1. Jaka jest pozycja NIK?

Pozycja ustrojowa Najwyższej Izby Kontroli wynika przede wszystkim z określenia jej przez Konstytucję mianem „naczelnego organu kontroli państwowej". Zaakceptowano tym samym, że NIK zajmu­je najwyższą („naczelną") pozycję w ramach kontroli państwowej. Spe­cyfika pozycji ustrojowej NIK polega, z jednej strony, na oddzieleniu Izby od struktur rządowych (mówiąc ogólniej - struktur władzy wykonawczej), z drugiej zaś - na jej „podległości Sejmowi".

Art. 202 Konstytucji stanowi:

1. NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej,

2. NIK podlega Sejmowi,

3. NIK działa na zasadach kolegialności.

- POZYCJA USTROJOWA NIK - naczelny organ kontroli państwowej (art. 202) → specyfika NIK polega na: (1) oddzieleniu od struktur rządowych, oraz na (2) podległości Sejmowi;

* podległość - „ograniczone zwierzchnictwo” → uprawnienia personalne (prezes powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 6 lat, 1 reelekcja); Marszałek nadaje statut NIK, poddanie działalności izby potrzebom efektywnego sprawowania kontroli sejmowej;

2. Czym jest NIK?

Najwyższa Izba Kontroli (NIK) to naczelny i niezależny organ kontroli państwowej z misją strażnika grosza publicznego. Od ponad 90 lat NIK ocenia funkcjonowanie państwa i gospodarowanie środkami publicznymi. Wyniki kontroli NIK pokazują w jakich obszarach państwo działa dobrze, a gdzie potrzebne są usprawnienia.

Najwyższa Izba Kontroli jest odrębnym organem konstytucyjnym, „za­wieszonym" pomiędzy Sejmem a rządem. Powołana jest do kontroli za­równo Rady Ministrów i ministrów, jak też poszczególnych jednostek orga­nizacyjnych składających się na system administracji rządowej, a nawet po­zostających poza tym systemem.

Działa w oparciu o Konstytucję RP, Ustawę o NIK, Statut i Zarządzenia Prezesa Izby. Regulacje zawarte w przepisach prawa określają m.in. pozycję ustrojową Izby, jej zadania, tryb i zakres działania oraz wewnętrzną organizację.

3. Zależność NIK-u od Sejmu.

NIK podlega Sejmowi, zachowując w wielu dziedzinach autonomię. Sejm za zgodą Senatu wybiera Prezesa NIK. Sejm zleca także NIK skontrolowanie konkretnych obszarów. NIK jest natomiast całkowicie niezależna od wszelkich innych instytucji, w tym zwłaszcza od administracji rządowej.

- OBOWIĄZKI NIK WOBEC SEJMU:

* podległość ograniczona ze względu na ograniczone możliwości odwołania i różną długość kadencji Sejmu i prezesa NIK;

* obowiązek regularnego dostarczania pewnych materiałów:

→ corocznie analiza wykonania budżetu oraz założeń polityki państwa oraz opinia w przedmiocie udzielenia absolutorium dla RM;

→ corocznie sprawozdanie ze swojej działalności (podawane do publicznej wiadomości);

→ obowiązek podejmowania i przeprowadzania kontroli na zlecenie Sejmu lub jego organów (praktyka - uzgadnianie okresowych planów pracy, ale zawsze możliwe jest przeprowadzenie kontroli doraźnej; przedstawiciele NIK uczestniczą w posiedzeniach komisji sejmowych);

→ przedstawia wyniki innych ważniejszych kontroli;

→ przedstawia wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów;

→ przedstawia wystąpienia zawierające zarzuty wynikające z kontroli, dot. członków RM, kierowników urzędów centralnych i prezesa NBP;

→ prezydent i premier mogą zwrócić się z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli, a NIK nie ma obowiązku ich podjąć, ale jak już podejmie, to musi przedstawić ich wyniki tym podmiotom; musi również przekazywać im wyniki ważniejszych kontroli;

4. Jakie organy i jakie podmioty podlegają kontroli NIK?

NIK kontroluje wszystkie urzędy, instytucje, przedsiębiorstwa, w których pojawia się grosz publiczny. Izba sprawdza, czy te jednostki wykonują swoje zadania na rzecz obywateli w sposób najbardziej efektywny i oszczędny.

* kontrola działalności organów adm. rząd., NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu wiedzenia legalności, gospodarności, celowości, rzetelności;

→ też Kancelarię Prezydenta, Sejmu i Senatu, TK, RPO, KRRiTV, SN i NSA oraz GIODO w zakresie wykonywania budżetu oraz gospodarki finansowej i majątkowej, a na zlecenie Sejmu w stosunku do Kancelarii Prezydenta, Kancelarię Sejmu i Senatu, GIODO oraz KRRiTV też w innych aspektach;

→ poza zakresem kontroli jest właściwa działalność instytucji innych niż RM i podległe mu jednostki;

* kontrola działalności organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności;

* kontrola działalności innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie wykorzystywanych przez nie środków/majątku publicznego z punktu widzenia legalności;

→ uprawnienia pracowników NIK w ramach dokonywanej kontroli: prawo swobodnego wstępu do lokali, dostępu do dokumentów, przeprowadzania oględzin, wzywania i przesłuchiwania świadków, żądania wyjaśnień, a kierownicy kontrolowanej jednostki mają obowiązek im pomagać;

→ wyniki kontroli ujmowane są w protokole kontroli (uNIK - procedura kwestionowania i weryfikacji), a ani kontrolerzy ani NIK nie może podejmować decyzji za kontrolowaną jednostkę, a adresat wystąpienia pokontrolnego (stan rzeczy, wnioski i uwagi) musi poinformować NIK o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków. NIK może zawiadomić organy ścigania w razie wykrycia przestępstwa lub wykroczenia, a także wskazać potrzebę wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zwolnienia ze stanowiska;

NIK prowadząc kontrolę stosuje następujące kryteria:

a) legalność, czyli sprawdzanie, czy działalność kontrolowanego pod­miotu posiada podstawę prawną i jest zgodna z obowiązującym pra­wem,

b) gospodarność, czyli sprawdzanie, czy poniesione przez kontrolowany podmiot nakłady przyniosły możliwie maksymalne efekty,

c) celowość, czyli sprawdzanie, czy działania zrealizowane przez kontro­lowany podmiot prowadziły do osiągnięcia zamierzonego celu,

d) rzetelność, czyli sprawdzanie, czy działania podejmowane przez kon­trolowany podmiot są zgodne z wymaganiami wiedzy i techniki oraz zasadami dobrej wiary.

5. Pracownik NIK-u. Na jakiej podstawie jest zatrudniany, jakie są ich kategorie?

Art. 66.

1. Pracownikami Najwyższej Izby Kontroli są: Prezes, wiceprezesi, dyrektor generalny

Najwyższej Izby Kontroli, kontrolerzy oraz pracownicy zatrudnieni na stanowiskach

administracyjnych i obsługi.

Art. 66a.

Kontrolerami są pracownicy zatrudnieni na stanowiskach:

1) dyrektorów kontrolnych jednostek organizacyjnych Najwyższej Izby Kontroli;

2) wicedyrektorów kontrolnych jednostek organizacyjnych Najwyższej Izby Kontroli;

3) radców Prezesa Najwyższej Izby Kontroli;

4) doradców prawnych, ekonomicznych i technicznych;

5) głównych specjalistów kontroli państwowej;

6) specjalistów kontroli państwowej;

7) starszych inspektorów kontroli państwowej;

8) inspektorów kontroli państwowej;

9) młodszych inspektorów kontroli państwowej.

Art. 67.

Kontrolerem może być osoba, która:

1) ma obywatelstwo polskie;

2) ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzysta z pełni praw publicznych;

3) nie była karana za przestępstwo popełnione z winy umyślnej;

4) ma wyższe wykształcenie;

5) ma stan zdrowia pozwalający na zatrudnienie na określonym stanowisku.

Art. 68.

1. Stosunek pracy z kontrolerem nawiązuje się na podstawie mianowania, poprzedzonego

umową o pracę na czas nie dłuższy niż 3 lata.

2. Kontrolerów mianuje i rozwiązuje z nimi stosunek pracy Prezes Najwyższej Izby Kontroli.

3. Rozwiązanie stosunku pracy z mianowanymi kontrolerami - członkami Kolegium

Najwyższej Izby Kontroli - wymaga zgody Kolegium.

4. Stosunek pracy z kontrolerem, o którym mowa w ust. 1, nawiązuje się na podstawie

umowy o pracę, jeżeli jest on zatrudniony w niepełnym wymiarze czasu pracy.

5. Mianowanie jest uzależnione od aplikacji kontrolerskiej zakończonej złożeniem egzaminu z wynikiem pozytywnym przed komisją egzaminacyjną powołaną przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Aplikacja kontrolerska ma na celu teoretyczne i praktyczne przygotowanie kontrolera do wykonywania i nadzorowania czynności kontrolnych.

6. Prezes Najwyższej Izby Kontroli określi, w drodze zarządzenia, sposób przeprowadzania

aplikacji kontrolerskiej i egzaminu.

6. Postępowanie dyscyplinarne, kto przeprowadza jakie sa kary.

Art. 97a.

1. Mianowany kontroler ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną za przewinienia

polegające na naruszeniu obowiązków pracownika Najwyższej Izby Kontroli lub

uchybieniu godności stanowiska.

2. Karami dyscyplinarnymi są:

1) upomnienie;

2) nagana;

3) nagana z pozbawieniem możliwości podwyższania wynagrodzenia i awansowania na wyższe stanowisko służbowe przez okres do 2 lat;

4) przeniesienie na niższe stanowisko służbowe z jednoczesnym obniżeniem

wynagrodzenia zasadniczego nie więcej niż o 20% przez okres nie dłuższy niż 6 miesięcy;

5) wydalenie z pracy w Najwyższej Izbie Kontroli.

3. Nie można wszcząć postępowania dyscyplinarnego po upływie 3 miesięcy od dnia uzyskania przez dyrektora właściwej kontrolnej jednostki organizacyjnej Najwyższej Izby Kontroli lub Prezesa Najwyższej Izby Kontroli wiadomości o popełnionym przewinieniu; nie można wszcząć postępowania ani wydać orzeczenia o ukaraniu po upływie 3 lat od popełnienia przewinienia. Jeżeli czyn zawiera znamiona przestępstwa, przedawnienie dyscyplinarne nie może nastąpić wcześniej niż przewidziano to w przepisach Kodeksu karnego.

4. W sprawach dyscyplinarnych orzekają, na zasadzie niezawisłości, Komisja Dyscyplinarna

i Odwoławcza Komisja Dyscyplinarna, powoływane przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli na okres 3 lat, spośród mianowanych kontrolerów dających rękojmię należytego wykonywania obowiązków członka komisji.

5. Komisje, o których mowa w ust. 4, rozstrzygają samodzielnie zagadnienia faktyczne oraz prawne. Komisje są związane prawomocnym orzeczeniem sądu stwierdzającym winę obwinionego.

6. Obwiniony może ustanowić obrońcę. Z zastrzeżeniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej obrońcą może być mianowany kontroler albo adwokat.

7. W przypadku wszczęcia postępowania dyscyplinarnego Prezes Najwyższej Izby Kontroli może zawiesić mianowanego kontrolera w czynnościach służbowych na okres do zakończenia postępowania, nie dłużej jednak niż na 6 miesięcy. W szczególnie uzasadnionych wypadkach okres zawieszenia może być wydłużony do 12 miesięcy. W okresie zawieszenia mianowany kontroler zachowuje prawo do wynagrodzenia i innych świadczeń przysługujących na podstawie stosunku pracy.

8. Koszty postępowania dyscyplinarnego ponosi Najwyższa Izba Kontroli.

Art. 97c.

1. W razie uzyskania wiadomości o popełnieniu przewinienia dyscyplinarnego,

Prezes Najwyższej Izby Kontroli wyznacza rzecznika dyscyplinarnego spośród

mianowanych kontrolerów mających wykształcenie prawnicze i poleca mu

wszczęcie i przeprowadzenie postępowania dyscyplinarnego.

7. Prezes NIK, Prezes Kolegium. Organy NIK - organ kolegialny, ale o wyeksponowanym stanowisku prezesa;

* prezes NIK - powoływany przez Sejm (bezwzględną większością przy ½ obecnych, wniosek Marszałka Sejmu lub 35 posłów) za zgodą Senatu (ma na to 30 dni);

→ kadencja - 6 lat, 1 reelekcja, ale pełni obowiązki do czasu powołania następcy;

→ apolityczność: nie może zajmować żadnego stanowiska (wyjątek: profesor szkoły wyższej), ani wykonywać innych zajęć zawodowych, należeć do partii, związków czy prowadzić działalności niedającej się pogodzić z godnością urzędu;

→ odwołanie tylko gdy zrzeknie się stanowiska, choroba powodująca trwałą niezdolność do pełnienia obowiązków, prawomocny wyrok TS za przestępstwo;

* wiceprezesi NIK - powoływani przez Marszałka Sejmu na wniosek prezesa NIK;

* Kolegium NIK - tworzą prezes i wiceprezesi oraz 14 członków (powoływani przez Marszałka Sejmu na wniosek prezesa NIK - 7 przedstawiciele nauk prawnych i ekonomicznych; 7 - wyżsi rangą pracownicy NIK);

→ kadencja - 3 lata;

→ odwołanie tylko w ustawowo wskazanych przypadkach, a osoby te w wykonywaniu swych obowiązków są niezawisłe (choć ma ona charakter względny, gdyż część z nich jest pracownikami NIK);

→ szeroki zakres działania - zatwierdza, uchwala lub opiniuje większość istotnych aktów NIK;

* aparat urzędniczy - departamenty na szczeblu centralnym i delegatury na szczeblu terenowym, oraz kilkanaście delegatur na szczeblu ponadwojewódzkim;

* statut prawny urzędników wykonujących czynności kontrolne lub nadzorującym ich wykonanie przysługuje immunitet - za swoje czynności służbowe nie można bez zgody Kolegium NIK;

8. Jednostki organizacyjne, struktura organizacyjna.

Najwyższa Izba Kontroli składa się z 34 jednostek organizacyjnych - departamentów, biur i delegatur.

W ramach struktury organizacyjnej Najwyższej Izby Kontroli można wyróżnić:

Jednostki wykonujące zadania kontrolne: 14 departamentów, 16 delegatur, Jednostki wykonujące zadania w zakresie organizacji i obsługi NIK (4 biura)

9. Postępowanie kontrolne: planowa, doraźna jaka różnica, kto może zwrócić się z inicjatywą do NIK-u o kontrolę.

Celem postępowania kontrolnego jest ustalenie stanu faktycznego w zakresie działalności jednostek podległych kontroli, rzetelne jego udokumentowanie i dokonanie oceny kontrolowanej jednostki według określonych kryteriów w ustawie. Czynności kontrolne przeprowadzają pracownicy NIK na podstawie legitymacji służbowej i imiennego upoważnienia określającego jednostkę kontrolowaną i podstawę prawną do podjęcia kontroli.

Kontrole planowe to kontrole prowadzone na podstawie Rocznych Planów Kontroli instytucji odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.
Kontrole doraźne to kontrole nieujęte w Rocznym Planie Kontroli - powinny być przeprowadzane (w miarę możliwości kadrowych danej instytucji), m.in. w przypadku podejrzenia wystąpienia nieprawidłowości/uchybień/zaniedbań ze strony beneficjenta lub uchybień w pracy instytucji zaangażowanej w system wdrażania oraz otrzymania przez jednostkę kontrolującą informacji/skarg dotyczących domniemanych nieprawidłowości w projekcie lub zaniedbań ze strony instytucji zaangażowanej w system wdrażania.

10. Jak wygląda procedura kontrolna, czym się kończy postępowanie kontrolne?

Art. 27.

Postępowanie kontrolne przeprowadza się według przepisów niniejszej ustawy.

Art. 28.

<1.> Postępowanie kontrolne ma na celu ustalenie stanu faktycznego w zakresie

działalności jednostek poddanych kontroli, rzetelne jego udokumentowanie i dokonanie

oceny kontrolowanej działalności według kryteriów określonych w art.5.

Art. 5.

1. Najwyższa Izba Kontroli przeprowadza kontrolę pod względem legalności, gospodarności,

celowości i rzetelności, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3.

2. Kontrola działalności samorządu terytorialnego przeprowadzana jest pod względem

legalności, gospodarności i rzetelności.

3. Kontrola działalności jednostek organizacyjnych i przedsiębiorców, o których

mowa w art. 2 ust. 3, jest przeprowadzana pod względem legalności i gospodarności.

Art. 28a.

1. Kontrolę ujętą w rocznym planie pracy Najwyższej Izby Kontroli prowadzi

się według programu kontroli zatwierdzonego przez Prezesa lub wiceprezesa

Najwyższej Izby Kontroli.

2. Kontrolę doraźną prowadzi się za zgodą Prezesa lub wiceprezesa Najwyższej

Izby Kontroli według tematyki kontroli zatwierdzonej przez dyrektora

właściwej jednostki kontrolnej. Jeżeli kontrola doraźna prowadzona jest

przez kilka jednostek kontrolnych, tematykę kontroli zatwierdza dyrektor

jednostki koordynującej kontrolę.

3. Program kontroli i tematyka kontroli są dokumentami chronionymi tajemnicą

kontrolerską, udostępnianymi pracownikom Najwyższej Izby Kontroli

w związku z wykonywaniem zadań służbowych. Innym osobom program

kontroli lub tematyka kontroli może zostać udostępniona w uzasadnionych

przypadkach za zgodą Prezesa Najwyższej Izby Kontroli.

Art. 29.

1. Dla realizacji celu, o którym mowa w art. 28:

1) kierownicy jednostek, o których mowa w art. 2 i art. 4, mają obowiązek

niezwłocznie przedkładać na żądanie Najwyższej Izby Kontroli wszelkie

dokumenty i materiały, w tym na nośnikach elektronicznych, niezbędne

do przygotowania lub przeprowadzenia kontroli, a także umożliwić dostęp

do baz danych, z zachowaniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej;

2) upoważnieni przedstawiciele Najwyższej Izby Kontroli mają prawo do:

a) swobodnego wstępu do obiektów i pomieszczeń jednostek kontrolowanych,

b) wglądu do wszelkich dokumentów związanych z działalnością jednostek

kontrolowanych, pobierania oraz zabezpieczania dokumentów i innych materiałów dowodowych, z zachowaniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej,

c) przeprowadzania oględzin obiektów, składników majątkowych i przebiegu określonych czynności,

d) wzywania i przesłuchiwania świadków,

e) żądania udzielenia wyjaśnień przez osoby, które wykonują lub wykonywały pracę na podstawie stosunku pracy lub innej umowy w jednostkach kontrolowanych,

f) zasięgania w związku z przygotowywaną lub przeprowadzaną kontrolą informacji oraz żądania dokumentów od jednostek niekontrolowanych, a także żądania wyjaśnień od pracowników tych jednostek,

g) korzystania z pomocy biegłych i specjalistów,

h) zwoływania narad w związku z przeprowadzaną kontrolą,

i) przetwarzania danych osobowych, w tym danych, o których mowa w art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, z późn. zm.3)), jeżeli jest to niezbędne do przeprowadzenia kontroli.

Art. 30.

1. Kontrolę przeprowadzają pracownicy Najwyższej Izby Kontroli, o których mowa w art. 66a, zwani dalej „kontrolerami”. Kontrolę mogą przeprowadzać również: Prezes Najwyższej Izby Kontroli, wiceprezesi oraz dyrektor generalny Najwyższej Izby Kontroli.

2. Prezes Najwyższej Izby Kontroli, wiceprezesi, dyrektor generalny oraz kontrolerzy,

o których mowa w art. 66a pkt 1-4, przeprowadzają kontrolę na podstawie legitymacji służbowej, a kontrolerzy, o których mowa w art. 66a pkt 5-9, przeprowadzają kontrolę na podstawie legitymacji służbowej i upoważnienia do przeprowadzenia kontroli, z zastrzeżeniem ust. 5.

3 Upoważnienia do przeprowadzenia kontroli wydają: Prezes Najwyższej Izby Kontroli, wiceprezesi oraz dyrektorzy i wicedyrektorzy kontrolnych jednostek organizacyjnych Najwyższej Izby Kontroli.

4. W upoważnieniu do przeprowadzenia kontroli należy w szczególności wskazać:

1) imię i nazwisko kontrolera oraz kontrolną jednostkę organizacyjną

Najwyższej Izby Kontroli;

2) podstawę prawną podjęcia kontroli;

3) numer i tytuł kontroli;

4) zakres przedmiotowy i okres objęty kontrolą;

5) nazwę i adres jednostki kontrolowanej.

5. Kontrolę spraw lub dokumentów zawierających informacje niejawne oznaczone jako ściśle tajne przeprowadza się na podstawie legitymacji służbowej i odrębnego upoważnienia wydanego przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli.

6. Prezes Najwyższej Izby Kontroli określi, w drodze zarządzenia, wzór legitymacji służbowej. Zarządzenie podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”.

---