John Gray, Liberalizm, Kraków 1994.
Wstęp. Jedność tradycji liberalnej.
Dająca się zidentyfikować ciągłość myśli i praktyki liberalnej sięga nie głębiej niż w wiek XVII. Termin „liberalny” został użyty na określenie ruchu politycznego dopiero w wieku XIX, kiedy to w roku 1812 umieściła go w swojej nazwie hiszpańska partia Liberales. Przed tą datą o klasycznym liberalizmie można mówić przede wszystkim w odniesieniu do szkockiego Oświecenia, kiedy to Adam Smith odwoływał się do „liberalnego systemu równości, wolności i sprawiedliwości”. Samo określenie „liberalny” funkcjonowało jako pochodna terminu „liberality”, wskazującego klasyczne cnoty humanizmu, wspaniałomyślności i otwartości umysłu.
Wspólna dla wszystkich wariantów tradycji liberalnej jest wyraźnie określona koncepcja człowieka i społeczeństwa. Składa się z takich elementów jak: indywidualizm, ponieważ uznaje moralny prymat jednostki nad jakimikolwiek roszczeniami ze strony społeczeństwa; egalitaryzm, gdyż uznaje równość wszystkich ludzi i odrzuca wszelkie prawne czy polityczne porządki uznające różną wartość poszczególnych jednostek; uniwersalizm, gdyż głosi niezmienność natury ludzkiej i nadaje drugorzędne znaczenie kontekstom historycznym i formom kulturowym; jest też meliorystyczna, ponieważ twierdzi, że wszelkie instytucje społeczne i polityczne są zdolne do samoregulacji i samodoskonalenia. Tego wszystkiego tradycja liberalna szukała potwierdzenia i uprawomocnienia w wielu różnych nurtach filozoficznych. Cztery wspomniane elementy tradycji liberalnej wskazują na jednolitość tradycji liberalnej.
Część pierwsza: historyczna.
I. Przednowożytne antycypacje liberalizmu.
O ile dla współczesnego człowieka wolność oznacza chronioną sferę nieingerencji czy niezależności pod rządami prawa, dla starożytnych oznaczała prawo głosu w zbiorowym podejmowaniu decyzji. Starożytne zarodki myśli liberalnej znajdują się u Greków, a dokładniej wśród sofistów. Byli to sceptyczni myśliciele, którzy dokonując wyraźnego rozróżnienia między naturą i konwencją, skłaniali się do uznania powszechnej równości ludzi. Retorowi Alkidamasowi przypisuje się słowa: „Bóg stworzył wszystkich wolnymi; natura nie uczyniła nikogo niewolnikiem”. Sofiści rozwinęli też jako pierwsi doktrynę politycznej równowagi, przeciwstawianą ezoterycznym i elitarnym koncepcjom władzy.
Także rzymskie prawo dwunastu tablic stworzyło istotne gwarancje wolności jednostki. Liwiusz, Tacyt i Cyceron w swoich dziełach, w nie sformalizowanym stylu, ucieleśniają wolny duch prawa rzymskiego, w jego indywidualistycznej fazie.
Chrześcijaństwo wyznaczyło kres starożytnej tradycji wolności dociekań i względnej tolerancji religijnej, jednocześnie przekazało nam jednak uniwersalistyczne i indywidualistyczne poglądy zawarte w filozoficznych i religijnych prądach z okresu późnego Rzymu.
II. Liberalizm we wczesnym okresie nowożytnym.
Pierwszy systematyczny wykład współczesnej myśli indywidualistycznej, z której wywodził się liberalizm, odnajdujemy w wieku XVII. W Anglii Thomas Hobbes był wyrazicielem bezkompromisowego indywidualizmu, którego nowoczesność wyznacza ostateczny rozbrat z filozofią społeczną przekazaną średniowiecznemu chrześcijaństwu przez Platona i Arystotelesa.
Za innego prekursora liberalizmu, bliższego nawet tradycji liberalnej niż Hobbes, uznać możemy Benedykta Spinozę. Spinoza podzielał niektóre poglądy Hobbesa dotyczące człowieka i społeczeństwa: przypisywał każdej istocie ludzkiej instynkt samozachowawczy jako cechę nadrzędną i twierdził że społeczeństwo należy rozumieć jako relacje pomiędzy dążącymi do samo zachowania jednostkami. Najlepszą organizacją jest u Hobbesa rząd autorytarny, natomiast u Spinozy jest to demokracja, w której zagwarantowana jest liberalna wolność myśli, wypowiedzi i stowarzyszeń. Spinoza postrzega wolność jednostki jako wartość istotną, jako konieczny składnik lepszego życia i warunek niezbędny każdego życia dobrego. Mimo to, ani Spinoza, ani Hobbes, nie są liberałami, ponieważ nie podzielali melioryzmu, czyli wiary że ludzkie sprawy będą podlegały nieustannemu doskonaleniu, że prowadzą do lepszej przyszłości. Byli oni prekursorami liberalizmu niż liberałami, ponieważ nie podzielali liberalnej wiary, że wolność i rozum mogą stać się normą w stosunkach między ludźmi.
W okresie panowania wigów, które nastąpiło po „Sławetnej Rewolucji”, w sporach toczących się podczas angielskiej wojny domowej, a najbardziej w „Drugim traktacie o rządzie” Johna Locke, główne elementy myśli liberalnej wykrystalizowały się w spójną tradycję intelektualną wyrażającą się w silnym, choć często podzielonym i pełnym konfliktów ruchu politycznym. W tym czasie angielski liberalizm na poziomie praktycznym występował przeciwko monarchii absolutnej, domagając się władzy parlamentarnej pod rządami prawa, kładąc jednocześnie nacisk na wolność zrzeszania się i ochronę własności prywatnej. Teoria Locke zawiera wiele zagadnień, które nadają angielskiemu liberalizmowi oryginalny charakter, utrzymujący się od czasów Johna Stuarta Milla. Jest on silnie osadzony w kontekście chrześcijańskiego teizmu. Od czasów Locke upowszechniło się twierdzenie, że w społeczeństwie obywatelskim konieczne jest upowszechnienie własności prywatnej. Jest to największy wkład jaki wniósł Locke do piśmiennictwa liberalnego. Wpływ na późniejszą ewolucję angielskiego liberalizmu był mit o dawnym porządku ustrojowym, praw i tradycji wolnej Anglii sprzed podboju normańskiego. Drugim ważnym składnikiem XVII-wiecznego liberalizmu angielskiego było zasadnicze powinowactwo pomiędzy doktrynami prawa naturalnego i radykalną protestancką interpretacją Pisma Św. We Francji i w innych krajach katolickich, takich jak Włochy i Hiszpania, liberalizm był zawsze bardziej wolnomyślicielski i antyklerykalny niż w Anglii.
III. Liberalizm i Oświecenie: wkład francuski, amerykański i szkocki.
W drugiej połowie XVIII wieku historia liberalizmu na kontynencie europejskim i rozwój oświecenia powinny być traktowane jako aspekty tego samego nurtu myśli i praktyki. Odmiennie było w Anglii, gdzie zwycięstwo sił parlamentarnych w 1688 roku zapoczątkowało długi okres stabilizacji społecznej i politycznej, powszechnego indywidualizmu pod egidą arystokracji z partii wigów. We Francji liberalizm rozwijał się na tle praktyk feudalnych i instytucji absolutystycznych. Jednakże francuscy liberałowie chętnie odwoływali się do doświadczeń angielskich, przyrównując je do swojej mniej indywidualistycznej przeszłości. Francuski ruch liberalny był w swej wcześniejszej fazie wyraźnie anglofilski. Krytyka arbitralnej władzy absolutnej polegała na interpretacji angielskiego modelu rozwoju. W ten sposób, opierając się na nie najlepszym rozumieniu angielskiej konstytucji, Monteskiusz, opisał ją w swym arcydziele „O duchu praw” w 1748 roku jako system równowagi sił i podziału władzy, dzięki czemu zagwarantowana była wolność jednostki.
Warto też przy tym odróżnić ruch, który nazywamy oświeceniem od wcześniejszego sceptycznego humanizmu libertynów erudytów z początku XVII stulecia. Spośród nich wyróżnia się Michela de Montaigne i Pierre Charrona. Nie podzielali oni wiary w postęp i zaufania do ludzkiego rozumu.
Osiemnastowieczni filozofowie żywili przesadną wiarę w ludzki rozum. Najsilniej wyraża go Concorcet w pracy „Szkic obrazu postępu...” . Wyłożył w niej meliorystyczną koncepcję liberalizmu jako wiarę w ludzką zdolność do osiągnięcia doskonałości. Podobnie twierdził William Godwin, który dowodził, że ludzkość doskonali się poprzez ćwiczenie umysłu, oczekiwanie postępu jest nie nadzieją ale przeznaczeniem.
Wolter natomiast zakładał, że po okresach rozwoju i postępu następować będą okresy regresji i barbarzyństwa.
Wielka Rewolucja Francuska zrodziła wyzbytą iluzji literaturę liberalnego samo krycytyzmu. Przedstawiciele tego nurtu stworzyli program gwarantyzmu, rozwijaną w latach trzydziestych i czterdziestych XIX przez grupę zwaną „doktrynerami”. Pozostawała ona pod wpływem liberała, anglofila Benjamina Constanta. Gwarantyzm był oryginalną próbą przetworzenia angielskiej praktyki konstytucyjnej w doktrynę wolności społecznej i politycznej.
W 1835 roku Alexis de Tocqueville wydał „O demokracji w Ameryce”, gdzie wyrażał obawę nie tylko przed niebezpieczeństwem demokracji totalitarnej, ale także niepokoił się zagrożeniem dla indywidualizmu ze strony rządów masowej demokracji.
Klasyczny amerykański wkład w tradycję liberalną podlegał nieco mniejszym wpływom koncepcji oświeceniowych niż francuski. Liberalizm angielski domagając się wolności odwoływał się do dawnych praw i historycznych poprzedników, natomiast liberalizm francuski odwoływał się do abstrakcyjnych praw naturalnych. Deklaracja Niepodległości w 1776 roku sankcjonowała bunt kolonistów amerykańskich przeciwko rządowi brytyjskiemu przez odwołanie się do naturalnych i niezbywalnych praw, których byli pozbawieni. W Ameryce reprezentowany był szeroki krąg poglądów, od radykalizmu Jeffersona, umiarkowania Madisona, po toryzm Hamiltona. Niemniej pozostaje on integralną tradycją, ponieważ wszyscy amerykańscy liberalni konstytucjonaliści, podobnie jak angielscy wigowie i francuscy gwarantyści, starali się stworzyć rząd praw, a nie ludzi. Konstytucja amerykańska jest deklaracją autentycznie Locka, przez to, że proklamowane przez nią prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia opiera się na prawie naturalnym, przedstawianym jako zrządzenie boskie.
Pierwszy wyczerpujący i systematyczny wykład zasad i założeń liberalizmu znaleźć można w pismach filozofów społecznych i ekonomistów politycznych oświecenia szkockiego. U Davida Hume obrona porządku liberalnego wypływa z faktu niedoskonałości natury ludzkiej. Mimo, że Hume uważany jest za teoretyka konserwatyzmu, można u niego znaleźć najsilniejszą obronę liberalnego systemu ograniczonej władzy.
Największy jednak wpływ wywarł opis i obrona systemu zasad liberalnych przedstawione przez Adama Smitha w „Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” wydanej w 1776 roku. Przedstawione w tej pracy analizy mają trzy ważne cechy: społeczeństwo rozwija się przez ciąg wyraźnych stadiów, epok i systemów, uwieńczonych systemem wolnego rynku; zmiany w systemie ekonomicznym dokonują się wraz ze zmianami w strukturze politycznej, a więc że system wolności ekonomicznej znajduje swój naturalny odpowiednik w porządku konstytucyjnym; instytucje społeczne są efektem działań jednostek. Smith dostrzega, że rozróżnienie pomiędzy ekonomiczną i polityczną stroną życia społecznego nigdy nie będzie wolne od pewnej sztuczności i arbitralności, ponieważ zachodzą pomiędzy nimi wzajemne powiązania.
IV. Era liberalna.
Dziewiętnastowieczna Europa, a zwłaszcza Anglia, może być słusznie traktowana jako przykład historycznego paradygmatu cywilizacji liberalnej. Ówczesna Anglia postrzegana była jako złoty wiek teorii i praktyki liberalnej. Taka interpretacja da się obronić, pod warunkiem, że klasyczny wariant liberalizmu ustępował w tym czasie nowemu liberalizmowi rewizjonistycznemu, który pod wieloma względami spłycił najistotniejszy dorobek myśli klasycznych szkół liberalnych. Dowodem na to jak silny był ruch liberalny są ustawy: o emancypacji katolików z roku 1829, o reformie z 1832 roku i zniesienie Praw Zbożowych w roku 1846. Liga Antyzbożowa pod kierownictwem Richarda Cobdena i Johna Brighta, zjednoczyła koalicję grup liberalnych i radykalnych w celu popierania wolnego handlu. Co najmniej przez pierwszą część XIX wieku praktyka polityczna w Anglii zdominowana była przez poglądy liberalne.
Od lat pięćdziesiątych XIX wieku następowało stopniowe rozszerzanie się interwencji i aktywności rządu na wiele dziedzin życia. Liberalizm napotkał zdecydowane wyzwanie w osobie i myśli Benjamina Disraelego, który odrzucił całkowicie liberalizm na rzecz romantycznego programu torysów wysnutego z jego własnej mitologii. W sferze idei klasyczny liberalizm przez większość XIX stulecia w Anglii znajdował się w odwrocie. Pierwsze pęknięcie między liberalizmem angielskim a liberalizmem klasycznym nastąpiło za sprawą Jeremy Benthama, twórcy utylitaryzmu i jego ucznia Jamesa Milla. Bentham był zwolennikiem leseferyzmu w polityce ekonomicznej i nie interwencjonizmu w sprawach zagranicznych, był też zwykle po stronie wolności indywidualnej.
Filozofia polityczna syna Jamesa Milla, Johna Stuarta Milla, jest pod wieloma względami bliższa klasycznemu liberalizmowi. Stworzył on system filozoficzny, który legitymizował tendencje interwencjonistyczne i etatystyczne. Wpływ na niego miał pozytywizm francuski, a szczególnie Auguste Comte.
Teoria klasycznego liberalizmu była kontynuowana przez Herberta Spencera, który bronił rygorystycznej wersji liberalnego leseferyzmu. U niego możemy znaleźć najpełniejsze i najbardziej systematyczne zastosowanie klasyczno-liberalnej zasady równej wolności do różnych dziedzin prawa i ustawodawstwa.
Pod koniec XIX wieku w Anglii liberalizm klasyczny był wypierany przez rewizjonistyczne idee liberalne, często inspirowane filozofią Hegla. Szczególnie znaczące wśród liberałów rewizjonistów postacie to T. H. Green i B. Bosanquet, którzy spierali się z wyznawaną przez większość liberałów klasycznych negatywną koncepcją wolności, na rzecz pojęcia wolności skutecznej czy też wolności jako możliwości.
W sferze polityki, katastrofa I wojny światowej zniszczyła cały świat liberalny, który panował przez całe stulecie, od 1815 do 1914 roku. Nawet w Anglii Partia Liberalna za Asquitha i Lloyda George w większości porzuciła stanowisko klasycznego liberalizmu w kwestii wolności ekonomicznej i ograniczonej władzy państwa. Konieczność walki o głosy wyborców w rodzących się demokracjach końca XIX wieku przyczyniła się do zakończenia ery liberalnej.
W Niemczech i innych krajach Europy sytuacja rzadko sprzyjała stabilności porządku liberalnego. W pracach Kanta odnajdujemy jasną deklarację liberalnego ideału ograniczonej władzy państwowej pod rządami prawa. Humboldt natomiast argumentuje, że działalność państwa powinna ograniczać się jedynie do ochrony przed zniewoleniem, ponieważ tylko w ten sposób może być zagwarantowana jak najszersza ekspresja indywidualności. Polityczny rozwój liberalizmu w Niemczech zakończył się w latach siedemdziesiątych XIX wieku wraz z powrotem do protekcjonizmu i zapoczątkowanej przez Bismarcka polityki opiekuńczej.
Na ogół jednak w XIX wiecznej Europie panował do I wojny światowej, poza Turcją i Rosją, porządek liberalny: nie istniała kontrola paszportowa, zapewniona była wolność migracji i inne podstawowe wolności systemu indywidualistycznego. Choć w ostatnich latach XIX wieku występowały oznaki narastającego antyliberalizmu, to dopiero I wojna światowa rozbiła doszczętnie porządek liberalny i rozpoczęła się era wojen i tyranii.
V. Odrodzenie klasycznego liberalizmu.
Wydaje się jasne, że I wojna światowa zraniła klasyczny liberalizm, natomiast II wojna go zabiła.
Część druga: filozoficzna.
VI. W poszukiwaniu źródeł.
To czego domagali się liberałowie, było przez nich samych traktowane jako nie wyraz interesów grupowych, ale jako potrzeba całej ludzkości. Wyodrębnia się nurty uzasadniania praw liberalnych w tradycji intelektualnej. Jednym z nich jest teoria praw naturalnych przedstawiona przez Johna Locke. Zgodnie z nią fundamentalną prawdą moralną jest to, że ludzie mają prawo domagać się sprawiedliwości od siebie nawzajem, od społeczeństwa i od rządu. Przez prawo naturalne rozumie się teorię zgodnie z którą istnieją pewne moralne potrzeby, pewne zasady sprawiedliwego postępowania, które wypływają bezpośrednio z niezależnego istniejącego ludzkiego dobra.
VII. Idea wolności.
Koncepcja wolności przyjęta przez klasycznych pisarzy liberalnych jest koncepcją negatywną, podczas gdy liberałowie rewizjonistyczni i socjaliści odwołują się do koncepcji bardziej pozytywnej. Jest to różnica między nieingerencją i niezależnością z jednej strony a prawem do uczestniczenia w kolektywistycznym podejmowaniu decyzji.
VIII. Wolność indywidualna, prywatna własność i gospodarka rynkowa.
Wszyscy myśliciele klasycznego liberalizmu są zgodni co do tego, że popieranie indywidualnej wolności implikuje poparcie dla instytucji własności prywatnej i wolnego rynku. Dla każdego posiadanie prywatnej własności oznacza przede wszystkim dysponowaniem własnych talentów, zdolności i własnej pracy.
IX. Państwo liberalne.
W państwie liberalnym jest pewne że, zasady liberalne nakazują ograniczenie rządu za pomocą surowych przepisów. Rząd liberalny może być jedynie rządem ograniczonym, ponieważ musi on uznawać i respektować prawa jednostek do sprawiedliwości, mogą one też być wykorzystywane przeciwko rządowi.
X. Atak na liberalizm.
Konserwatywna myśl w Anglii i we Francji charakteryzuje się tym, że głównym problemem życia politycznego uznaje stosunek poddanych do władców. Myśl konserwatywna odnosi się sceptycznie do głoszonych przez liberalizm pojęć rodzaju ludzkiego. Uznaje ona że istota ludzka jest tworem kultury niż natury. Podstawowymi kategoriami myśli konserwatywnej są władza, lojalność, hierarchia i porządek. Dziewiętnastowieczny konserwatyzm angielski przedstawił uprzemysłowienie jako przyczynę spadku ogólnej stopy życiowej i zniszczenia dawnego hierarchicznego porządku.
Zakończenie. Liberalizm i przyszłość.
John Gray, Liberalizm, Kraków 1994.
3
© PP