1. Pedagogika rodziny – bardzo młoda nauka o rodzinie i podejściu wychowawczym w niej.

W XX w. dokonał się znaczący rozwój w dziedzinie pedagogicznych badań nad rodziną,
co zaowocowało pojawieniem się nowej subdyscypliny pedagogiki. Podjęto próby paradygmatycznego (modelowego; paradygmat – model) przedstawienia pedagogiki rodziny, choć pedagodzy do lat 90 . XX w. rzadko stosowali określenie pedagogika rodziny w rozumieniu „subdyscyplina pedagogiczna”.
Objawy wyodrębniania się pedagogiki rodziny:
* periodyk „ Rocznik Pedagogiki Rodziny”
* książka autorstwa Stanisława Kawuli, Józefy Brągiel i Andrzeja W. Janke pt. Pedagogika rodziny

Pedagogika rodziny zadaje pytanie jak i gdzie wychowywać. Wzrasta na gruncie socjologii, teorii wychowania.
Zaczęto budować tą dyscyplinę wskazując na model. Sam temat rodziny trwa i był opracowywany także w innych subdyscyplinach pedagogiki, bez innych nauk ona nauka ta nie istnieje.

W naukach pedagogicznych coraz wyraźniej zarysowuje się specyficzny obszar refleksji i badań nad rodziną. Wiąże się on z różnymi dyscyplinami pedagogicznymi m.in. z:

• Pedagogiką społeczną i opiekuńczą

• Teorią wychowania

• Dydaktyką

• Historią wychowania

Współcześnie charakteryzują ją takie cechy, jak:

• Filozoficzność i historyczność (zagłębienie w tych nurtach)

• Wieloparadygmatyczność i wielokierunkowość (wielomodelowość, w różnych ośrodkach badawczych terminologia pedagogiki rodziny będzie inna; wielokierunkowość – rozważać rodzinę w odrębnych kierunkach)

• Antynomiczny charakter koncepcji teoretycznych i metodologicznych (niejasny, niedookreślony charakter, cecha która pokazuje że pedagogika rodziny nie jest do końca określona)

• Wewnętrzna złożoność strukturalna

• Permanentne dążenie do sprostania wymaganiom stawianym naukom szczegółowym ( w zakresie przedmiotu poznania i badań, metodologii i instytucjonalnego wymiaru uprawiania dyscypliny)

Aparatura pojęciowa odznacza się polisemantycznością (wieloznaczność), co wzmaga potrzebę ustawicznego porządkowania interpretacji terminów podstawowych.

Pedagogikę rodziny wyróżnia się w kompleksie nauk pedagogicznych według kryterium:

• Rozwojowego ( należy tu uwzględnić całożyciowy wpływ rodziny na człowieka i całożyciowy charakter jego wychowania; rodzina ZAWSZE oddziałuje na dziecko, nawet mimo jego wyjazdu, migracji)

• Instytucjonalnego (grupowego, środowiskowego), które eksponuje elementy struktury wychowawczej, współtworzące otoczeni społeczne jednostek. Lokuje się ją zarówno w kompleksie nauk o wychowaniu i nauk familiologicznych- (nauk o rodzinie). Rodzina jako grupa pierwotna, pierwsza.

Środowisko wychowawcze – szkoła, rodzina, przedszkole. Zachodzą na siebie, łączą się ze sobą, Jeżeli cele wychowawcze są zbieżne to wychowanie dziecka będzie większe.

Kształtowanie się subdyscypliny
Pedagogika rodziny spełnia podstawowe kryteria stawiane naukom szczegółowym.

1. Przedmiot badań pedagogiki rodziny, którym jest wychowanie rodzinne;

2. Specyficzny aspekt wychowania rodzinnego- działalność wychowawcza związana z rodziną, charakteryzująca się zarazem refleksyjnością (intencjonalnością) i bezrefleksyjnością (naturalnością) wpływów wychowawczych; mówi się zasadniczo o wpływach celowych, refleksyjnych ale i tych spontanicznych

3. Przyjęto metodologie stosowane przez inne nauki o rodzinie, głównie socjologię rodziny, psychologię rodziny i nauki filozoficzne- jako punkt wyjścia poszukiwania własnych koncepcji metodologicznych.

Pedagogika rodziny jest wciąż dyscypliną powstającą (rodzącą się) i rozwijającą się sukcesywnie.

Definicje „ pedagogiki rodziny”- cechy

• To szczegółowa nauka pedagogiczna;

• Związana głównie z pedagogiką społeczną (wraz z pedagogiką opiekuńczą), teorią wychowania, dydaktyką, historią wychowania i wieloma innymi dyscyplinami szczegółowymi;

• Pozostaje w określonych relacjach z pedagogiką ogólną i zajmuje istotne miejsce wśród nauk społecznych i w kręgu nauk o rodzinie ( obok socjologii rodziny i psychologii rodziny )

• Zaznacza wyraźnie naukową swoistość i odrębność poprzez koncentrację na wychowaniu rodzinnym jako przedmiocie refleksji nad rodziną i badań nad rodziną z pozycji pedagogicznej. (Andrzej W. Janke)

Szczegółowa dyscyplina pedagogiczna (subdyscyplina pedagogiki), której przedmiotem jest wychowanie rodzinne, rozpatrywane w szerokim znaczeniu – z uwzględnieniem aspektów socjalizacji, enkulturacji (proces wchodzenia w kulturę danego narodu), wychowania (wraz z opieką), autokreacji (jeżeli mamy zapewnione potrzeby – piramida Maslowa – bezpieczeństwa, miłości itd. to możemy się rozwijać, autokreować. (Andrzej W. Janke)
S. Karczewski i K. Warecki – „Jedynym prawdziwym przyjacielem dziecka jest zdrowa moralnie rodzina, dająca poczucie bezpieczeństwa, także materialnego”

Kierunki badań pedagogiki rodziny – zasady.
System metodologiczny badań nad rodziną – diagnoza i analiza dokonywana na tle systemy, w ujęciu holistycznym oraz w powiązaniu z innymi aspektami i elementami tego systemu.

Podstawowe reguły:
ZASADA I – to zasada wieloaspektowej, integralnej analizy wnętrza rodziny.
Przy uwzględnieniu jej wszystkich podstawowych aspektów i elementów oraz interakcji i związków między członkami rodziny, z uwzględnieniem ich wzajemnych uwarunkowań.

Każda rodzina jest inna, niepowtarzalna, każdy z nas wynosi z niej inne aspekty, doświadczenia. Nie możemy patrzeć na rodzinę tylko poprzez jednostkę, trzeba patrzeć na nią całościowo, nie da się jej kwestii porozdzielać. Ktoś kimś się opiekuje, ktoś jest dla kogoś.

Rodzina traktowana z metodologicznego punktu widzenia – jako system rodziny – składa się z elementów powiązanych integralnie ze sobą oraz mających ściśle określone odniesienia do systemu rodziny. Dopiero taka grupa osób tworzących system jest rodziną. Osoby są ze sobą połączone.

ZASADA II – to zasada analizy rodziny w sprzężeniu z zewnętrznymi w stosunku do rodziny układami (strukturami) społecznymi.
* ujmowanie rodziny w aspekcie wielu zewnętrznych, zhierarchizowanych i sprzężonych ze sobą i rodziną układów (wielokierunkowe i wieloaspektowe spojrzenie)
* analiza struktur i procesów życia rodzinnego w kontekście relacji: mikrostruktura – mezostruktura (społeczność lokalna), makrostruktura - społeczeństwo globalne, z uwzględnianiem jego etapów rozwojowych.

ZASADA III – to wieloaspektowe ujęcie problematyki rodziny w poszczególnych stadiach procesu badań empirycznych.

ZASADA IV – to zasada wieloaspektowego poznawania rodziny w świetle komplementarnych danych empirycznych, zgromadzonych przy użyciu różnorodnych, nawzajem uzupełniających się technik badawczych.
Rodzina mimo swych niewielkich rozmiarów, jest skomplikowanym przedmiotem badań, składającym się z elementów i posiadającym wiele różnorodnych aspektów a wewnątrz niej zachodzą zróżnicowane i złożone procesy.

ZASADA V – to łączenie analizy ilościowej z jakościową w trakcie badania rodzin.

Perspektywy rozwojowe.
Interesujący jest problem związku teorii i praktyki w odniesieniu do wychowania rodzinnego.
Od praktyki budowane są teorie.
Teoretyczna wiedza o wychowaniu rodzinnym – wskazywane są aspekty rodziny.

2. Rodzina stanowi grupę złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeństwa oraz stosunkiem rodzice – dzieci. Te dwa typy stosunków społecznych tworzących rodzinę muszą się opierać na stałych wzorach postępowania i normach wzajemnego oddziaływania członków rodziny.
Stosunki te są określane przez:
* siły wewnętrzne – coś nas pcha by stworzyć rodzinę, osobiste potrzeby człowieka, jego dążenia i popędy, uczucie miłości, przywiązania i jego szacunku
* formy kontroli zewnętrznej – prawo, obyczaj, tradycja, nakazy i normy religijne, rozważanie czy będziemy małżeństwem w świetle religijnym czy tylko prawnym.

Rodzina jako grupa społeczna.
W nazywanej za H. Cooleyem grupą pierwotną akcentuje się na pierwszym miejscu osobowy charakter więzi łączących jej członków, będących ze sobą w kontaktach częstych i bezpośrednich, bliskich i intymnych; charakteryzuje się szczególnym rodzajem atmosfery życiowej wyrastającej na więzi krwi, oddania, poświecenia i ofiarności na rzecz własnych członków.

Psychiczny rezultat bezpośredniego kontaktu członków stanowi:
* zespolenie się ich indywidualności w całość (pomimo, że się różnimy mamy cele)
* wspólne życie i wspólne cele grupy stają się treścią jaźni in indywidualnej
Niewiele tu znaczy zespolenie więzią formalną, organizacyjną – bez której nie mogą istnieć i funkcjonować grupy wtórne.

Rodzina jako instytucja.
G. Murdock wyjaśniał uniwersalność rodziny jej użytecznością w spełnianiu celów koniecznych do przetrwania gatunku i społecznej kontynuacji.
Instytucjonalne cechy rodziny wynikają z jej pozycji w społeczeństwie oraz z funkcji, jakie powinna realizować.
Rodzina jest:
* formalnie ustanowiona
* funkcjonuje wg określonych norm społecznych
* realizuje funkcji niezbędne dla rozwoju społeczeństwa

W każdym społeczeństwie rodzina ma właściwą sobie strukturę, czyli układ wszystkich elementów i zasad ich wzajemnego podporządkowania umożliwiający jej funkcjonowanie.

Rodzina jako instytucja.
Z. Tyszka wyróżnił 4 aspekty struktury rodziny:
1) psychologiczny – dotyczący układu więzi emocjonalnych
2) społeczny – obejmujący pozycje społeczne, wzory autorytetu i władzy
3) kulturowy - ujmuje zasady instytucjonalne regulujące życie rodzinne, normy i wzory wewnątrzrodzinnych ról społecznych
4) demograficzny – określający liczebność rodziny, rodzaj pokrewieństwa, usytuowanie przestrzenne

Więź rodzinna – element struktury rodziny.
to wypadkowa wewnętrznych i zewnętrznych sił istniejących w rodzinie i działających w niej członków
przejawia się w różnego typu stosunkach, zależnościach i postawach członków rodziny
ulega przeobrażeniom – jest zróżnicowana w tej samej rodzinie w różnych cyklach jej rozwoju czy w sytuacjach życiowych.

O spójności rodziny decydują 3 rodzaje więzi (Dyczewski):
więź strukturalno-przedmiotowa: wynika z pełnienia zadań i ról w rodzinie, koncentruje się na strukturze, konsumpcji i produkcji; (prowadzenie i rozwój gospodarstwa domowego); kontakty członków rodziny pełnią funkcję narzędziową
więź osobowa: dotyczy stosunków opartych na sferze intelektualnej i emocjonalnej nastawionych na osobę; kontakty członków rodziny są celami same w sobie
więź kulturowa: jest wyznaczana postawami zgodności lub niezgodności wobec tych samych norm, wartości, wzorów postępowania; stopień spójności rodziny zależy od intensywności jej poszczególnych więzi i ich wzajemnego układu.

Rodzina jako instytucja pełni funkcje wobec jednostki i wobec społeczeństwa. Realizacja funkcji na rzecz jednostek służy zaspokajaniu ich potrzeb – biologicznych, ekonomicznych, psychospołecznych. Realizacja funkcji na rzecz społeczeństwa odbywa się przez wypełnianie zadań wynikających z ogólnospołecznych potrzeb.

Rodzina jako środowisko wychowawcze.
Rodzina stanowi pierwsze i podstawowe środowiska, które zaspokaja potrzeby biologiczne i psychospołeczne. Ma szczególne znaczenie dla rozwoju dziecka, towarzyszy mu przez całe życie, jest nie do zastąpienia przez inne środowiska. Wpływ rodziny na dziecko jest wielostronny, odbywa się przez:
* oddziaływania zamierzone - czyli świadome podejmowane zabiegi wychowawcze
* oddziaływania niezamierzone – wynikające z codziennych zdarzeń, z sytuacji bycia razem na co dzień w różnych i powtarzających się sytuacjach

Rodzina wypełnia ważne zadania wychowawcze:
* stymuluje rozwój poznawczy dziecka, rozwój zainteresowań
* zaspokaja potrzeby emocjonalne o charakterze wymiany emocjonalnej
* uczy budowania więzi emocjonalnych i społecznych
* uczy się sposobów realizacji celów i zamierzeń

Zadaniem rodziny jest nie tylko zapewnienie odpowiednich warunków materialnych, opieki i pomocy w różnych trudnych sytuacjach ale także zaspokajanie potrzeb psychospołecznych.
Do nich należy potrzeba:
* akceptacji – czyli przyjęcia dziecka z jego wadami i zaletami
* przynależności i miłości - poczucia związku z najbliższym otoczeniem, w którym dziecko czuje się kochane
* wymiany emocjonalnej – a wiec doznawania uczuć od innych i obdarzania innych uczuciami
* bezpieczeństwa – które daje spokojna, harmonijna atmosfera, zgodne współżycie w rodzinie, stabilność, czyli stałość i niezmienność najbliższego otoczenia
* kontaktu i współdziałania z rodzicami w różnym zakresie
* szacunku i uznania dla dziecka, jako rozwijającej się odrębnej osoby, jego wysiłków i osiągnięć.

Zaspokojenie oraz niezaspokojenie potrzeby wpływają na sposób zachowania dziecka i kształtowanie jego osobowości.

Fazy rozwojowe rodziny.
M. Ziemka wyróżniła 7 faz w życiu rodziny, łącząc rozwój rodziny z rozwojem jednostki oraz uczestnictwo w rodzinie pochodzenia i prokreacji:
1. Faza małżeńska pierwotna – od zawarcia związku do momentu urodzenia pierwszego dziecka; realizowane są role męża i zony (ok 2 lat)
2. Faza rodzicielska z małym dzieckiem – od urodzenia dziecka do chwili podjęcia przez nie obowiązku szkolnego; wzbogacenia związku o role rodzicielskie
3. Faza rodzicielska z dzieckiem w okresie szkolnym – trwa do okresu dorastania, dochodzi nowa rola dla dziecka – rola ucznia, a dla rodziców zadania związane z fazami rozwojowymi dziecka
4. Faza rodzicielska z dorastającym dzieckiem – dokonuje się wówczas proces psychicznego uniezależnienia się dorastających dzieci od rodziców; konieczne staje się przekształcenie dotychczasowych relacji w diadzie rodzice-dziecko ze stosunku asymetrycznego w taki, który jest bardziej oparty na wzajemności
5. Faza rodzicielska z jednym usamodzielnionym dzieckiem, a innymi pozostałymi z rodzicami
6. Faza małżeńska wtórna – po usamodzielnieniu się dzieci, czyli po odejściu ostatniego dziecka
7. Faza małżeńska emerycka – po przejściu przynajmniej jednego współmałżonka na emeryturę.

3. Pod względem liczby ludność Polska znajduje się na 32 miejscu wśród krajów świata i na 6 w Europie.

4. Rodzina jest środowiskiem życia niemal każdego człowieka. Stanowi integralną część każdego społeczeństwa, a zarazem jest jego najmniejszą i podstawową komórką. Wchodzimy do niej poprzez fakt urodzenia.

W ujęciu B. Milerskiego i B. Śliwerskiego rodzina jest prymarną instytucją wychowania; o jej roli jako naturalnego środowiska wychowawczego świadczy fakt, że stanowi pierwsze źródło przekazu symbolicznego.

Funkcje i zadania rodziny:
Funkcje rodziny – są to wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nie zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych u pobocznych – Tyszka

H. Cudak – rodzina wypełnia funkcji zarówno w interesie społeczeństwa jak i jednostki, zaspokajając potrzeby biologiczne i psychiczne jej członków.
Prawidłowa realizacja funkcji w rodzinie jest podstawą:
* tworzenia się własnych więzi
* zaspokajania potrzeb poszczególnych jej członków
* określenia ich miejsca w rodzinie i społeczeństwie

Kawula zwrócił uwagę na mnogość funkcji przypisywanych rodzinie, a w związku z tym zacieranie się obrazu funkcji podstawowych i pochodnych. Zaproponował przyjęcie 4 podstawowych funkcji:
biologiczno – opiekuńczej (funkcja związana z prokreacją)
kulturalno – towarzyskiej
ekonomicznej
wychowawczej
Każda rodzina pełni te funkcji na różnym poziomie i w różnym zakresie.

Głównym przedmiotem zainteresowań pedagogiki społecznej jest realizacja i uwarunkowania funkcji opiekuńczej oraz wychowawczej w powiązaniu z innymi funkcjami podstawowymi i pochodnymi.

Przeobrażenia rodziny.
Industrializacja, urbanizacja, wzmożona ruchliwość społeczna – to procesy, których wpływom podlega życie rodzinne.
Obserwuje się:
wzrost ruchliwości przestrzennej rodzin
anonimowość jednostki i rodziny w rozszerzających się społecznościach lokalnych
rodzin staje się bardziej zamknięta, odizolowana od najbliższego otoczenia społecznego, a co za tym idzie, rośnie jej intymność
następuje wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny, upowszechniają się kontakty seksualne przedmałżeńskie i pozamałżeńskie.

Istotne zmiany następują także w strukturze współczesnej rodziny. Następuje:
* rozpad rodzin dużych, wielopokoleniowych, zintegrowanych przestrzennie i społecznie, na rzecz rodzin małych, dwupokoleniowych
* zmniejsza się liczba dzieci w rodzinie

Zadania opiekuńczo-wychowawcze (Szpiczko) rodziny, które są niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka, a dotyczą zaspokajania potrzeb dziecka, w tym zwłaszcza odnoszących się do sfery:
* materialnej i zdrowotnej
* psychicznej, a zwłaszcza emocjonalnej (uczenie kultury wyrażania uczuć, umiejętności rozumienia innych, współdziałanie)
* rozwoju intelektualnego (rozwijanie zainteresowań i aspiracji życiowych oraz kształtowanie motywacji ustawicznego uczenia się)
* dziedzictwa kulturowego (wprowadzenie w świat wartości, normy współżycia społecznego i zagadnienia społeczno-polityczne)
* wdrażania do pracy, kształtowanie poczucia odpowiedzialności i umiejętności współdziałania w zespołach
* przygotowanie do samodzielnego życia w rodzinie i w społeczeństwie

Wymienione rodzaje zadań opiekuńczo-wychowawczych obejmują wszystkie sfery rozwoju dziecka: fizyczną (biologiczną), psychiczną (emocjonalną), intelektualną, społeczną, kulturalną i duchową.

Gdy rodzina nie jest zdolna do spełnienia którejś funkcji lub ogranicza jej realizację staję się rodziną dysfunkcjonalną. Zaburzenia w funkcjonowaniu środowiska rodzinnego są szczególnie groźne dla rozwoju bio-socjo-kulturalnego dzieci.

Nowe obszary badań rodziny w pedagogice:
- koncentrują się wokół problematyki dziecka i dzieciństwa w różnego typu środowiskach rodzinnych.

Bada różne oblicza (wymiary) dzieciństwa (zagrożone, osamotnione, zranione, gorszych szans i inne) oraz rodzinne czynniki różnicujące jego jakość (bezrobocie, bieda, dysfunkcjonalność, czas pracy rodziców, zwłaszcza matek; choroba lub niepełnosprawność i inne).
- Uwzględnia się w nich także ....

Dzieciństwo najczęściej określa się jako:
- przemijający okres rozwoju człowieka
- fazę życia człowieka, na którą składają się kolejne okresy
- obszar wpływów wiążących dziecko z instytucjami edukacyjnymi i grupami zawodowymi zajmującymi się edukacją
- teren różnorodnych wpływów politycznych, ekonomicznych, światopoglądowych podejmowanych z punku widzenia udziału dziecka w życiu dorosłym
- status społeczny związany z partycypacją dzieci w społecznym podziale dóbr i środków
- zespół dośwaidczeń zdobywanych przez dzieci, których źródłem jest rodzina, szkoła, Kościół, placówki wychowania pozaszkolnego, środowisko lokalne, środki masowego przekazu
- rzeczywistość dziecka, jego dziecięce działanie, doświadczenie, przeżycie, myślenie

Badanie dzieciństwa na gruncie pedagogiki dotyczy najczęściej takich wymiarów przestrzeni dziecięcej jak:
* troska o prawidłowy rozój, zdrowie i życie dziecka
* dbałość o jego kształcenie (edukację) i zdobycie zawodu
* tworzenie warunków do rozwoju społeczno – kulturalnego
* sytuacja materialna rodziny

Nowe obszary badań rodziny w pedagogice:

- Czynniki zagrażające funkcjonowaniu rodziny zagrażające także dziecku i jego dzieciństwu.

We współczesnej polskiej rodzinie obserwujemy od dłuższego czasu zmieniającą się liczbę dzieci, a także pogarszające się warunki materialne większości rodzin.

- W Polsce w biedzie żyje 12,7 % najmłodszych (raport UNICEFu z 2005r)
- Biuro Rzecznika Praw Dziecka ustaliło, że w niektórych regionach (na Warmii, Mazurach w województwie świętokrzyskim) w biedzie żyje nawet 40%
- Dziecko głodne, według Kaczmarka, nie ma aspiracji życiowych, nie uczy się i żyje potem w ubóstwie tak jak jego rodzice.
- Dzieci z enklaw biedy są stygmatyzowane w szkole
- życie w skupiskach wiedzy oznacza dla nich społeczną izolacją, brak pozytywnych wzorów zachowania i awansu społecznego
- Rodziny biedne to niekoniecznie patologiczne, ale te, które nie wypełniają swojej funkcji ekonomicznej - to rodziny dysfunkcyjne
- nie wypełniają one także prawidłowo funkcji opiekuńczej, wychowawczej itd.