zapożyczonych z innych języków, łączną i rozdzielną pisownię wyrazów, pisownię cząstki by z różnymi częściami mowy, imion własnych i pospolitych, skrótów i skrótowców, a także reguły interpunkcyjne. Podobnie jak w przypadku pisowni opartej na zasadzie historycznej, zapis wyrazów objętych zasadą konwencjonalną można opanować przede wszystkim pamięciowo.
W NAUCZANIU ORTOGRAFII
NALEŻY KORZYSTAĆ Z AKTUALNYCH (NAJNOWSZE WYDANIA)
SŁOWNIKÓW ORTOGRAFICZNYCH!!!
WAŻNE W NAUCZANIU ORTOGRAFII!
Przy wyrabianiu nawyków poprawnego ortograficznie pisania musimy pamiętać o wyborze właściwej metody i odpowiednim toku postępowania. Na każdym etapie nauki ortografii i w każdym zakresie materiału ortograficznego konieczne jest przestrzegania następujących etapów pracy:
wprowadzenie w zagadnienie ortograficzne,
analiza wyodrębnionego zjawiska ortograficznego,
wyprowadzenie wniosku i dojście do reguły,
wyrabianie nawyku,
sprawdzenie stopnia przyswojenia materiału.
Etap I polega na zgromadzeniu materiału ortograficznego, zawierającego nową trudność ortograficzną, na stwierdzeniu i wyodrębnieniu w tekście wyrazów z tą trudnością spośród innych, o pisowni nie budzącej wątpliwości i znanej już uczniom.
Przy wprowadzeniu nowego materiału ortograficznego ważne jest stworzenie sytuacji problemowej, wywołanie zainteresowanie nowym zjawiskiem i chęci samodzielnego rozwiązania problemu. Zainteresować uczniów możemy już samą zapowiedzią, że w podanym tekście występuje nowe, ciekawe zjawisko językowe, a przede wszystkim przez polecenie wykrycia w zapisie i określenia nowej trudności ortograficznej.
Etap II - to analiza wyodrębnionego zjawiska ortograficznego. Analiza ta powinna doprowadzić do stwierdzenia istoty trudności ortograficznej, określenia warunków, w jakich ta trudność się pojawia, a także do wywołania potrzeby ustalenia podstaw prawidłowego zapisu analizowanych wyrazów.
Etap III - to sformułowanie wniosku, wypływającego z przeprowadzonej analizy. Wniosek taki formułują sami uczniowie, by potem porównać go z regułą podaną w podręczniku lub w specjalistycznej publikacji pomocniczej. Wyprowadzenie uogólniającego wniosku o charakterze reguły ortograficznej z rozważań analitycznych ma duże znaczenie, wpływa bowiem wzmacniająco na zapamiętywanie.
Etap IV - to wyrabianie nawyku poprawnego pisania w obrębie opracowanej reguły ortograficznej. Praca na tym etapie polega na stosowaniu wielu ćwiczeń utrwalających, przeprowadzanych tak długo, aż osiągnięty zostanie zamierzony cel. Na tym etapie szczególnie przydatne są ćwiczenia w pisaniu z komentowaniem, gry dydaktyczne, pisanie dłuższych form wypowiedzi i inne (patrz: tabela, charakterystyka ćwiczeń ortograficznych).
Etap V polega na sprawdzeniu stopnia przyswojenia przerobionego materiału ortograficznego. Najczęściej stosowaną formą sprawdzania wyników nauczania ortografii są dyktanda. Spełniają one jednak dobrze swoją funkcję tylko wtedy, gdy zachowuje się przy ich użyciu pewne warunki, mające decydujące znaczenie dla przebiegu pracy ucznia. Jednym z tych warunków jest ścisłe przestrzeganie zakresu trudności ortograficznych, wyznaczonych do kontrolowania. W dyktandzie - sprawdzianie powinien znaleźć się materiał uprzednio dobrze opracowany i utrwalony. Co pewien czas stosuje się dyktanda - sprawdziany dotyczące kilku rodzajów trudności. W tym przypadku zakres użytego słownictwa również musi być zgodny z zakresem opanowanego przez uczniów materiału ortograficznego.
Drugi warunek to konieczność powiadomienia uczniów i ich rodziców o terminie dyktanda i o zakresie trudności, które obejmuje. Następny warunek to właściwa technika dyktowania tekstu, a więc prawidłowa dykcja, odpowiednia donośność i intonacja głosu nauczyciela oraz niezbyt szybkie tempo dyktowania.
Tekst dyktanda czyta się najpierw w całości, a potem dyktuje poszczególne zdania. Zdania dłuższe dyktuje się cząstkami, stanowiącymi logiczną całość. Po napisaniu przez uczniów dyktanda odczytuje się tekst w całości. W czasie odczytywania uczniowie powinni sprawdzać napisany przez siebie tekst, aby dokonać stosownych poprawek i uzupełnień.
Po zebraniu prac, jeśli jest na to czas, można omówić trudności ortograficzne tekstu ”na gorąco” w klasie. Takie bezpośrednie omówienie wywołuje żywe zainteresowanie uczniów i przyczynia się do lepszego utrwalenia w ich pamięci poprawnego zapisu omawianych wyrazów.
Ważnym warunkiem skuteczności sprawdzianów jest jak najszybsze omówienie wyników dyktanda, przeprowadzenie ćwiczenia utrwalającego pisownię wyrazów, w których zapisie uczniowie popełnili błędy oraz podanie ocen.
BARDZO WAŻNE!
Nauczanie ortografii powinno mieć zarówno charakter systematyczny jak i okolicznościowy.
Organizacja nauczania ortografii obejmuje odpowiednie rozplanowanie materiału, zaplanowanie toku metodycznego jednostki lekcyjnej oraz zgromadzenie i planowe wykorzystanie odpowiednich środków dydaktycznych.
Przy planowaniu pracy powinno się przestrzegać podstawowych zasad dydaktycznych, w tym:
systematyczności,
stopniowania trudności,
trwałości wiedzy.
BARDZO, BARDZO WAŻNE!!!
Ucząc ortografii nie możemy zapominać o znaczeniu w naszej pracy:
diagnozy wstępnej,
diagnozowania bieżącego,
diagnozy końcowej.
CZYNNIKI DETERMINUJĄCE DOBÓR ĆWICZEŃ ORTOGRAFICZNYCH DO PRACY Z UCZNIAMI
Zarówno sprawy osobiste jak i społeczne wymagają komunikowania się na piśmie. Zdobycie więc umiejętności poprawnego pisania staje się dla każdego człowieka koniecznością, a nauka ortografii nabiera tym samym ważnego społecznie znaczenia.
Podstawowym celem nauczania ortografii jest wytworzenie u uczniów nawyków ortograficznego pisania, które powinny stać się czynnością automatyczną. Cel ten jest podporządkowany ogólnym celom nauczania języka polskiego.
Poprawne wypowiadanie się na piśmie jest czynnością złożoną, na którą składa się: poprawność ortograficzna, gramatyczna, semantyczna, stylistyczna i kompozycyjna. Wśród wszystkich elementów poprawności pisania poprawność ortograficzna pełni zasadniczą funkcję, gdyż od formy zapisu wyrazów zależy stopień zrozumienia zapisanego tekstu. Tylko w pełni poprawny ortograficznie zapis może zapewnić jednoznaczne zrozumienie odczytywanego tekstu, jako że forma zapisu decyduje o znaczeniu utrwalonych na piśmie wyrazów i zdań.
Rolę wszelkiego typu ćwiczeń ortograficznych można określić następująco: uprzedzają błędy ortograficzne w ortogramach rzadziej stosowanych przez ucznia, uświadamiają mu wartość myślenia ortograficznego i odwoływania się do morfologii, ćwiczą w odwoływaniu się do różnych zasad ortograficznych i reguł oraz utrwalają je w świadomości ucznia; wyrabiają nawyki pamięci wzrokowej, słuchowej i motorycznej jako środków prowadzących do pełnego opanowania ortografii oraz umacniają ucznia w przekonaniu o konieczności stałego czuwania nad własną ortografią dzięki stałej samokontroli. Nie można więc lekceważyć roli ćwiczeń ortograficznych, jednak trzeba wiedzieć, jak je najefektywniej dydaktycznie stosować.
Dobór ćwiczeń ortograficznych w procesie nauczania - uczenia się jest determinowany przez:
aktualnie omawiane zagadnienia językowe, np. z zakresu fonetyki, fleksji, słowotwórstwa... (decyduje to o konieczności stosowania ćwiczeń ortograficzno - słownikowych, ortograficzno - gramatycznych: ortograficzno - fonetycznych, ortograficzno - fleksyjnych, ortograficzno - słowotwórczych i ortograficzno - składniowych;
funkcje ćwiczeń ortograficznych w procesie nauczania i uczenia się:
utrwalająca - wyrabianie i utrwalanie nawyków ortograficznych
(na tym etapie można stosować ns. ćwiczenia: przepisywanie, pisanie z pamięci, pisanie ze słuchu, pisanie z komentowaniem, gry dydaktyczne, analizę ortograficzną),
sprawdzająca - kontrola wyników nauczania (tu zaleca się ćwiczenia sprawdzające typu - dyktando sprawdzające, test ortograficzny, przepisywanie jako sprawdzian );
typ pamięci - wzrokowej, słuchowej, motorycznej (nie może być mowy o doborze ćwiczeń ortograficznych tylko dla uczniów o jednym typie pamięci, gdyż pozostałym wyrządzilibyśmy krzywdę, nie dając im właściwego materiału ćwiczeniowego dla ich typu pamięci;
wiek ucznia (w pierwszym roku nauczania przeważa przepisywanie, stopniowo wprowadza się pisanie z pamięci i pisanie ze słuchu; w następnych latach na czoło wysuwa się pisanie z pamięci obok przepisywania i pisania ze słuchu);
cechy gatunkowe ćwiczenia ortograficznego.
Od zespołu kasowego zależeć będzie, jakie ćwiczenie ortograficzne wybierze nauczyciel. W klasie o małym zainteresowaniu ortografią na pewno sprawdzą się ćwiczenia w formie gier dydaktycznych, natomiast w klasie o wyrobionej wyobraźni można zastosować np. dyktando twórcze. Niejednokrotnie na dobór ćwiczenia wpłynie zasada ortograficzna. W celu utrwalenia reguł czy form ortograficznych można posłużyć się dyktandem z objaśnieniem czy dyktandem wybranych reguł i form. Wyrobieniu nawyków ortograficznych służą ćwiczenia redakcyjne, stylistyczne.
Powyższe determinanty ilustruje tabela
DZIAŁ JĘZYKA A ĆWICZENIA ORTOGRAFICZNE
|
MIEJSCE ĆWICZEŃ ORTOGRAFICZNYCH W PROCESIE NAUCZANIA |
TYPY PAMIĘCI A ĆWICZENIA ORTOGRAFICZNE |
WIEK UCZNIÓW A ĆWICZENIA ORTOGRAFICZNE |
CECHY GATUNKOWE ĆWICZENIA ORTOGRAFICZNEGO |
FICZNO-SŁOWNIKOWE
FICZNO-GRAMATYCZ- NE
FICZNO-FONETYCZNE
FICZNO-FLEKSYJNE
FICZNO-SŁOWOTWÓR- CZE
FICZNO- SKŁADNIOWE |
WPROWADZAJĄCE
JAKO SPRAWDZIAN
|
DOTYCZĄCE PERCEPCJI WZROKOWEJ
DOTYCZĄCE PERCEPCJI SŁUCHOWEJ
DOTYCZĄCE PERCEPCJI MOTORYCZNEJ |
I. ETAP KLASY MŁODSZE
Z PAMIĘCI
ZE SŁUCHU
II. ETAP KLASY STARSZE
|
CE Z ANALIZĄ TREŚCI
CE Z ANALIZĄ GRAMATYCZ- NO-ORTOGRAFICZNĄ
JAKO SPRAWDZIAN
|
RODZAJE ĆWICZEŃ ORTOGRAFICZNYCH
Przepisywanie uważane jest za najprostszy i najłatwiejszy rodzaj ćwiczeń ortograficznych, w praktyce szkolnej najczęściej stosowanych. Pamiętać jednak należy, że jeśli przepisywanie polega na mechanicznym kopiowaniu wzoru, staje się okazją do błędów; popełnia je bowiem uczeń tam, gdzie znajdują się jakiekolwiek zawiłości ortograficzne, z którymi go jeszcze dostatecznie nie zapoznano lub których jeszcze nie przyswoił. Dodatkowe błędy przy przepisywaniu powstają także wskutek nieuwagi ucznia, wynikają one z przekonania, że praca tego rodzaju nie wymaga czujności ortograficznej.
W związku z tym przy stosowaniu ćwiczeń polegających na przepisywaniu niezbędne jest zabezpieczenie przed możliwością powstania błędu. Zabezpieczenie takie można osiągnąć przez wytwarzanie pozytywnej motywacji uczenia się i kształtowanie właściwej postawy ucznia, wyrażającej się czujnością, spostrzegawczością i odpowiedzialnością ortograficzną. Wywołanie u uczniów pozytywnej motywacji może nastąpić przede wszystkim poprzez zainteresowanie ich problemami ortograficznymi, poprzez wzbudzenie wyraźnej chęci zdobycia umiejętności poprawnego pisania, uświadomienie braków oraz przez wzbudzenie wiary we własne możliwości, wzmocnionej uwidocznionymi wyraźnie sukcesami.
Jednym ze sposobów oddziaływania na uczniów w zakresie kształtowania odpowiedniego stosunku do wykonywanej pracy jest przyzwyczajanie ich już od pierwszej lekcji ortografii do skupienia się w czasie pracy, do zastanawiania się nad formą zapisu podaną we wzorze i do kontrolowania wykonywanej pracy.
Pisanie z pamięci, zwane także autodyktandem wzrokowym, jest ćwiczeniem ortograficznym poobserwacyjnym. Uczniowie najpierw obserwują tekst przeznaczony do pisania i dokonują analizy ortograficznej. Następnie tekst dzielą na cząstki, z których każda musi stanowić logiczną całość. Potem odczytują głośno lub po cichu każdą cząstkę tekstu po kolei, starając się każdą zapamiętać, po czym - po zasłonięciu tekstu piszą go z pamięci. Po zapisaniu kolejnej cząstki tekstu porównują napisany przez siebie tekst z wzorem przeznaczonym do pisania. Po stwierdzeniu błędu wykonują tę część pracy powtórnie. O efektach pisania z pamięci decyduje dokładna obserwacja tekstu i dokładna kontrola wykonanej pracy.
Pisanie z pamięci w dużym stopniu przyczynia się do wykształcenia u uczniów pamięci wzrokowej, niezbędnej do wytworzenia nawyku poprawnego pisania, ale jest bardzo czasochłonne. Pisanie z pamięci powinno się stosować w klasach młodszych i starszych w toku pracy lekcyjnej, ale i w pracy indywidualnej - samodzielnej pracy domowej ucznia, który ma duże braki w zakresie ortografii.
Pisanie ze słuchu, czyli dyktando, służyć może różnym celom: wprowadzeniu nowego materiału ortograficznego, wyrabianiu nawyków poprawnego pisania lub sprawdzaniu nabytych przez ucznia umiejętności. Ze względu więc na cel dzielimy dyktanda na:
wprowadzające,
utrwalające,
sprawdzające.
DYKTANDO WPROWADZAJĄCE
Do tego ćwiczenia powinno się wybierać krótkie teksty o jednej tylko, właśnie wprowadzanej nowej trudności. Pisownia innych wyrazów tego tekstu powinna być przez uczniów całkowicie opanowana. Przed dyktandem wprowadzającym nauczyciel powinien uprzedzić uczniów o trudności ortograficznej, która w tym dyktandzie wystąpi, wyjaśnić, na czym polega i zwrócić uwagę uczniów na wyrazy, które tę trudność zawierają, przez wyodrębnienie ich głosem lub przez polecenie wielokrotnego powtórzenia ich przez wybranych uczniów. Na dyktando wprowadzające przeznacza się zazwyczaj tylko część godziny lekcyjnej.
DYKTANDO UTRWALAJĄCE
Zbliżone jest do dyktanda wprowadzającego. Różnica polega na tym, że przy dyktandach utrwalających nauczyciel tylko na wstępie przypomina uczniom, o jaką trudność ortograficzną chodzi, ale w czasie pisania nie wyodrębnia wyrazów z dana trudnością. W dyktandach utrwalających wykorzystujemy materiał ortograficzny znany uczniom, ale niedostatecznie przez nich opanowany. Chodzi więc tu nie tylko o utrwalenie poprawnego zapisu wyrazu ale i o zapobieganie powstawaniu błędów. Dyktando tego typu może polegać na tym, że każde zdanie pisze na tablicy inny uczeń, pozostali - zapisują je w swoich zeszytach. Należy jednak przestrzec uczniów, aby nie korzystali z zapisu znajdującego się na tablicy, dopóki nie zostanie on omówiony i uznany za poprawny. Po napisaniu każdego zdania następuje sprawdzenie i omówienie pisowni wyrazów, w których występują trudności ortograficzne, a także wyrazów, w których pojawił się ewentualny błąd. Celem uniknięcia błędów wskazane jest, aby przed napisaniem trudnego wyrazu uczniowie powiedzieli, jak mają zamiar go napisać. Po omówieniu zapisu wykonanego na tablicy uczniowie sprawdzają wykonaną przez siebie pracę, porównując ją z tekstem uwidocznionym na tablicy i poprawiają ewentualne błędy.
DYKTANDO SPRAWDZAJĄCE
Różni się zasadniczo do poprzednich rodzajów dyktand. Przed nim i w czasie jego trwania nauczyciel nie udziela uczniom żadnych wyjaśnień. Nie wyklucza to jednak uprzedniego powiadomienia uczniów, jaki zakres materiału ortograficznego obejmuje zapowiedziany sprawdzian. Należy uprzedzić uczniów i rodziców o terminie dyktanda i zakresie trudności, jakie w nim wystąpią. Przy takiej organizacji pracy uczniowie mają możliwość powtórzenia materiału i dobrego przygotowania się, co nie jest sprawą błahą, szczególnie dla uczniów mających trudności w nauce lub tych, którzy nie byli obecni na lekcjach poprzedzających dyktando. Po napisaniu powinna nastąpić jak najszybsza ocena prac uczniów, omówienie i poprawa popełnionych błędów.
KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA ĆWICZEŃ ORTOGRAFICZNYCH
PRZEPISYWANIE UTRWALAJĄCE POŁĄCZONE Z ANALIZĄ TREŚCI
występuje, gdy łączymy naukę pisania z czytaniem. Po przeczytaniu i opanowaniu tekstu uczniowie wybierają z niego i przepisują zdania związane z elementami treści (plan akcji, charakterystyka postaci, cytaty). Jest to tak zwane przepisywanie wybranych fragmentów tekstu.
PRZEPISYWANIE UTRWALAJĄCE ZWIĄZANE Z ANALIZĄ GRAMATYCZNO - ORTOGRAFICZNĄ
należy poprzedzić omówieniem pisowni i reguł, na które chcemy zwrócić uwagę uczniów lub których pisownię chcemy utrwalić. Analizę ortograficzną w tego typu ćwiczeniu można wzbogacić podkreśleniem wyrazów, cząstek słowotwórczych, fleksyjnych, w których występuje omawiana reguła.
PRZEPISYWANIE TWÓRCZE JAKO SPRAWDZIAN
wymaga wyższego stopnia opanowania zagadnień ortograficznych, może więc być stosowane po licznych ćwiczeniach typu wdrażającego. Ćwiczeniem tym sprawdzamy, w jakim stopniu uczeń zdobył umiejętność samodzielnego zastosowania reguły. Temu celowi służą ćwiczenia polegające na przepisywaniu połączonym z wstawianiem opuszczonych liter, z dopisywaniem opuszczonych części wyrazów, dopisywaniem opuszczonych wyrazów, czy połączenie przepisywania z ćwiczeniem gramatycznym (zmiana liczby - wziął, wzięli; zmiana czasu - idę, szedł...).
Dopisywanie opuszczonych wyrazów lub zmiana formy powinna opierać się na materiale słownikowym i gramatycznym całkowicie opanowanym przez ucznia.
PISANIE Z PAMIĘCI
polega na obserwowaniu i zapamiętaniu graficznego obrazu wyrazu lub zdania, a następnie na napisaniu go z pamięci. Ten rodzaj ćwiczenia odgrywa ogromną rolę w nauczaniu początkowym, gdyż wyrabia umiejętność uważnego i bezbłędnego przepisywania.
W ćwiczeniu tym powinno się zachować zasadę stopniowania trudności, co przejawiać się będzie w pisaniu z pamięci z możliwością odwzorowywania wyrazów trudnych ortograficznie, bez możliwości ich odwzorowywania i pisaniu z pamięci przy stopniowej redukcji objaśnień z równoczesną mobilizacją ucznia do samodzielnego wykrycia i zapamiętania trudności ortograficznej.
DYKTANDO Z OBJAŚNIENIEM
prowadzi do utrwalenia zdobytych umiejętności ortograficznych przez zapobieganie błędom w pisanym tekście oraz przez objaśnianie wzmacnia świadomy stosunek ucznia do poprawności zapisów. Ma ono charakter zapobiegawczy, gdy wyjaśnienie zapisów występuje przed napisaniem lub w czasie pisania, a jest sprawdzianem, gdy wyjaśnienia następują po napisaniu tekstu.
DYKTANDO WYBRANYCH REGUŁ I FORM
polega na zapisywaniu przez uczniów tylko tych części podawanego tekstu, które obejmują przykłady zastosowania odpowiednich reguł. Wybór może więc polegać na zapisie pojedynczych ortogramów lub ich połączeń i związków.
DYKTANDO SWOBODNE
polega na tym, że uczeń nie jest obowiązany do ścisłego zapisywania dyktowanego tekstu, lecz ma pewną swobodę w zastosowaniu synonimów ortogramów i w zakresie stylu, pod warunkiem zachowania sensu tekstu. Ten typ dyktanda stanowi przejście od ćwiczeń ortograficznych do ćwiczeń w pisaniu samodzielnych wypowiedzi (opowiadania, streszczenia, sprawozdania, notatki itp.). Dodatkową wartością dydaktyczną tego ćwiczenia jest to, że uczy ono zapamiętywania wyrazów i zwrotów, bogaci słownictwo, przyczynia się do opanowania języka literackiego.
DYKTANDO TWÓRCZE
polega na tym, że uczniowie układają tekst do zapisania sami przez dopisywanie ortogramów opuszczonych przez nauczyciela, poprzez zmianę kategorii językowej (zmianę czasu, użycia stopnia wyższego przymiotnika itp.). Wszystkie te zmiany dotyczą gramatycznej formy tekstu, zawierającej problem ortograficzny. Można też układać opowiadanie na określony temat przy użyciu pewnej grupy ortogramów.
AUTODYKTANDO
polega na pisaniu całych zdań poprzednio przeczytanych z książki lub z tablicy, na pisaniu wierszy, których poprzednio uczyli się na pamięć. Tekst przeznaczony do pisania z pamięci powinien zawierać problemy ortograficzne.
DYKTANDA SPRAWDZIANY
polegają na sprawdzeniu umiejętności ortograficznych ucznia. Dyktando to powinno zawierać materiał ortograficzny opracowany na lekcjach. Generalna zasada w dydaktyce dyktanda sprawdzającego brzmi: ”Nie sprawdzać tego, czego się nie nauczyło”. Dyktando sprawdzające nie może być jedynym miernikiem postępów ucznia.
ANALIZA ORTOGRAFICZNA
jest ćwiczeniem wyrabiającym świadomy stosunek do poprawności w pisaniu. Analiza ortograficzna występuje jako element pomocniczy w różnych typach przepisywania, w pisaniu z pamięci, dyktandach. Rodzajem analizy ortograficznej może być rozbiór ortograficzny (różnica między mową a pismem, analiza ortograficzno - gramatyczna, wyodrębnianie przedrostków, przyrostków, form gramatycznych o trudnościach ortograficznych.
PISANIE Z KOMENTOWANIEM
polega na tym, że dyktowany przez nauczyciela tekst jest zapisywany przez ucznia z równoczesnym przeprowadzaniem analizy ortograficznej zapisywanych ortogramów. Ćwiczenie to wymaga od uczniów dobrej orientacji w regułach ortograficznych, a także wiadomości z gramatyki. Pisanie z komentowaniem stosujemy w klasie VI i w gimnazjum. Kształtuje ono świadomy nawyk korzystania z reguł ortograficznych oraz wyrabia orientację w materiale ortograficznym opracowywanym przy zagadnieniach gramatycznych.
GRY DYDAKTYCZNE
są ulubioną formą ćwiczeń ortograficznych. Krzyżówki ortograficzne rebusy, zagadki, łamigłówki, szarady, domina wyrazowe czy piktogramy poprzez zaangażowanie emocjonalne, formę zabawową, sprzyjaj zapamiętaniu wyrazów trudnych ortograficznie.
Elżbieta Dawidowicz
Szkoła Podstawowa nr 3
Police