Artur Hutnikiewicz - Żeromski
Stefan Żeromski urodził się 14 X 1864 roku w Swarczynie z małżeństwa Józefy z Kartelów i Wincentego Żeromskich (mieli pięcioro dzieci). Żeromski należał do tego typu twórców, którzy budulec do swoich dzieł czerpią przede wszystkim z własnych doświadczeń życiowych. W 1874 roku, w gimnazjum kieleckim pojawił się dziesięcioletni Stefko. Było to gimnazjum rosyjskie, w którego murach mówienie po polsku był zakazane. Język „krajowy” - przedmiot nadobowiązkowy, przez władze szkolne traktowany z niechęcią i tendencją do pomniejszania jego znaczenia (patrz Syzyfowe Prace).
Żeromski nie był prymusem, studiował trzy lata za długo (do 1886 r.). Nauki gimnazjalne skończyły się dla Żeromskiego niepowodzeniem, zamykały mu drogę do studiów wyższych. Jednak w latach późniejszych o własnych siłach, na drodze samokształcenia, zdobył rozległą wiedzę i kulturę.
Żeromski dojrzewał w okresie silnych i żywotnych idei pozytywizmu. Choć wychowany w duchu religijnym, nie oparł się fali świeckości i materializmu.
Bardzo wcześnie uświadomił sobie powołanie pisarskie. Zacznie więc gromadzić wiedzę o życiu w kręgu doświadczeń sobie dostępnych i utrwali je później na stronach dziennika. Swój styl pisania będzie doskonalić w oparciu o wysokie wzory. Swe sympatie literackie skieruje przede wszystkim w stronę pisarzy, u których do głosu doszły tendencje realistyczne. W realizmie pociągały go: szerokość spojrzenia, umiar w rozkładaniu świateł i cieni oraz ostry i przenikliwy krytycyzm.
Stefko zaczął pisać wcześnie i dużo. Z notatki w dzienniku z 1882 r. daje zestawienie pierwszych płodów (ok. 37): wiersze liryczne, poematy epickie, powieści prozą, dramaty, przekłady z literatur słowiańskich. Niewiele da się o tych utworach powiedzieć, ponieważ prawie wszystkie zaginęły, „ale wnioskując po próbach wprowadzonych w tekst Dzienników nie ma chyba powodów do rozpaczy i żalu”.
W 1879 roku umiera matka Żeromskiego. Jej śmierć stała się zaczątkiem rozkładu rodziny. Pan Wincenty nie może podołać kłopotom majątkowym, długom - niepowodzenia stały się rzeczywistością powszednią. W 1881 Wincenty wstępuje ponownie w związek małżeński. W 1883 umiera. Stefan znajduje się w Kielcach zupełnie sam i bez środków do życia. Jedynym ratunkiem i podstawą istnienia stały się dla niego korepetycje.
W Kielcach przebudziło się życie uczuciowe młodego Żeromskiego. Tu pani Antonina Żeromska była powiernicą uczuć Heleny z Zeitheimów Radziszewskiej i Stefcia, osłaniała przed światem ten niebezpieczny romans pasierba z rodzoną, zamężną siostrą. Późniejsze wielkie erotyczne obrazy i sceny powieściowe Żeromskiego zaczerpną niejedną podnietę w tym pierwszym, młodzieńczym wybuchu pasji miłosnej i w tym cierpieniu, jakiego w ciągu owych lat niejednokrotnie doświadczał.
Jesienią 1886 roku absolwent kieleckiego gimnazjum wstąpił w poczet słuchaczy Szkoły Weterynaryjnej w Warszawie. W okresie tym działają nielegalne kółka młodzieży, na których działalność wywierały wpływ hasła Ligi Polskiej i Związku Młodzieży Polskiej (Zet).
Żeromski nie mógł pozostać obojętny wobec haseł Zetu i patronującej mu Ligi: niepodległość, patriotyzm, składki na skarb narodowy, praca wśród ludzi i dla ludzi. Jednocześnie raziły go nacjonalistyczne akcenty Zenowiczów, wynoszących się ponad prawo. Hasła sojuszu wszystkich warstw i stanów zalecane przez Ligę wyglądały mu na urągowisko. Raził go minimalny program reform społecznych, ograniczony dla filantropijnych poczynań oświatowych wśród ludu.
W 1890 r. Żeromski jest już w Nałęczowie - nauczyciel czworga dzieci Michałostwa Górskich. Tu poznał Oktawię z Radziwiłowiczów Rodkiewiczową, młodą wdowę, przyszłą swą żonę. Za sprawą pani Oktawii i zaprzyjaźnionego z nią Prusa, na łamach „Głosu” ukazały się utwory literackie Żeromskiego napisane w Nałęczowie: cykl Odruchy, opowiadanie Ananka, Zapomnienie, Siłaczka, Zmierzch, Niedziela.
W 1892 r. odbył się ślub Stefana z Oktawią. W tym samym roku młode małżeństwo, z paroletnią córeczką pani Oktawii, przybyło do Szwajcarii - Żeromski objął posadę bibliotekarza w Raperswilu. Powstały wówczas utwory coraz ambitniejsze: Oko za oko, Mogiła, O żołnierzu tułaczu. Nazwisko Żeromskiego stawało się coraz bardziej znane, druk nie nastręczał więc kłopotów.
W 1895 ukazały się pierwsze książki Żeromskiego: Rozdziobią nas kruki, wrony (w Krakowie), Opowiadania (w Warszawie).
ŚWIETNA SZTUKA OPOWIADANIA
Jeśli chodzi o wybór tematów, to w jednym tylko zakresie ujawnił Żeromski niewątpliwą oryginalność, tam gdzie chodziło o uczucie i poryw patriotyczny. Ostatnie powstanie, jego klęska, konsekwencje przegranej, spodlone życie, które niesie niewola nazwane zostały wyraźnie - po raz pierwszy od wielu lat.
Tak nie pisał nikt dotąd. Znać było wyraźnie, że wychował się Żeromski w szkole realizmu. Stamtąd przejął podstawowe założenia swojej sztuki - neutralność obserwacji, pilność i dociekliwość analizy, staranie, by ujawnić niecierpliwość uczucia i pisać spokojnie i z niewzruszonością przystojną pisarzowi-realiście, który jedynie pragnie odtwarzać prawdę życia. Jednak czuło się wyraźnie jakieś nurty ukryte pod powierzchnią, zabarwiające pozornie jednostajny tok opowieści tajnym wzruszeniem.
Był wynalazcą opowiadania w pierwszej osobie, włożonego w usta postaci z imienia i nazwiska nieokreślonej, która obserwuje, odczuwa, ocenia i wyniki swoich spostrzeżeń podaje. Ten ktoś jest osobą wrażliwą na piękno przyrody, posiada dużą dozę krytycyzmu, ma swój styl i tok wypowiedzi. jest to specyficzna tonacja ironiczno-drwiąca, śmiech z pozoru drwiący ze wszystkiego, niby cyniczny, jest w istocie swoistą formą maskowania wzruszeń. Pozowanie na męskość, szorstkość.
Instrument młodego pisarza posiada niebywale rozległą skalę tonów - najtkliwszy liryzm i najbrutalniejszy naturalizm, drwinę i wzniosłość.
Pierwszych czytelników Żeromskiego uderzył głęboki pesymizm jego utworów. W świecie Żeromskiego dobro wydaje się zbyt bezbronne wobec potęgi zła. Młody pisarz świadomie pogłębiał cienie, mnożył dramatyczne akcenty, lubował się w zakończeniach tragicznych. Czytelników uderzyła jeszcze jedna osobliwość - zmysłowe wyczucie czasu natury i umiejętność oddania urody świata, tak by opisy te wyzwalały utajone uczucia (liryzm w przedstawianiu pejzaży).
Inną właściwością sztuki pisarza jest jej maksymalizm moralny. Żeromski wyznawał zasadę - wszystko albo nic. W świetle tej zasady tłumaczy się niejedno zdarzenie, niejeden czyn bohaterów. Dlatego doktor Piotr musi opuścić ojca, choć to odejście zepchnie starca w rozpacz. Tym pesymistycznym widokom opowieści towarzyszy jakaś krzepiąca moc - idea na tle samego pospolitego życia.
Charakterystyka postaci i skala środków wyrazu jest szeroka: określenia, zestawienia rejestru czyichś cnót i przywar; formy bogato zróżnicowane - reakcja postaci w danej sytuacji; ciąg zdarzeń, działań, poczynań, odsłaniających ideową i moralna postawę człowieka; analiza psychologiczna; reakcje fizjologiczne (odruch nerwowy, grymas strachu itp.); opis wnętrza przedmiotów, które należą do pokoi; nowatorstwo języka i stylu.
PIERWSZE POWIEŚCI
1896 - Żeromscy powrócili do Nałęczowa; Kielce; Dąbrowa Górnicza; Warszawa
1893 - urodził się syn Adam
1898 - ukazują się Syzyfowe Prace, Utwory powieściowe, a wśród nich oprócz kilku mniejszych opowiadań obszerny Płomień
Są to lata szczególnego przypływu energii twórczej. Na warsztacie znajduje się jednocześnie kilka utworów. Powstają Ludzie bezdomni, postępuje praca nad Popiołami. W 1897, jednocześnie z Płomieniem, pisze Żeromski swój pierwszy dramat Grzech.
Bieżące doświadczenia życiowe ulegały niejako na gorąco natychmiastowej obróbce literackiej.
Płomień - począwszy od miejsca akcji, aż po sytuację, anegdotę i bohaterów, wszystko jest tu niemal jak w życiu. W fikcyjnym Łżawcu odnajdujemy osobliwości obrazu Kielc i przyległego regionu. Bohater opowiadania, Radomski, wracający po latach w rodzinne strony, by podźwignąć je z dna ciemnoty, przypominał samego pisarza. Znamienne jest, że w utworze tym zastosował Żeromski pewien schemat anegdoty, znany już z nowel wcześniejszych. Będzie on niemal stale powtarzał się w dziełach późniejszych. Głucha, zapadła prowincja polska z całą beznadziejnością swego życia. Nic tu się nie dzieje. Ludzie niczego nie pragną, prócz zaspokojenia swoich najbardziej prymitywnych potrzeb. Na rządzy i ciemnocie innych bogacą się burżuazje. Któregoś dnia przybywa w te okolice młody człowiek z rodu siłaczy - idealista i marzyciel. Chciałby wszystko tu zmienić, uczucia swe kieruje w stronę skrzywdzonych i cierpiących. Okazuje się jednak bardzo naiwny i nieprzezorny. Odważa się walczyć samotnie z mafią - przegrywa, tracąc przy tym ukochaną kobietę.
POPIOŁY
Zaczęły pojawiać się od 1902 r., w odcinkach, na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”. W dwa lata później ukazuje się całość (1904 - wydanie książkowe).
Akcja rozpoczyna się w ostatnich latach XVIII wieku, a kończy się przeglądem Wielkiej Armii Napoleona pod Orszą w czasie marszu na Moskwę w 1812 r. Jest panoramą życia polskiego w tym piętnastoleciu. Z katastrofy rozbiorów, z popiołów zaczyna z wolna kiełkować nowe życie. Pod wpływem wielkich historycznych wydarzeń zaczyna przedzierać się przez pokłady apatii wola dźwignięcia się z owego dna, odrodzenia się w swobodzie politycznej i wolności społecznej. Akcja romansowa gra oczywiście rolę podrzędną, bo celem głównym dzieła jest ogarnięcie najszerszego zakresu życia. Perypetie osobiste obu bohaterów - Rafała Wolbromskiego i Krzysztofa Cedry - często odsuwają się na odległy plan, ustępując miejsca obrazkom rodzajowym, które przedstawiają wycinek ówczesnej rzeczywistości polskiej. Przewija się tutaj szereg obrazów wsi polskiej za rządu Austriaków na początku XIX wieku, życie we dworach niezamożnej szlachty, panów zamkniętych w sobie i w swych majątkach oraz nowej magnaterii wkupującej się przy pomocy rządu austriackiego w szeregi arystokracji. Obrazy szkolnictwa niższego i wyższego - sceny hulaszczej złotej młodzieży i życie tajne masonerii; sprawy miłosne i wojenne.
Wiele anachronizmów. Dla Żeromskiego istotnym wyrazem odrodzenia się narodu był przede wszystkim czyn militarny. Ta historyczna powieść pełna była aluzji aktualnych i w swym wywyższeniu walki orężnej była dyskusją z nienawistną Żeromskiemu polityką ugodowców. Stąd motywy wojenne wysunęły się zdecydowanie na pierwsze miejsce (kampania włoska 1797, wojna francusko-pruska 1806, gehenna Legionów na San Domingo, hiszpańska wyprawa Napoleona z wojskami polskimi z 1808, kampania polsko-austriacka 1809, wojna francusko-rosyjska ukazana już nie tylko w ułamkowym fragmencie).
Uwagę autora pochłonęły przewagi wojenne żołnierza polskiego na polach bitewnych Europy i świata, jego zwycięstwa i cierpienia. Ukazał wojnę od tej strony, od jakiej nikt dotąd w sztuce polskiej na nią nie spojrzał. Ukazał bohaterstwo żołnierzy, pogardę dla śmierci, ale jednocześnie grozę owego zjawiska, rozbestwienie instynktów, zdziczenie tłumów, zwierzęcej nienawiści (naturalizm). Świetność triumfów wojennych okupiona jest morzem krwi, zniszczeniem zabytków kultury i pracy ludzkiej, cierpieniem żołnierza i ludności cywilnej. Mordercza rzeź demaskuje w sposób wstrząsający jednostronność mitu o wojnie jako czarującej, męskiej przygodzie.
Ujawnił się znamienny opór Żeromskiego wobec siły i uroku legendy napoleońskiej, chociaż postać Napoleona nie jest pozbawiona tajemniczej i fascynującej wielkości. Niemniej walka orężna pozostaje dla Żeromskiego nadal największym sprawdzianem woli narodu do swobodnego istnienia.
Problem walki czynnej łączy się u Żeromskiego zawsze z zagadnieniem społecznym, ukazana zostaje sytuacja wsi w pierwszych latach XIX wieku, namalowana w barwach ponurych. Na plan pierwszy utworu wysuwają się bohaterowie szlacheccy - Krzysztof i Rafał, postaci historyczne to: Józef Sokolniki, Dąbrowski, ale poza nimi wyczuwa się obecność masy ludowej, chłopsko-drobnoszlacheckiej, która jest siła motoryczną historii. Ona przede wszystkim tworzyła zwycięstwa doby legionów. W Popiołach ujawnił się swoisty rys erotyki - romantyczny. Romantyka scen miłosnych polega tu na tym, że miłość zjawia się tak nagle, że wypowiada się w jakimś intensywnym ekstatycznym zapamiętaniu się kochanków w upojeniu zmysłowym. Romantyczna jest sceneria i sytuacja.
Kompozycja jest luźna. Utwór składa się z obrazów, z których każdy stanowi fragment artystycznie zamknięty i nie łączący się bezpośrednio z obrazem następnym czy poprzednim. Istnieje jednak czynnik scalający - temat główny, owa panorama życia polskiego w dobie napoleońskiej. Czynnikiem wiążącym są również główni bohaterowie. Ich to oczyma oglądamy tamtą rzeczywistość.
LATA NADZIEI I LATA KLĘSKI
W 1904 r. Żeromscy opuszczają Warszawę, udają się do Zakopanego.
Literatura odwraca się od zagadnień społecznych. Nie chodziło już o przedstawienie konfliktów społecznych lub moralnych, lecz o ukazanie człowieka sam na sam z irracjonalnie pojętym losem. Niepodobna było wyrazić treści tego rodzaju językiem pojęć i realistycznych obrazów, więc symbol jako znak i obraz zastępczy stał się panującą formą wyrażania. Jednocześnie trzeba było wydobyć z języka wszystkie tkwiące w nim możliwości. Czar poezji miał polegać na sugerowaniu, operowaniu aluzją. Również Żeromski uległ tym tendencjom, dowodem mogą być Aryman mści się (1901) i Powieść o udanym Walgierzu (1905). Jednak wydarzenia historyczne (rewolucja 1905) obudziły w Żeromskim aspiracje działacza, społecznika, nauczyciela. Latem 1905 r. Żeromscy wracają do Nałęczowa.
W latach pracy i walki powstało kilka utworów poświęconych rewolucji, jak Sen o szpadzie (1905), Nagi bruk (1906), Nokturn (1907), Słowo o bandosie (1908).
1906 - wyjazd do Włoch; 1907 - powrót.
W czerwcu 1904 doniósł Żeromski żonie z Zakopanego, że pisze nową powieść Dzieje grzechu. W 1908 - ostateczna wersja.
Upadek rewolucji przeżywał Żeromski jako najbardziej osobistą katastrofę. Odczuwał potrzebę pewnego i wyraźnego ustosunkowani się do tych zdarzeń. Uczynił to najpierw w utworze symbolicznym Duma o hetmanie (1908). Rapsod ten był pełen wyraźnych, choć niedopowiedzianych aktualnych aluzji. Natomiast dramat niesceniczny Róża (1909) wypowiadał się o rewolucji i sytuacji porewolucyjnej wprost. Formą i budową przypomina ten dramat wielkie arcydzieła polskiego teatru romantycznego. Luźność budowy, brak właściwej akcji w ścisłym znaczeniu, kojarzenie realizmu z fragmentami o wyraźnych znaczeniach prozy poetyckiej i symboliką fantastycznych wizji i postaci. Pomysł zaczerpnięty z Dantego. Żołnierz rewolucji Czarowic pod przewodnictwem tajemniczego Bożyszcza (uosobienie sumienia i potęgi ludzkiego ducha) wędruje po kręgach piekielnych, którymi jest piekło polskiej rzeczywistości. Zmieniające się obrazy odsłaniają sytuację narodu po ostatniej klęsce. Wszędzie ruina i przerażenie. Warstwy posiadające doszły już do zgody z najeźdźcą i nienawiść swą kierują przeciw wichrzycielom porządku. Proletariat opuszczony, zmasakrowany, nie ufa swym niedawnym przywódcom, nie chce wierzyć w Polskę sprawiedliwą i wolną. Nikt nie myśli o Polsce, każdy tylko o sobie. Zdrada i prowokacja zaszczepia jad nieufności, rozbija społeczeństwo na atomy. Piękne w tej opowieści jest jedynie męczeństwo, bohaterstwo robotnika Osta, masakrowanego w katowniach. Jego krew zebrana w chustę przez Czarownica rozkwita piękną purpurową różę, symbol polskiego losu. W tej poetyckiej przenośni kryje się zarazem hołd złożony bohaterom niedawnej walki. w kreacji Czarownica skojarzyły się echa romantycznego prometeizmu i inspiracje ideałów PPS (świadomość społeczna, niezależność polityczna, wiara w moc wybranych, bohaterskich jednostek).
PARYŻ
Późną jesienią 1909 r. wyjechał Żeromski wraz z rodziną do Francji.
1910 - tragedia Sułkowski,
1912 - Uroda życia,
1912 - Wierna rzeka; powrót do kraju.
WALKA Z SZATANEM
Rozstanie z Oktawią i drugie małżeństwo z Anną Zawadzką.
1913 - narodziny, z nowego związku, córki Moniki
1918 - śmierć ukochanego syna - Adama. Śmierć ta była jednym z najcięższych i najboleśniejszych doświadczeń pisarza
Lata wojenne w zakresie twórczości literackiej przyniosły przede wszystkim powieść: Walka z szatanem (3 tomy: Nawracanie Judasza, Zamieć, Charitas).
W BRZASKU NIEPODLEGŁOŚCI
Powstały w owym czasie liczne utwory literacko-krytyczne, przedmowy do książek, wspomnienia o pisarzach i działaczach kultury, wzruszająca osobista O Adamie Żeromskim wspomnienie (1919) oraz obszerne studium Snobizm i postęp (1923).
Publicystyka z lat przedwiośnia niepodległości: Początek świata pracy (1919), Organizacja inteligencji zawodowej (1919), Drożyzna i Zamoyszczyzna (1925).
Pobyt nad morzem i na Pomorzu przynosi Wiatr od morza (1922), Międzymorza (1924), Wisłę (1918).
TEATR ŻEROMSKIEGO
Pierwsze lata niepodległości są okresem wzmożonej pracy dramatopisarza. Powstają wtedy: Ponad śnieg bielszym się stanę…(1921), Biała rękawiczka (1921), Turoń (1923), Uciekła mi przepióreczka…(1924).
Przedwiośnie - 1925