7. Scharakteryzuj podstawowe teoretyczne ujęcia rodziny: strukturalno-funkcjonalne i ujęcie rodziny jako zbioru jednostek.
   te ujęcia odwzorowują podział istniejący w socjologii czym jest społeczeństwo, tutaj czym jest rodzina

ad. 1. Ujęcie strukturalno - funkcjonalne → rodzina całość ponadindywidualna ( rodzina się zmienia, działa lub nie działa )

ujęcie strukturalno - funkcjonalne analizuje rodziną jako grupę społeczną i jako instytucję

ANALIZA: jako grupę → przedmiot zainteresowania jest struktura grupy: liczba członków rodziny, kim są te osoby, które wchodzą w skład rodziny; układ pozycji i ról rodzinnych, relacje rodzinne, więzi między członkami rodziny;

ANALIZA: jako instytucja → skupia się na jej funkcjonowaniu; analiza przemiany rodziny w ujęciu strukturalno - funkcjonalnym: ilu członków liczy rodzina, kto ją tworzy, jaki jest układ pozycji i ról, jakie zachodzą zmiany, relacje, przymus;

Jakie funkcje pełni, w jakim zakresie; znaczenie funkcji ( zadania ); czy zmienia się ilość zadań stawianych rodzinie do realizacji; w sensie zakresu czynności są realizowane ( konsumpcja w domu, robimy zapasy) to się zmienia;

Jeśli chcemy odpowiadać na pytania czy jest funkcjonalna, dysfunkcjonalna w zakresie patologicznym, to w jakim stopniu wypełniają funkcje?

W analizie rodziny w ujęciu strukturalno - funkcjonalnym analizujemy rodzinę w praktyce społecznej np. pomoc społeczna, w jakim % korzysta z pomocy społecznej

Analiza strukturalna np.:

- wydolność opiekuńcza rodziny

- opieka nad obłożnie chorym

- czy pracują

Analiza funkcjonalna - realizacja zadań, co się robi w rodzinie

Opis sytuacji rodziny to nie uwzględniamy fakty, że rodzina się zmienia w trakcie trwania; rodzina to małe dzieci, duże dzieci

Aby ująć dynamikę rodziny, proces to posługujemy się cyklem życia małżeńsko - rodzinnego ;

Kilka faz, które w życiu rodzinnym charakteryzują się pewnymi cechami, które niosą swoiste dla danego okresu wyzwania, z którymi rodzina musie się zmagać;

Typologia cyklów życia małżeńskiego:

1. przed małżeński

2. małżeństwo bez dzieci

3. małżeństwo i małymi dziećmi

4. małżeństwo z dziećmi w wieku szkolnym

5. małżeństwo z dziećmi dorosłymi odchodzącymi z domu

6. małżeństwo o odejściu z domu - dzieci poza domem

ta kategoria ujmuje dynamicznie i służy analizie problemów z którymi rodzina się składa

Cykle służą analizie potrzeb np. mieszkaniowych

- wskazanie wyzwań przed jakimi stają małżonkowie;

Zawarcie związków małżeńskich to pełnienie nowych ról, przystosowanie się do siebie wzajemnie, pojawienie się dziecka

Analiza:- skupienie się na tym, co jest tu i teraz, na samej rodzinie

Diagnoza opiekuńcza: w jakiej fazie jest rodzina

ad.2. Ujęcie rodziny jako zbioru jednostek → rodzina jako całość złożona z jednostek ( jednostki tworzą rodzinę ) analiza przemian skupia się na tym jakie warunki, czynniki sprzyjają zawieraniu małżeństw lub nie, co rodzina daje jednostkom, w jakiej sytuacji jednostka będzie skłonna założyć rodzinę ponosząc koszty, a w jakiej sytuacji koszty założenia rodziny są zbyt duże.

Układa ról, zadania jakie pełni rodzina ale przede wszystkim analizują przemiany rodziny, relacje jakie łączy rodzinę i społeczeństwo jest to relacja wzajemna ( tam i powrotem )

ANALIZA: jaki dobór małżeński, pokrewieństwo, dziedziczenie; wpływanie na kształt społeczeństwa i odwrotnie, warunki jakie stwarza społeczeństwo wpływa na rodzinę Anglia jest wzorem uprzemysłowienia - wskazuje się na to że w Anglii obowiązuje system dziedziczenia - najstarszy dziedziczył wszystko było; była to kategoria młodych mężczyzn dobrze wykształconych ale bez zajęcia i oni w nowej sytuacji zaczęli stanowić kadrę kierowniczą, znaleźli ujście dla swoich kompetencji.

Reakcja wpływu społeczeństwa na rodzinę to zwraca się uwagę na fakt na ile w społeczeństwie są obecne instytucje, które mogą przejąć lub przyjmują zadania rodziny;

System tych instytucji - sfera publiczna zwraca się uwagę na istnienie relacji między kształceniem rodziny jej pozycji a zakresem i pozycją sfery publicznej

Jeśli sfera publiczna jest rozbudowana to niepotrzebna jest duża rodzina ( są szpitale, zakłady opiekuńcze ) to ludzie nie są zmuszeni do zakładania rodziny;

Brak sfery publicznej lub jej znikomość sprzyja rodzinie licznej → jednostka rezygnuje ze swoich potrzeb, aspiracji ale w zamian otrzymuje opiekę, ktoś jej w starości pomoże, zajmie się nią .

Rodzina tu i teraz - to analiza skupia się na rozważaniach kosztów jakie ponosi jednostka i zysków jakie w zamian otrzymują;

Koszty jakie ponoszą jednostki jest dla nich korzystniejsze mieć i wychować dziecko;

Ujecie dynamiczne rodzin → jednostki tworzące rodzinę nie zawsze mają interes założenia rodziny to ponoszone koszty wyższe od tego jakie otrzymują;

TEORIA WYMIANY - nurt w socjologii, który przyjmuje, że społeczeństwo to zbiór jednostek; życie społeczne to wymiana między ludźmi;

Podstawowy mechanizm - to mechanizm strat i korzyści → minimalny koszt, a duże zyski;

9. Scharakteryzuj podstawowe tendencje przemian rodziny zapoczątkowane przez epokę przemysłową
Główne tendencje przemiany rodziny tj odchodzenie rodziny jako instytucji a przechodzenie do rodziny jako grupy.

Rodzina od epoki przed przemysłowej staje się instytucja ( forma, która na pewne zadania do wykonania i służy społeczeństwu i innym formą niż jednostka )→ dawna rodzina była przede wszystkim instytucją, zakładano ją aby przetrwał ród ;

Przechodzenie od instytucji do grupy → rodzina odchodzi od instytucji; jednostka ponad …….. staje się grupą w tym znaczeniu służy zaspokajanie potrzeb tych jednostek, które tą rodzinę tworzą; np. aby stać się grupą musi coś łączyć → cele i wartości, aby mogła realizować wartości, spełnia cele musi działać tak, aby ludzie chcieli być w tej grupie;

Grupa służy zaspokajaniu potrzeb;

Zmiana zachodzi, że potrzeby jednostek są mało ważne, jednostka jest tą formą, która realizuje zadania, która działa na rzecz swoich członków aby zaspokoić potrzeby;

Rodzina - opieka nad swoimi członkami; to jednostka musiała mieć rodzinę aby móc się opiekować i podlega opiece jako instytucję ( kiedyś ), obecnie rodzina jako grupa, potrzebna jest aby spełnić czas, dzielić przeżycia, nie kogoś kto nas utrzyma ale formie relacji osobistych;

10. Scharakteryzuj rodzinę współczesną.

Kiedy pojawiła się kategoria „obywatela” wraz z rozwojem nowożytnej nauki, ochrona praw dziecka zaczęły się pojawiać modele rodziny opracowywane przez ekspertów i propagowane jako właściwe, szczególnie w kwestii wychowania dziecka (relacja matka-dziecko, jaka powinna być matka).
Ludzie tworzący rodzinę, rodzące dzieci orientują się nie na tradycję lecz na poradniki, terapeutów i różne zalecenia ze środków masowego przekazu, gdzie starają się te wzory naśladować. We współczesnym świecie ulegamy procesom indywidualizacji. Jednostka nie jest zmuszana przez tradycję, czy rodzinę do wyborów. Ale wcale nie jest to do końca indywid. Staje się zależne od rynku eksperckiego.

U. Beck uważa, że jednostka jest bardziej uzależniona przez zespoły eksperckie niż kiedyś od rodziny tradycyjnej.
Obecne wymagania wobec matek są bardzo wysokie- powinna zapewnić szczęście swojemu dziecku, jest to ogromna odpowiedzialność i zobowiązanie. Rodzi to wiele wątpliwości do tego czy potencjalna matka podoła ów obowiązkom, czy spełni oczekiwania.
- Rodzina staje się zbiorem osób, a nie całością o nadrzędnym interesie.
Współczesna rodzina - ludzie dlatego są razem ze względu na podłoże emocjonalne, osobiste, do zaspakajania potrzeb indywidualnych. Jesteśmy rodziną bo mamy z kim porozmawiać, czujemy się kochani. Ludzie decydują się na dzieci po to aby mieć kogoś do kochania. Relacja z dzieckiem jest stała więzią, na całe życie. Będziemy mieli kogoś do kochania i kogoś kto będzie nas kochał.
- rozdzielenie sfery seksu, prokreacji, rodzicielstwa. Rodzina jest sferą porządkującą te 3 sfery. We współczesnej rodzinie to uległo zmianie. Nie trzeba wychodzić za mąż aby mieć dziecko, czy jawnie mieszkać bez ślubu. Można też mieć dziecko, bez stresu - zapłodnienie in vitro. Matki zastępcze - wynajmuje się kogoś do urodzenia dziecka.
- Dziecko staje się centralną postacią w rodzinie wokół której buduje się rodzinę, wokół którego toczy się życie. Szczególnie jeśli chodzi o relacje matka-dziecko. Rodzice maja przede wszystkim zobowiązania wobec tego dziecka, a mnie praw.
W dziecko trzeba inwestować, gdzie wzrasta jakość dziecka. Kiedyś zapewnioną pozycje dziecka przez fakt przynależności do rodziny, teraz nie. Dlatego trzeba wyposażyć to dziecko w odpowiednia wiedzę, wygląd, zdrowie - aby miało zasoby aby mieć wysoką pozycję. Wymaga to inwestycji nie tylko materialnej, ale uczuciowej, czasowej.

RODZINA - kiedyś zapewniała pozycję potomkowi poprzez pozycję rodziny jaką zajmowała; obecnie nie, dlatego dziecko trzeba wyposażyć poprzez wygląd, zdrowie, umiejętności aby miały zasoby do zajęcia wysokiej pozycji na rynku pracy i w społeczeństwie to wymaga inwestycji materialnych, uczuciowych, czasowych (rozmowy, zaangażowanie w rozmowy );

Kiedyś rodzina służyła do rozwiązywania problemów, napięcia i kryzys było poza rodziną, rodzina radziła się, jak sobie radzić.

Obecnie kryzys jest obszarem, który zachodzi w rodzinie → lepsza praca → dokształcanie to brak czasu dla dziecka, męża; dziecko w wieku dorastania, problemy w szkole - to nie egoizm a sytuacja społeczna przenosi konflikty do rodziny, to rodzina wymaga czasu, zaangażowania.

11.Przedstaw główne czynniki przemian rodziny współczesnej.

uwarunkowanie przemian rodziny

Nurty:

1) przemiany cywilizacyjne i społeczne, przemiany gospodarcze ( ekonomiczne)

- sposób gospodarowania

- sposób wytwarzania dóbr

- sposób zdobywania środków utrzymania

Zmiana tego co mieści się zasobie ekonomicznych, zasobach rodziny stojących u postaw gospodarowania, napędzających tą gospodarkę

Kiedyś - ziemia była zasobem wokół którego cała gospodarka związana była z produkcją, pozycja jednostek związana z ziemią;

W epoce przemysłowej - dostęp do surowców, maszyn

Obecnie - technologie i informacja, wiedza → główne czynniki napędzające gospodarkę

Przepływ informacji, nowe technologie, nowe rozwiązania dla produkcji za tym stoi wiedza ludzi ich kreatywność;

Kiedyś - siła fizyczna, umiejętności manualne,

obecnie to co sami stworzymy; my jesteśmy właścicielami swojej wiedzy, kreatywności; Procesy globalizacyjne - upowszechnienie pewnych wzorów, szybki, łatwy przepływ kapitałów przerzucany z miejsca na miejsce.

Kiedyś - surowce, przywiązanie do miejsca ( kopalnie )

Obecnie - energie są neutralne: siła wiatru - surowce niewyczerpujące się, technologia zapisywane w komputerze i nic nie przemycamy, przechodzą przez granice; koszty utrzymania to inna rzeczywistość w której żyjemy;

Łatwy przepływ kapitału związany ze zmianą na rynku pracy - wymagalny dla osób poszukujących na rynku pracy, brak zapotrzebowania na pracę fizyczną ( kasa fiskalna dla sprzedawcy )

Zmiany technologiczne jego rozwój jest bardzo szybki, osoby obsługujące też muszą się ciągle uczyć ( np. nowe oprogramowania )

Rynek elastyczny - wymaga elastyczności ze strony pracowników do wymagań rynku, wymaga mobilności, podnoszenia kwalifikacji, wkraczamy w społeczeństwa permanentnych edukacji

Przemiany kulturowe

Rozwój gospodarczy idzie w parze z przemianami kulturowymi np. nowe maszyny to nowe nazewnictwo, nowy język.

Procedury postępowania to co właściwe, co niewłaściwe

Wraz z rozwojem gospodarczym zmieniła się sfera kultury - wartości, normy, wzory, wiedza, przekonanie, poglądy; sposób wyjaśniania, interpretowania świata;

Dla przemiany rodziny ważne jest to, jaki pokolenie jest głównym nośnikiem kultury, jakie pokolenie przechowuje podstawowe wzory kultury i przekazuje je innym.

Margaret Mead - dzieli typy kultur w zależności od epoki w jakiej występują, w zależności jakie pokolenia są nośnikami kultur

Typologia trzech kultur ( w zależności od pokolenia członków rodziny ):

1. Kultura postfiguratywna

2. Kultura kofiguratywna

3. Kultura prefiguratywan

Ad.1. Kultura postfiguratywna - dominowała w epoce przedprzemysłowej, kiedy zmiany zachodzą bardzo wolno, społeczeństwo zmienia się bardzo wolno, podstawowe źródło zdobywania wiedzy było doświadczenie, a dorobek poprzednich pokoleń przekazywany był drogą werbalną.

W tej kulturze pokolenie dzięki, której trwała kultura byli ludzie starsi;

Cechą charakteru tej kultury była tradycja, kultura polegała na odtwarzaniu, zmiana zachodziła bardzo wolno tak, że zarys kultury nie ulegał zmianie.

Nośnikami kultury byli ludzie starsi, z racji doświadczenia posiadania wiedzy, umiejętności do której mogło odwołać się młodsze pokolenie; stali na straży tradycji;

Nowe elementy były na tyle wolne, że podstawowy trzon kultury wydawał się taki sam.

Starsze pokolenia były źródłem wiedzy, informacji o tym jak należy robić, źródłem wartości, wzorów, norm.

Wizja świata była stała

Znaczenie dla rodzin:

Relacje rodziny były oparte na autorytecie starszych, na reprodukcji kultury ( na nich opierała się reprodukcja kultury )

Dzieci dowiadywały się wszystkiego od starszych ludzi, bez tej wiedzy nie poradziliby sobie w życiu

Ad. 2. Kultura konfiguratywna - epoka przemysłowa, to czas kiedy zmiany zaczynają zachodzić szybko ( para , maszyny ) widza z tradycji przodków zaczyna być niewystarczające nie obejmowała np. jak posługiwać się maszynami; tutaj ludzie uczą się od rówieśników ;

Wiedza jaką gromadziły pokolenia jest niewystarczająca do funkcjonowania w świecie, wiedza musi być zmieniana, przekształcana.

Pojawiają się szkoły, zdobywanie zawodu; umiejętności, wiedza, które pozwalają zdobywać środki utrzymania;

Relacje w rodzinie - dorośli są niekwestionowanym autorytetem dla dzieci pomimo zachodzących zmian;

Ad. 3. Kultura prefiguratywana - uważa ona, że w określonej epoce nośnikami kultury stają się dzieci ( nie dorośli, starsi ) proces rozwoju cywilizacyjnego, gospodarczego, technologicznego, kulturowego przyśpieszył na tyle, że zmiany zachodzą w ciągu życia jednego pokolenia.

Rozwój technologiczny powoduje, że wiedza, która posiada wzory, wartości, umiejętności stają się nie aktualne, jesteśmy zmuszeni do zdobycia nowych umiejętności, nie możemy opierać się na starych wzorach, stają się one

bezużyteczne, to co stare musimy odrzucić, rozwój gospodarczy, technologiczny, rozwój wiedzy powoduje szybki przyrost wiedzy, która sama siebie weryfikuje i musimy sami siebie weryfikować z tym co wiemy o świecie; ta wiedza jest niepewna, bo nie wiemy czy za kilka lat nie ulegnie zmianie i zostanie zweryfikowana.

Weryfikacja dotyczy wszystkich elementów naszego życia. Kiedyś była tradycja, dzisiaj są eksperci, którzy mówią nam jak się zachować, co robić. Stara wiedza staje się bezużyteczna, ze starej wiedzy możemy czerpać tylko pojedyncze jej elementy; Wiedza, opinie, przekonania są elementem kultury, to zmienia nasz sposób interpretowania świata to buduje sceptycyzm a pomimo to musimy budować stabilny świat.

Koncepcja trzech kultur nie jest koncepcją rodziny ale tłumaczy nam przemiany zachodzące w rodzinie;

dotyczy to relacji starsi → dzieci, przekaz umiejętności, wiedzy, wzorów teraz ta wiedza zmusza dorosłych do bieżącej weryfikacji, to dzieci najszybciej wychwytują tę wiedzę, są nośnikiem kultury np. nowy telefon komórkowy współcześni rodzice już nie mogą być takimi autorytetami, jak kiedyś, kiedyś wynikał z samego faktu bycia rodzicem.

Dziś rodzice autorytet muszą sobie sami wypracować, wymaga to innej wiedzy i umiejętności;

Ta płaszczyzna relacji rodzinnych zmienia się na płaszczyźnie uczuciowej, emocjonalnej to, co daje rodzicom to konieczność radzenia sobie ze zmianami do tego ma przygotować rodzina; rodzice mają pomóc radzić sobie z tymi zmianami;

Relacje rodzice → dzieci zmienia się nie jest autorytarna ( oparta na przymusie,) nie może być utrzymana we współczesnym świecie

Stare wzory wychowania są nie adekwatne do dzisiejszych czasów, wzory eksperckie; sięganie po własne zasoby wiedzy, do doświadczeń to szukanie wzorów na zewnątrz.

Coraz więcej kobiet twierdzi, że nie nadaje się na matkę, nie potrafi być matką;

Refleksyjność - ciągłe analizowanie swoich wyborów, działania i to przekłada się na rodzinę, na dzieci, małżonków ( refleksja „czy robię wszystko jak należy”)

Margaret Mead poprzez koncepcję trzech kultur skupia się na zmianie kultury, techniki, zmianie gospodarczej - pokazuje jak wiąże się ze zmianami w sferze kultury, jak to przekształca całe społeczeństwo, relacje w społeczeństwie;

Starość ( starzy ludzie ) to co wiedzą nie jest już skarbem jak KIEDYŚ;

OBECNIE - to ciągła aktywność, w starości również muszą się uczyć aby umieć poruszać się w zmieniającym świecie.

Współczesna rodzina z instytucji staje się grupą emocjonalną;

KIEDYŚ rodzina tworzyła zasoby ekonomiczne, które pomagały jej się utrzymać; OBECNIE każdy może utrzymać się sam, staje się grupą, która ma dać poczucie bezpieczeństwa, stałości w płaszczyźnie emocjonalnej, nie materialnej.

Rodzina ma dawać zabezpieczenie psychicznego bezpieczeństwa.

Przemiany gospodarcze ich konsekwencje są procesy emancypacji kobiet;

Kobiety wyzwalają się ze stanowości tzn. wyzwalają się z przypisanej im roli płciowej nakazującej im bycie matką, żoną;

Stanowość - urodzenie się kobietą przesądza o tym kim się będzie i jak będzie wyglądało jej życie;

Rywalizacja na rynku pracy między kobietą a mężczyzną;

Rodzina KIEDYŚ dawała poczucie bezpieczeństwa od tego co działo się na zewnątrz rodziny; rodzina stabilizowała poczucie bezpieczeństwa, które wynikało z napięcia wynikało z sytuacji w pracy - strajki, bezrobocie

Obecnie wszystkie napięcia związane z rynkiem pracy dotyczą zarówno kobiet jaki i mężczyzn; napięcia zewnętrzne znajdują swoje odzwierciedlenie w rodzinie; to wzajemne oczekiwania wsparcia, wzajemnej ważności, to w domu mąż, dziecko, które mnie potrzebuje jt. sprzeczność w wyborach, co wybrać pracę czy awans, czyli np. zaniedbywanie rodziny i może dojść do rozpadu małżeństwa i braku awansu; to wszystko odbija się na rodzinie na jej funkcjonowaniu;
Teoria drugiego przejścia demograficznego - dotyczy przemian rodziny, dot. zmian demograficznych, ilości zawieranych małżeństw, rozpadu małżeństw ( rozwody ), ilości posiadanych dzieci, wieku zawierania małżeństw, wieku w którym pojawiają się dzieci.

Małżeństwa nietrwałe, większa ilość rozwodów; późno dzieci, mało urodzeń;

Przyczyny wg tej koncepcji zmiany rodziny, rozwój gospodarczy, przemiany gospodarcze, przemiany kulturowe, przemiany wartości ( mieszczą się w kulturze ) przejście do wartości postmaterialnych

Wartości postmaterialne - Ronald Inglehart - w oparciu o badania 44 krajów sformułował tezę o ścisłym powiązaniu wartości kulturowych z rozwojem gospodarczym i poziomem życia; chciał zweryfikować tezę Webera o znaczeni; chciał zweryfikować tezę Webera o znaczeniu czynnika kulturowego dla rozwoju gospodarczego; wg Webera ważne są również czynniki kulturowe, styl życia dla rozwoju gospodarczego; protestanci a kapitalizm;

Teza o przechodzeniu od wartości materialistycznych związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa materialnego do wartości postmaterialnych, które wiążą się z jakością życia; społeczeństwa, które osiągają pewien poziom rozwoju cywilizacyjnego, gospodarczego zapewniają swoim członkom takie warunki życia, jego poziom, że zaspokojenie potrzeb materialnych nie stanowi już problem np. ubranie, jedzenie, wyżywienie rodziny, ogrzanie mieszkania; w tych społeczeństwach zaczynają być ważne wartości postmaterialne związane z jakością życia, ze sferą psychiczno - duchową np. weryfikowanie jedzenia, nowe sposoby sporządzania potraf to staje się wartością; ważne jest to gdzie wyjeżdżamy - kolekcjonowanie wrażeń;

Wartością przestaje być życie jako takie, ważna jest jego jakość.

Przejście do wartości postmaterialnych odbija się na rodzinie, która jako całość nie musi wkładać dużo wysiłku w zapewnienie bytu rodzinie;

12.Scharakteryzuj współczesną rodzinę polską i jej przemiany w oparciu o dane.
Współczesna rodzina polska (Szacka)Polska w 1999 roku należała do krajów europejskich o najwyższych od­setkach osób uznających rodzinę za bardzo ważną (91 proc), a małżeń­stwo za instytucję nieprzestarzałą (94 proc). W Polsce jednocześnie od­setek osób aprobujących samotne macierzyństwo był najniższy wśród wszystkich badanych w 1999 roku krajów europejskich i wyniósł 13 pro­cent (Halman 1999).

Szeroka aprobata wartości rodzinnych w Polsce ma co najmniej dwie przyczyny. Jedną jest wpływ Kościoła katolickiego. Drugą duża liczba rodzin rolników, odpowiadających wzorowi rodziny przedprzemysłowej, będącej nie tylko jednostką reprodukcyjną, ale i produkcyjną.

Zmiany rodzimego środowiska społeczno-gospodarczego oraz impor­towane przez środki masowego przekazu wzory obyczajów ponowoczesnych społeczeństw oddziałują z inną siłą na tradycyjne rodziny wiejskie (należy zaznaczyć wysokie prawdopodobieństwo tego, że podobnie jak wykazały antropologiczne badania poborowych, zróżnicowanie wielu zmiennych nie odpowiada dychotomicznemu podziałowi na wieś i mia­sto, ale wielkości zamieszkiwanej miejscowości stopniowalnej od wsi do wielkiego miasta; zob. Ruchliwość społeczna, s. 294) niż na rodziny mie­jskie, zwłaszcza żyjące w dużych metropoliach.

Dane statystyczne informują, że rodziny wiejskie i miejskie różnią się strukturą gospodarstw domowych i dzietnością. Na wsi jest też mniej niż w mieście rozwodów i dzieci pozamałżeńskich.

W sferze seksu, małżeństwa i prokreacji w Polsce lat dziewięćdziesią­tych następują zmiany podobne do tych, jakie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku zachodziły w Europie Zachodniej (Dobrodzicka 1999: 152). Od końca lat osiemdziesiątych zauważalne jest też oddzielanie się sfery życia seksualnego od małżeństwa i prokreacji. Wzrasta tolerancja wobec przedślubnych stosunków seksualnych mło­dzieży i zmniejsza się różnica tolerancji wobec chłopców i dziewcząt. Struktura gospodarstw domowych (w procentach): miasto wieś

Jednorodzinne 92,5 77,6

Dwurodzinne 7,1 20,9

Trzy i więcej rodzinne 0,4 1,5

Dzietność. W roku 1997 na 7 tysięcy kobiet w wieku 15-44 lat żywych urodzeń było w mieście 276, a na wsi - 423. W tym samym roku wskaźnik dzietności wyniósł dla miasta 1,305, a dla wsi 1,843 (Rocznik Statystyczny 1998: 94, 97).

Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym w roku 1995: miasto: 2,80; wieś: 3,59; w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego: 4,06 (Raport o sytuacji... 1998: 211).

procent urodzeń żywych
Dzieci pozamałżeńskie: 12,0 6,5

(Duch-Krzysztoszek 1998: 32)

Rozwody. W roku 1997 w mieście 26,02 procent rozwiązanych małżeństw miało za przyczynę rozwód, podczas kiedy na wsi tylko 6,5 procent. Pozostałe rozwiązane mał­żeństwa miały za przyczynę śmierć współmałżonka (Rocznik Statystyczny 1998: 96).
Wśród samej młodzieży odsetek opinii, że pierwsze kontakty seksual­ne młodzi ludzie powinni mieć dopiero po ślubie, zmalał między rokiem 1988 a 1998 z 41 do 17 procent (BS/98/99).

Zmieniają się nie tylko poglądy młodzieży, ale i jej zachowania. W de­kadzie 1988-1998 wzrósł odsetek młodzieży szkól ponadpodstawowych, mającej za sobą inicjację seksualną.

W Polsce wzrasta też liczba związków nieformalnych. Podczas kiedy w badaniach z 1988 roku 51 procent respondentów stwierdziło, że nie zna żadnej pary żyjącej w tego rodzaju związku, w badaniach z 1993 roku odpowiedziało tak tylko 10 procent badanych (Kwak 1995: 149).

Małżeństwo. W Polsce małżeństwo jest wysoko cenioną wartością. W badaniach z końca lat osiemdziesiątych „szczęśliwe, udane życie małżeń­skie" jako najważniejszy lub ważny cel w życiu wskazało 74,7 procent respondentów (Duch-Krzysztoszek 1998: 96). Wysoki odsetek Polaków (86 proc.) postrzega też swój dom rodzinny jako „miejsce, gdzie są ludzie, którzy się kochają, rozumieją i gdzie jest mi najlepiej" (BS 197/175/94).

Mimo to w latach dziewięćdziesiątych współczynnik nowo zawiera­nych małżeństw obniżał się. W roku 1990 wynosił on 6,7 w przeliczeniu na 1000 osób, natomiast w 1997 już 5,3 (Rocznik Statystyczny 1998: 96).
13.Przedstaw znaczenie rodziny, preferowane modele małżeństwa, dominujący model małżeństwa, podział obowiązków w rodzinie.

Preferowany model małżeństwa

1. Model tradycyjny - mąż pracuje, zarabia, żona zajmuje się domem

2. Model partnerski - oboje pracują i oboje tak samo zajmują się domem i dziećmi

3. Model mieszany - mąż i żona pracują zawodowo ale podział obowiązków domowych jest tradycyjny

4. Model odwrócony - kobieta pracuje a mężczyzna jest w domu i prowadzi dom
   

Badania z 1997 roku
38% - opowiada się za modelem tradycyjnym
37% - za partnerskim

Badania z 2004r.
48% - opowiada się za modelem partnerskim
27% - za tradycyjnym
Badania z 2006r.
41% - opowiada się za modelem partnerskim
32% - za tradycyjnym
24% - za mieszanym
1 % - za odwróconym

Modele te są zróżnicowane ze względu na płeć
Model partnerski częściej wybierany jest przez kobiety - 53%
mężczyźni - 47%
Model tradycyjny - 32% mężczyzn
- 23% kobiet
Model ze względu na posiadanie dzieci :
32% mający dzieci - model tradycyjny
43% - za partnerskim
22% - mieszany
Nie mający dzieci :
15% - za tradycyjnym

59% - za partnerskim

20% - za mieszanym
Model małżeństwa. W prowadzonych w Polsce badaniach operuje się trzema modelami małżeństwa. Są to modele: „tradycyjny" - jedynie mąż pracuje i zarabia wystarczająco na utrzymanie rodziny, żona zaś zaj­muje się wyłącznie prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci; „part­nerski" - mąż i żona tyle samo czasu przeznaczają na pracę zawodową i w równym stopniu zajmują się domem i dziećmi; „mieszany" - mąż Badania CBOS pokazują, że przyczyny niezawierania małżeństw przez młode kobiety i młodych mężczyzn w 1996 roku postrzegane były następująco (można było wybrać trzy odpowiedzi; w procentach):

obawiają się trudności materialnych

obawiają się trudności mieszkaniowych

obawiają się nieudanego małżeństwa

nie mogą znaleźć odpowiedniego partnera/ki

wybierają wolność, życie bez zobowiązań

obawiają się, że założenie rodziny przeszkodzi im

w karierze zawodowej

obawiają się obowiązków rodzicielskich

(W zestawieniu tym uwzględniłam jedynie odpowiedzi o odsetkach powyżej 20 proc.)

„Opinia, że ludzie nie wstępują w związek małżeński z obawy, iż założenie rodziny przeszkodzi im w karierze zawodowej, bardzo silnie zależy od cech położenia spo­łecznego ankietowanych - im wyższe mają wykształcenie, kwalifikacje zawodowe i dochody, a także im lepiej oceniają swoje warunki materialne i są młodsi, tym częściej przypisują tego typu lęki zarówno mężczyznom, jak i kobietom. O męż­czyznach zdecydowanie najczęściej sądzą tak uczniowie i studenci [...], o kobietach zaś badani z wyższym wykształceniem. Osoby o wysokim statusie społecznym, a tak­że ucząca się młodzież częściej niż inni przeżywają niepokoje o swoją karierę zawo­dową i w związku z tym częściej dostrzegają je w całym społeczeństwie. [...] Im niższe mają wykształcenie badani, tym rzadziej sądzą, że mężczyźni nie żenią się, gdyż wybierają wolność, życie bez zobowiązań, tym częściej natomiast uważają, iż nie mogą znaleźć odpowiedniej kandydatki na żonę. Trudności te stanowią rzeczy­wisty i nabrzmiały problem w środowisku wiejskim. Rolnicy też w porównaniu z resztą badanych najczęściej w tym widzą przyczynę bezżenności mężczyzn i umieszczają ją na drugim miejscu po trudnościach materialnych" (BS/186/184/96).

i żona pracują zawodowo, mąż poświęca więcej czasu na pracę zawodo­wą, żona oprócz pracy zawodowej zajmuje się domem i dziećmi. Trzeci model jest w gruncie rzeczy wariantem modelu tradycyjnego zmodyfiko­wanym o potrzebę wsparcia budżetu domowego drugą pensją. Nic więc dziwnego, że w badaniach z 2000 roku w porównaniu z rokiem 1997 jego akceptacja zmalała o tyle punktów procentowych, o ile wzrosła akceptacja modelu „tradycyjnego". Natomiast między rokiem 1995 a 2000 akceptacja modelu „partnerskiego" wzrosła wprawdzie niewiele, ale nastąpił liczący się wzrost jego aprobaty przez mężczyzn.

Akceptowane modele małżeństwa (w procentach):	kobiety	mężczyźni
„tradycyjny"
1995 rok	34	55
2000 rok	38	47
„partnerski"
1995 rok	42	25
2000 rok	42	33

Akceptowanie danego wzoru małżeństwa nie jest równoznaczne z jego realizacją we własnym życiu.
W 1995 roku za wzorem „tradycyjnym" opowiadało się 43 procent respondentów, natomiast za realizowany we własnym małżeństwie uznało go 26 procent. Podobnie było w przypadku wzoru „partnerskiego", który akceptowało 35 procent responden­tów, a tylko 24 procent uznało za realizowany w ich własnym małżeństwie (BS/13/ 10/95).
Dzieci. Jak wykazują badania, w Polsce oddzielanie się sfery seksu od małżeństwa i reprodukcji nie oznacza, że reprodukcja przestała być uważana za główny cel małżeństwa. W końcu lat osiemdziesiątych war­tością, z którą najczęściej wiązano małżeństwo, było posiadanie dziec­ka (66,2 proc), rzadziej wskazywano na zaspokojenie potrzeby miłości (48,6 proc.) i oparcie w potrzebie (45,3 proc.) (Duch-Krzysztoszek 1998: 98). W rozmaitych badaniach respondenci, bez względu na płeć, znacznie częściej deklarowali zadowolenie z dzieci niż z małżeństwa, przy czym rozbieżność ta była większa w przypadku kobiet.

W porównaniu z innymi krajami europejskimi Polska należy do tych, w których jest wysoki (chociaż nie najwyższy) odsetek opinii, że rodzice powinni zrobić wszystko dla dobra dziecka (67 proc), i najwyższy od­setek opinii, że dzieci obowiązane są kochać i szanować swoich rodziców (89 proc.) (Halman 1999: 15).

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku, a więc po zmianach ustrojo­wych w Polsce, nastąpił spadek liczby zawieranych małżeństw oraz za­częło rodzić się coraz mniej dzieci. W roku 1990 średnia liczba dzieci kobiet w wieku rozrodczym wynosiła 2,04, a w 1998 - 1,43, czyli osiąg­nęła współczynnik dzietności, który nie zapewnia zastępowalności poko­leń. Przy czym nie wystąpiły statystycznie istotne związki między akcep­towanym wzorem małżeństwa i deklaracjami co do pożądanej liczby dzie­ci (BS/53/2000).

Spadek dzietności nie znaczy, że Polacy w ogóle nie chcą mieć dzieci. Chcą, ale najczęściej tylko dwoje (BS/53/2000).

W potocznej opinii podstawowym powodem ograniczania liczby dzie­ci są trudności materialne, zwłaszcza związane ze zdobyciem własnego mieszkania. Socjolodzy natomiast dostrzegają tu charakterystyczną dla nowoczesnych społeczeństw tendencję do spadku liczby dzieci w miarę coraz wyższej pozycji społeczno-zawodowej rodziców (Duch-Krzyszto­szek 1998: 151). Przewidują też pojawienie się skłonności do opóźniania wieku zawierania małżeństw i ograniczania liczby dzieci w młodszych pokoleniach wkraczających w dorosłość po przemianach ustrojowych. Wysoka pozycja rodziny skłania do przywiązywania wagi do „jakości dzieci". Koszty związane z podwyższaniem „jakości" dzieci skłaniają do

392 Część piąta. Instytucje

ograniczania ich liczby. Badania z początku lat dziewięćdziesiątych wyka­zały, że posyłanie dzieci na dodatkowe zajęcia pozaszkolne jest silnie sko­relowane z wykształceniem rodziców, natomiast nie wykazuje związków z dochodami gospodarstwa domowego (Giza-Poleszczuk 2000: 148). Stosu­nek do kształcenia dzieci jest też skorelowany z miejscem zamieszkania.

W badaniach młodzieży szkół ponadpodstawowych w 1999 roku 78 procent młodych ludzi zamieszkałych na wsi stwierdziło, że ich rodzice chcą, aby po ukończeniu nauki uczyli się dalej, natomiast wśród młodzieży zamieszkałej w małych miastach odsetek ten wynosił 91 procent, a w miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców 97 procent (BS/19/99).

Matki i ojcowie. Polskie rodziny są wyraźnie matkocentryczne. Pro­wadzone od 1992 roku przez CBOS badania wśród młodzieży szkół po­nadpodstawowych nieodmienne informują o silniejszym związku mło­dych ludzi z matką niż z ojcem. Częściej jako dobre i bardzo dobre oce­niają swoje stosunki z matką niż z ojcem. Z matką też częściej rozmawiają o problemach osobistych, o szkole i nauce, o planach na przyszłość, a tak­że o seksie. Jedynym wyjątkiem są rozmowy o polityce, które prowadzo­ne są częściej z ojcem niż matką (BS/19/99).

Zagrożenia i konflikty w rodzinie. W pracach poświęconych rodzi­nie wskazuje się, że najpoważniejsze zagrożenia rodziny wynikają z po­łożenia materialnego. Zwraca się też uwagę, że zmniejszanie się dzietnoś­ci oraz starzenie się społeczeństwa zwiększać będzie obciążenie rodzin opieką nad ludźmi starymi, której nie będą w stanie sprostać systemy zabezpieczenia społecznego. Zagrożenia te dostrzegane są w krajach bo­gatszych od Polski i o rozwiniętych funkcjach opiekuńczych. Tym więk­sze są więc w Polsce. Poza rodzinami bezrobotnych w najgorszej sytuacji materialnej są rodziny rolników, których deklarowana sytuacja material­na w końcu lat dziewięćdziesiątych nie różniła się od sytuacji rodzin bezrobotnych (BS/87/87/98).

W niemal co czwartej polskiej rodzinie dochodzi do kłótni i awantur przynajmniej parę razy w miesiącu. Jako najczęstszą przyczynę nieporo­zumień rodzinnych wymienia się sytuację finansową, brak pieniędzy i pra­cy (60 proc). W dalszej kolejności przyczynami tymi są: podział obowiąz­ków domowych (40 proc.) i problemy związane z wychowywaniem dzie­ci (32 proc.) (BS/208/183/94).

Rodziny radzą sobie z zagrożeniami wynikającymi z pogarszającej się sytuacji, rezygnując z korzystania z płatnych usług i rozszerzając zakres domowej działalności usługowo-produkcyjnej, jak remont mieszkania, drobne naprawy, szycie etc. (Beskid, Zarzycka-Skrzypek 1993: 91).

W sytuacjach kryzysowych odgrywa rolę także pomoc krewnych, naj­częściej rodziców, dziadków. Udzielana jest nie tylko w formie wsparcia

Rozdział XVI. Sfera reprodukcji 393

finansowego jako darowizna lub pożyczka, ale również w formie prac naprawczych, pomocy w załatwieniu spraw w urzędzie czy znalezieniu pracy. Wbrew bowiem temu, co sądzono ongiś, w społeczeństwach przemysłowych nie znikają kontakty między krewnymi. Jeśli słabną, to nie wskutek zmian zachodzących w rodzinach/gospodarstwach domowych w rezultacie procesu uprzemysłowienia jako takiego, ale nagłych awan­sów społecznych (Giza-Poleszczuk 2000: 123). Przykład Polski wskazuje, że nawet w społeczeństwie przemysłowym, w którym dokonał się awans społeczny szerokich mas ludności, więzy krewniacze ożywają i nabierają znaczenia we wszelkiego rodzaju sytuacjach kryzysowych.

Rodzina i państwo. Opóźnianie wieku zawierania małżeństw, spadek dzietności, pojawienie się tak zwanego ujemnego przyrostu naturalnego (więcej zgonów niż narodzin) - wszystko to niepokoi demografów, a wraz z nimi i polityków. W programach różnych partii pojawia się has­ło „polityki prorodzinnej". Często jest ono tu rozumiane jako propago­wanie „tradycyjnego" modelu małżeństwa i zachęcanie kobiet za pomocą odpowiedniego ustawodawstwa do wycofywania się z rynku pracy i zaj­mowania wyłącznie rodziną oraz rodzenia większej liczby dzieci.

Tymczasem w odczuciu społecznym polityka prorodzinna to dla przeszło połowy naszych obywateli pomoc dla młodych małżeństw w uzys­kaniu mieszkania, a dla mniej więcej jednej czwartej rozbudowa ogólnych funkcji socjalnych państwa i likwidowanie bezrobocia. Tylko około jednej piątej badanych widzi w większych zasiłkach rodzinnych i wychowaw­czych oraz zasiłkach na dziecko właściwą formę wspierania rodzin. Ogól­na ocena polityki prorodzinnej państwa w roku 2000 wypadła źle. Przy skali pięciopunktowej nikt z badanych nie ocenił tej polityki jako bardzo dobrej, jako dobrą oceniło ją 6 procent, dostateczną - 47 procent, a niedo­stateczną - 46 procent (BS/53/2000).

---