1. Prawo kanoniczne (źródła, znaczenie, kodyfikacja)

Nurt prawny o charakterze powszechnym, który oddziaływał na systemy prawa wielu krajów Europy; to normy prawne tworzone przez Kościół (władzę kościelną), mogło dotyczyć nie tylko stosunków kościelnych, ale i spraw świeckich. Kościół od początku posługiwał się obok norm zwyczajowych przepisami przez siebie tworzonymi. Ich liczba wzrastała wraz z rozwojem organizacji. Kolebką prawa kanonicznego był uniwersytet w Bolonii. Normy kościelne czerpane były z: Pisma Świętego (Stary i Nowy Testament- to najistotniejsze źródło prawa kanonicznego), Pisma Ojców Kościoła (bezpośrednich uczniów apostolskich, np. św. Ignacy, Polikarp), oraz Pisma Doktorów Kościoła (mężów wyróżniających się szczególna uczonością, np. św. Ambroży, Augustyn, Hieronim, Tomasz z Akwinu), ustawodawstwo synodalne (ustanowienia soborów powszechnych oraz ustawodawstwo papieskie), kompilacje o charakterze prywatnym (m. in. Zbiór Burcharda z Wormacji). W XI wieku program generalnej odnowy Kościoła zakładał, ujednolicenie organizacji i orzecznictwa sądów kościelnych, co wymagało uporządkowania istniejących źródeł prawa kanonicznego. Podjął się tego w XII wieku Gracjan- mnich z Bolonii; który dokonał systematyzacji i nowej interpretacji różnorodnych i rozproszonych norm w dziele „Concordantia discordantium canonum” („Uzgodnienie rozbieżnych kanonów”). Jego celem było usunięcie sprzeczności w przepisach i tak powstało wielkie dzieło zwane „Dekretem Gracjana”. Stanowił on podwalinę dla rozwoju nauki prawa kanonicznego. Obok Dekretu głównym źródłem prawa kanonicznego było nowo powstające ustawodawstwo papieskie (dekretały). Powstawały liczne prywatne zbiory dekretałów (m. in. Bernarda z Pawii), a pierwszy urzędowy zbiór ustawodawstwa papieskiego powstał w 1234r. z inicjatywy papieża Grzegorza IX jako „Dekretały Grzegorza IX” złożone z 5 ksiąg. Uzyskał charakter oficjalnej, autentycznej, powszechnej i wyłącznie obowiązującej księgi ustaw papieskich. Papież Bonifacy VIII wydał konstytucje, które w 1298r. zostały pod nazwą „Liber Sextus” dołączone do „Dekretałów” jako VI księga. Klemens V podjął pracę nad ułożeniem systematycznego zbioru dekretałów i uchwał soborowych, który ukazał się w nie ukończonej formie jako „Clementynae”- ostatni urzędowy zbiór prawa kanonicznego. Obowiązywały także luźne przepisy - „Extravagentes Joannis Papae XXII”, zawierające 20 dekretałów papieża Jana XXII oraz „Extravagentes communes”, obejmujące resztę konstytucji papieskich. Wszystkie zbiory (Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i oba zbiory Extravagentes) były określane wspólną nazwą „Corpus iuris canonici”.

Prawo kanoniczne było powszechne, co wiązało się z powszechnym, ponadnarodowym charakterem kościoła katolickiego. Prawo to nie ograniczało się jedynie do spraw duchownych, ale także do spraw świeckich, które podlegały jurysdykcji duchownej.

2. Uniwersytety średniowieczne

• Uniwersytet w Pawii- jest jednym z najstarszych uniwersytetów w Europie. Edykt wydany przez króla Lotariusza wspomina o uczelni w Pawii utworzonej już w 825r. Instytucja ta, głównie zajmująca się prawem kanonicznym i cywilnym jak również teologią, stała się głównym centrum szkolnictwa północnych Włoch. Interpretowano tam prawo longobardzkie. Wzorowała się na nim szkoła bolońska.

• Uniwersytet w Bolonii- założył go Irnerius w 1088r. tam nastąpiło odrodzenie zainteresowania prawem rzymskim; byli to tzw. glosatorowie, którzy zaczęli badać prawo rzymskie na podstawie odkrytych „Digestów justyniańskich”. Nazwa kierunku pochodzi od wyjaśnień i uwag (glos) zapisywanych w tekście kodyfikacji na marginesie lub między wierszami. Glosatorowie nie ograniczali się do samej egzegezy, ale również interpretowali praktyczną odzwierciedlającą potrzebę czasu, formułowali ogólniejsze twierdzenia i zasady prawne. Głosili oni tezę, że prawo rzymskie powinno mieć moc obowiązującą na wszystkich terytoriach, gdzie panuje cesarz niemiecki. Szkoła Bolońska zdobyła międzynarodową renomę. Przyciągała liczne rzesze studentów z całej Europy. Do najsłynniejszych glosatorów należał Accursius, który zebrał glosy własne i swych poprzedników w dziele „Glossa ordinaria”, które zyskało rozgłos w sądownictwie czego wyrazem było powiedzenie: „czego nie uznaje Glosa, nie jest uznane przez sąd”.

Działalność glosatorów doprowadziła do powstania nowego kształtu kodyfikacji justyniańskiej (4 części: Kodeks, Digesta, Instytucje i Nowele, zawarty tu został spis longobardzkiego prawa lennego „Libri Feudorum” oraz ustawy cesarzy niemieckich Fryderyka I i II; cały zbiór przyjęto pod nazwą „Corpus Iuris Civilis”)

• Uniwersytet w Pizie- początki Uniwersytetu w Pizie sięgają XI w., chociaż formalnie został powołany do życia dopiero 3 września 1343r. edyktem papieża Klemensa VI. Początkowo funkcjonowały 4 wydziały: teologii, prawa cywilnego, prawa kanonicznego i medycyny. Rozwijała się w nim szkoła komentatorów (postglosatorów lub konsyliatorów) których zadaniem było dostosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności. Dokonywali oni obszernych komentarzy prawa rzymskiego, którymi godzili rozważania nad prawem z potrzebami praktycznymi. Ten kierunek badania prawa rzymskiego zasłynął nie tylko z filozoficznych uogólnień, ale także z umiejętności praktycznej modernizacji prawa rzymskiego zgodnie z potrzebami czasu. Szkoła ta dała początek nowym dziedzinom prawa: handlowemu czy też międzynarodowemu prywatnemu. Do najsłynniejszych komentatorów należał żyjący w XVI w. Bartolous de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Komentatorzy to właściwi twórcy nauki odrodzonego prawa rzymskiego, które zaczęło przenikać jako prawo powszechne (ius commune) mające charakter ujednoliconego.

• Uniwersytet w Perugii- tu także rozwijała się szkoła komentatorów, w której decydował nakaz rozumu przy badaniu prawa rzymskiego

• Uniwersytet Paryski- założony ok. 1170, najstarszy po Uniwersytecie Bolońskim uniwersytet europejski. Powstał jako korporacja znanych już wcześniej paryskich szkół kościelnych: katedralnej Notre-Dame oraz dwóch szkół klasztornych - Św. Wiktora i Św. Genowefy. Od roku 1219 zakazana była tu nauka prawa rzymskiego, traktowanego jako konkurencję dla prawa kanonicznego, na mocy bulli Honoriusza III „Super Specula”

3. Recepcja prawa rzymskiego w Europie

Recepcja, czyli przyjęcie prawa rzymskiego do świeckiego porządku, który opierał się na prawie zwyczajowym wynikała z potrzeby jej modernizacji, ponieważ:

- służyła ujednoliceniu prawa, co wpisywało się w proces tworzenia scentralizowanych monarchii narodowych;

• prowadziła do rozszerzenia się zakresu przedmiotowego norm prawnych, przez co system prawny mógł pełniej odpowiadać rozwijającej się gospodarce towarowo- pieniężnej;

• sprzyjała lepszemu zabezpieczeniu interesów mieszczaństwa, ponieważ w prawie rzymskim znajdowało ono podstawy dla rozwoju handlu i własności prywatnej;

• pozwalała na usystematyzowanie i kodyfikację obowiązującego prawa w oparciu o ogólne pojęcia prawa rzymskiego;

• prowadziła do powstania wykształconej grupy zawodowych prawników;

Recepcja w Europie przyczyniła się do powstania modelu nowoczesnego państwa, była czynnikiem, który wzmocnił tendencje absolutystyczne, miała udział w przełamaniu kolektywnej i grupowej organizacji społeczeństwa średniowiecznego.

• I Rzesza Niemiecka- w II połowie XV wieku- recepcja prawa rzymskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu; oficjalnie uznano je za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości. Przenikanie na terytoria niemieckie odbywało się za pośrednictwem urzędników duchownych i sądownictwa kościelnego. Była to tzw. wczesna recepcja (recepcja teoretyczna) w odróżnieniu od recepcji właściwej (pełnej lub praktycznej z II połowy XV w.). Przyczyny materialne recepcji były związane z rozwojem gospodarki towarowo- pieniężnej i nowymi wymogami obrotu (najsilniej w miastach). Formalnie recepcja wynikała z idei kontynuacji imperium rzymskiego. W czasach recepcji prawo rzymskie było więc traktowane nie jako prawo obce, ale jako prawo wydane przez poprzedników cesarzy niemieckich, określane ogólnie prawem cesarskim. W sądownictwie można wyróżnić 3 drogi przenikania: działalność Sądu Kameralnego Rzeszy, fakultetów prawa oraz ustawodawstwo władców terytorialnych. Ordynacja Sądu Kameralnego głosiła, że ma on się opierać na ustawach Rzeszy oraz na prawie powszechnym jakim było prawo rzymskie. Istniało domniemanie prawne ważności prawa rzymskiego. Działalność fakultetów prawnych była związana ze zwyczajem przesyłania akt, czyli zwracanie się sądów w sprawach szczególnie trudnych do uczonych na wydziałach prawa o wydanie opinii. Jak wiadomo prawo rzymskie obok kanonicznego było podstawą studiów prawniczych. Opinie takie stanowiły wiążącą podstawę wyroku. Romanizacja następowała także w drodze wydawania przez władców terytorialnych lub miast zbiorów prawa lokalnego, które nazywano landrechtami lub reformacjami. Przedmiotem recepcji były tylko te części zawarte w Digestach, które były przedmiotem zainteresowania glosatorów i komentatorów. Powszechne prawo rzymskie działające jako posiłkowe w stosunku do partykularnych praw zwyczajowych stworzyło w XVII w. Cały system określany jako usus modernus pandectarum.

• Francja- przyczyną był rozwój gospodarczy miast południowych w XII w.; rozkwit studiów nad prawem rzymskim, związany z działalnością glosatorów; Odrodzenie nauki prawa rzymskiego nie doprowadziło jednak nigdy we Francji do jego recepcji jako prawa oficjalnie obowiązującego w wymiarze sprawiedliwości. Działo się tak ponieważ wnioskowano, że przyjęcie prawa cesarzy rzymskich oznaczało uznanie ich zwierzchnictwa. Sformułowano we Francji tezę „król jest imperatorem w swoim królestwie” uzupełnianą twierdzeniem, że żadne prawo obcych władców nie uzyska mocy obowiązującej. Prawo rzymskie miało więc tylko walor rozumowy. Stworzono nowy kierunek badań- mos gallicus, który charakteryzował się czysto naukowym i teoretycznym podejściem do prawa rzymskiego.

Zasięg terytorialny recepcji prawa rzymskiego:

Recepcja przebiegała odmiennie w różnych krajach Europy. Możemy wyróżnić:

• kraje o silnym rodowodzie rzymskim- Włochy, południowa Francja, Hiszpania

• kraje z tradycją prawa zwyczajowego, które oparło się naciskowi prawa rzymskiego- północna Francja, Niemcy na obszarze obowiązywania Zwierciadła saskiego, Polska, Węgry, Czechy, Skandynawia

• kraje, które znalazły się w obszarze wpływów prawa bizantyjskiego- Rosja i kraje bałkańskie

• kraje, które wytworzyły własne prawo całkowicie odbiegające od pojeć prawa rzymskiego- Anglia i Irlandia

4. Constitutio Criminalis Carolina

Ogólnoniemiecka kodyfikacja karna ogłoszona przez Karola V w 1532r. a uchwalona przez Sejm Rzeszy. Złożona z 219 artykułów. Dotyczyła procesu karnego i prawa karnego materialnego. Zawierała także szczegółowe wskazówki dotyczące prowadzenia przesłuchań, wzory sentencji wyroków i protokołowania przebiegu procesu. Wzorowana na ustawie karnej biskupstwa Bamberskiego z 1507r. autorstwa kanclerza Jana Schwarzenberga. W Carolinie umieszczono tzw. klauzulę salwatoryjną, która nadawała ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do praw partykularnych. Znaczyło to, że miała mieć zastosowanie jedynie w kwestiach nieuregulowanych w prawie miejscowym. Carolina odegrała ogromną rolę w procesie ujednolicenia i unowocześnienia prawa karnego materialnego i procesu karnego w całej Rzeszy. Wpływy Caroliny sięgały poza terytoria Rzeszy. Miała ona zastosowanie m. in. w niektórych kantonach szwajcarskich, w Mediolanie, w sądownictwie wojsk obcego autoramentu we Francji oraz w sądach miejskich w Polsce, na Litwie posiłkowo w sądach grodzkich i ziemskich.

W dziedzinie prawa karnego materialnego Carolina:

• odrzuciła zasad, że o przestępstwie decyduje skutek zewnętrzny czynu bez względu na zamiar sprawcy; karalność usiłowania;

• odróżniała winę umyślną od winy nieumyślnej; możliwość uniewinnienia sprawcy, który dopuścił się w obronie koniecznej czynu zagrożonego karą, a także uznawała stan wyższej konieczności; szczególna odpowiedzialność nieletnich- brak kary śmierci dla osób poniżej 14 roku życia; wyłączała karalność osób chorych umysłowo;

• wykluczała możliwość wykupienia się od kary i uznała jedynie karę publiczną, zniosła całkowicie system kar kompozycyjnych

• kara jako środek mający odstraszyć innych (prewencja generalna); dlatego przewidywała surowe kary- karę śmierci (8 rodzajów: spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie, utopienie, zagrzebanie żywcem i wbicie na pal), kary cielesne;

• możliwość stosowania analogii w odniesieniu do przestępstw w niej przewidzianych (przykładowy katalog przestępstw)

W dziedzinie procesu karnego Carolina:

• zapewniała pierwszeństwo procesowi inkwizycyjnemu przed tradycyjnym procesem skargowym, w którym rozpoczęcie procesu zależało wyłącznie od woli stron;

• postępowanie było pisemne i tajne;

• proces wdrażał sędzia z urzędu na podstawie informacji przeciw osobie posądzonej o przestępstwo;

• sędzia łączył w sobie funkcje: prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela, brał udział w wydawaniu wyroku;

• system dowodów formalnych; przepisy wartościowały poszczególne środki dowodowe, a za najlepszy dowód uznawano przyznanie się oskarżonego do winy; zasada prawdy materialnej; pełny dowód wg Caroliny stanowiły np. zeznania dwóch świadków;

• prawo pozwalało stosować tortury dla wymuszenia przyznania się do winy; sędzia mógł je stosować gdy istniały poszlaki wskazujące, że oskarżony jest winny; w trakcie tortur nie można było formułować pytań sugerujących;

Carolina była przedmiotem wykładów uniwersyteckich, licznych prac naukowych i komentarzy. Jednym z takich wybitnych opracowań było wydane w 1635r. dzieło Benedykta Carpzova Practica nova imperialis Saxonica rerum criminalium.

5. Źródła prawa w Anglii

• Źródła prawa w okresie anglosaskim- ustawa władcy Kentu Etelberta; ok. 600r.; ustawa zawierała złożone z 90 artykułów przepisy z dziedziny prawa karnego i rodzinnego. Kodyfikacja króla Wessexu Alfreda Wielkiego z końca IX w.; wydana dla całej Anglii, oparta na dotychczasowych ustawach i Piśmie Świętym; ustawa Knuta Wielkiego wydana ok. 1030r.

Ustawy te były spisane nie po łacinie a w języku rodzimym.

• System common law- od czasów normandzkich ciągle dominowało prawo zwyczajowe; jednak prawo to przybierało odmienny niż na kontynencie charakter; w Anglii różnorodne lokalne prawa zwyczajowe wraz z prawem zwyczajowym Normanów zaczęły tworzyć pod wpływem sądów królewskich jednolity, powszechny dla całej Anglii system prawny. Źródłem rozstrzygnięć dla sądów królewskich bywały coraz częściej precedensy sądowe- orzeczenia zapadłe uprzednio w podobnych sprawach; Walor precedensów miały szczególne wyroki centralnych sądów królewskich- sądów westminsterskich tj. Sądu Ławy Królewskiej- dla spraw karnych; Sądu Spraw Pospolitych- dla spraw cywilnych; Exchequery- dla spraw skarbowych. Stosowanie precedensów przyczyniło się do powstania jednolitego prawa całego Królestwa- prawa powszechnego- common law. Jest to więc prawo precedensowe. System ten był sztywny ze względu na treść jak i ze względu na postępowania sądowe.

• System equity law- powstał poprzez działalność sądownictwa kanclerskiego, które wywodziło się z uprawnień kanclerza do samodzielnego rozstrzygania petycji skierowanych na jego ręce do króla. Sąd ten nie był związany regułami prawa powszechnego. Postępowanie było tu znacznie uproszczone. W orzeczeniach sąd kierował się względami słuszności (equity). System ten skutecznie łagodził więc formalizm common law. Stworzony został dualizm prawa w Anglii.

• Statute law- ustawodawstwo królewskie; ustawy zwane były azysami, konstytucjami, statutami. Stąd też dla prawa stanowionego przyjęła się nazwa prawa statutowego. W dziedzinie prawa sądowego rodzajem prawa stanowionego były ryty- wydawane przez kancelarię królewską pisemne rozkazy, których nieprzestrzeganie było traktowane jako obraza majestatu. Dużą rolę odgrywał Parlament- jego ustawy mogły zmieniać i uchylać normy prawa powszechnego. Statute law przyniosło reformę common law w XIX w. poprzez wydawanie statutów konsolidacyjnych, które zawierały kodyfikację poszczególnych działów prawa. W 1965r. powołano Komisję do spraw reformy prawa.

6. Prawo karne od XVI do XVIII wieku

Początki doby nowożytnej nazywa się w dziejach prawa karnego okresem ordynacji karnych, gdyż od XVI do XVIII w. Powstało kilka dużych dzieł ustawodawczych w tej dziedzinie (m. in. CCC). Carolina miała ogromny wpływ na technikę legislacji oraz na poglądy dotyczące przestępstwa i kary. Tam gdzie zaznaczyły się jej wpływy zaobserwować można charakterystyczne cechy rozwoju prawa karnego:

1. Zwycięstwo zasady publicznoprawnej, będącej wyrazem wyłączności państwowego prawa karania

2. Uznanie winy za podstawę odpowiedzialności karnej

3. Rozbudowa okoliczności wyłączających przestępność

4. Wyłączność kar publicznych (kary cielesne, mające na celu odstraszenie ogółu i będące wyrazem wzmocnienia represji karnej)

Zasady te wyznaczały rozwój prawa karnego w dobie absolutyzmu, aż do momentu powstania w XVIII w. humanitarnej doktryny prawa karnego.

Ad.1 Każde przestępstwo naruszało istniejący w państwie porządek, dlatego w interesie ogólnym leżało zwalczanie wszelkich przestępstw poprzez wymierzanie kar o charakterze publicznym. Nie było możliwości wykupienia się od kary. Również pojednanie, ugoda między stronami nie zwalniała sprawcy od kary publicznej.

Ad.2 Wina jako podstawa odpowiedzialności. O przestępstwie decyduje nie skutek zewnętrzny ale zamiar. Rozróżniano czyny popełnione w złym zamiarze, umyślnie od czynu popełnionego nieumyślnie. Rozróżniano winę umyślną (dolus), nieumyślną (culpa), a także przypadku (casus).

Ad.3 Uzależnienie zakresu odpowiedzialności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy. Do okoliczności wyłączających z odpowiedzialności należał nie zawiniony przez sprawcę błąd (np. popełnienie bigamii, gdy nie wiedział, że o pozostawaniu partnera w związku małżeńskim), przymus fizyczny wyłączający wolną wolę sprawcy, niedojrzałość psychiczna (np. dzieci), choroba umysłowa. Do innych okoliczności zaliczało się działanie w obronie koniecznej, stan wyższej konieczności (konieczność życiowa; przymus psychiczny; np. kradzież z nędzy)

Ad.4 Do nowych represji karnych omawianej epoki zalicza się „polowania: na czarownice. Czary zaliczać zaczęto do zbrodni obrazy majestatu boskiego. Karą za czary było z reguły spalenie na stosie. Publicznie karano wszystkie przestępstwa (brak kar prywatnych). Celem kar było odstraszenie innych od popełniania przestępstwa (prewencja generalna). System kar uderzał swym okrucieństwem, dążył do zabezpieczenia władzy i porządku publicznego drogami jak najsurowszych represji. Rozbudowano katalog kar. Karą sprawiedliwą była kara, która była dostosowana do stopnia ciężkości i charakteru popełnionego przestępstwa. Proporcjonalność kary do przestępstwa. Stosowano kary odzwierciedlające (dlatego Carolina wprowadzała 8 rodzajów kar śmierci), mutylacyjne, karę chłosty, stania po pręgierzem, wygnania oraz konfiskaty. Do zasad stosowania kar zaliczamy się arbitralność (swoboda sędziowska wynikająca ze stosowania analogii).

7. Proces inkwizycyjny

Inquisitio- badanie, dochodzenie, poszukiwanie

Proces inkwizycyjny rozwinął się w komunach włoskich, gdzie nim to właśnie zaczęto zastępować proces skargowy. Dotyczył on postępowania w sprawach karnych. Jego rozwój wiązał się bezpośrednio z rozwojem absolutystycznych form rządzenia. Postępowanie inkwizycyjne wywodziło się z sądownictwa kościelnego. Cechy charakterystyczne procesu:

1. Wdrożenie postępowania z urzędu (Państwo objęło inicjatywę sądzenia bez względu na to czy wystąpiono ze skargą czy też nie- na podstawie doniesienia, informacji, famy publicznej, schwytania na gorącym uczynku)

2. Funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego były skupione w jednym ręku

3. Oskarżony nie był stroną w procesie a tylko przedmiotem postępowania sądowego i z reguły był pozbawiony prawa do obrony i apelacji

4. Proces był tajny i utrwalany w pisemnych protokołach

5. Postępowanie dowodowe było oparte na teorii dowodów formalnych i dopuszczało stosowanie tortur jako sposobu wymuszania zeznań

Postępowanie inkwizycyjne powstałe w miastach włoskich składało się z 3 części: postępowania informacyjnego (inkwizycja generalna; zbieranie wiadomości i gromadzenie materiałów dowodowych), właściwego śledztwa (inkwizycja specjalna; podejrzany był osadzany w zamknięciu i poddawany szczegółowemu badaniu, mającemu na celu zebranie dowodów stanowiących podstawę wyroku; postępowanie dowodowe było oparte na legalnej teorii dowodowej, która dzieliła dowody ze względu na ich wartość; wiarygodność świadków była ustalana ze względu na ich pozycję społeczną- zeznania 2 świadków stanowiły pełny dowód; najlepszym dowodem było przyznanie się do winy; stosowano tortury; pytania artykułowane), oraz osądzenia (oparte na pisemnych materiałach dochodzenia i na referacie sędziego- inkwirenta; rozprawa była często formalnością polegającą na zatwierdzeniu wyroku wydanego przez inkwirenta; z biegiem czasu została zniesiona).

8. Grocjusz. Nowożytne prawo natury

Nowożytną teorię prawa natury zapoczątkowali teologowie katoliccy w Hiszpanii (tzw. szkoła w Salamance). Szkołę założył Francisco de Vitoria a wybitnym jej przedstawicielem był Francisco de Suarez. Określili oni prawnopolityczny stosunek zdobywców Nowego Świata po odkryciu Ameryki przez Kolumba w 1492r. do ludności podbitej. Teorię wg której wszystkie państwa wiąże wspólny naturalny porządek, gwarantujący im polityczną nienaruszalność i wolność działania wyprowadzili z prawa natury. Do tej koncepcji nawiązał Hugo Grocjusz (1583- 1645), najwybitniejszy przedstawiciel koncepcji prawa natury. Był on holenderskim prawnikiem, historykiem i teologiem kalwinizmu. Dokonał sekularyzacji koncepcji prawa naturalnego. Swą teorię wyłożył w dziele „O prawie wojny i pokoju” (1625). Odrzucił religię jako źródło regulowania stosunków prawnych między ludźmi, gdyż w skutek reformacji przestały one być bezsporne. Grocjusz oparł prawa naturalne na podstawach niezależnych od Kościoła i Pisma Św. Odrzucił w ten sposób ich teologiczne uzasadnienie. Za pierwotne źródło prawa natury uznał jednak Boga jako twórcę człowieka- jednostki społecznej. Wobec tego nawet Bóg nie może zmienić natury człowieka. Dlatego prawo natury jest niezmienne. Grocjusz wyprowadzał prawa naturalne bezpośrednio z natury ludzkiej. Uznawał je za prawa uniwersalne, obowiązujące wszystkich ludzi. Uwolnił system karny od przesłanek religijnych. Uzasadnienia dla represji karnej szukał w umowie społecznej oraz naturze ludzkiej. Przyjął, że sankcja karna tylko wtedy może być uzasadniona gdy dzięki niej może być osiągnięty konkretny cel publiczny. Cel kary widział w zapobieganiu popełnienia kolejnych przestępstw i ochronie społeczeństwa przed przestępczością. Do teorii Grocjusza nawiązał Samuel Pufendorf (1632- 1694) w dziele „O prawie natury” (1672). Rozwinął on tezę o umowie społecznej jako podstawie świeckie systemu prawa karnego.

Nowożytna koncepcja prawa natury zakładała, że osoba ludzka posiada przyrodzone prawa naturalne, do których zaliczano w szczególności równość i wolność jednostki. Z tego względu porządek prawny powinien być oparty na zasadach liberalizmu i egalitaryzmu. Do fundamentalnych nakazów prawnych nowożytna szkoła prawa natury zaliczała:

1. zasadę nienaruszalności własności prywatnej

2. obowiązek wynagrodzenia wyrządzonej szkody

3. dotrzymanie umowy

4. obowiązek ukarania sprawcy przestępstwa

9. Deklaracja Niepodległości. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela.

• Deklaracja Niepodległości- w 1774r. w Filadelfii zebrał się I Kongres Kontynentalny jako przedstawicielstwo kolonii, rok później utworzono własną armię. Kolonie postanowiły bronić zbrojnie swoich praw. Wobec postawy metropolii 4 lipca 1776r. ogłoszono Deklarację Niepodległości. Głównym jej autorem był Tomasz Jefferson Poruszała ona 3 zagadnienia prawno-ustrojowe:

1. W nawiązaniu do doktryny Johna Lock'a deklarowała nienaruszalne i przyrodzone prawa jakimi obdarzył człowieka Bóg- prawo do życia, wolności, równości, dążenia do szczęścia. Jednocześnie stwierdzała, że rząd przeciwstawiający się realizacji przez człowieka jego naturalnych praw jest absolutną tyranią, którą społeczeństwo może obalić i utworzyć własną formę rządów- prawo oporu.

2. Wymieniono wszystkie wyrządzone koloniom krzywdy, które spowodowały ustawy represyjne.

3. Ogłaszała, że kolonie stały się wolne od obowiązku posłuszeństwa wobec Korony i całkowicie niepodległe.

• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela- uchwalona w sierpniu 1789r.; podstawowy rewolucyjny akt prawny, który stworzył podstawę nowego systemu prawa państwowego i legł u podstaw ustroju demokracji burżuazyjnej. Zawierała wiele ogólnikowych zasad, które przyjmowało się za oczywiste. Wyróżniamy w niej 2 grupy zagadnień:

1. Zasady ogólne dotyczące organizacji politycznej państwa- przyjęto tu zasadę suwerenności ludu; teoria podziału władzy; odpowiedzialność władzy przed ludem; prawo ludu do wyrażania zgody na obciążenie podatkami

2. Prawa osobiste człowieka, tzw. prawa obywatelskie- wymienia prawa osobiste, naturalne, niepozbywalne i święte; równość wobec prawa (m. in. równe dla wszystkich sądy, brak różnic stanowych, równy dostęp do urzędów, równe podatki), wolność (dozwolone to co nie szkodzi drugiemu; nietykalność osobista, wolność sumienia, gospodarcza)

Deklaracja miała charakter programu rewolucyjnego- manifestu francuskiego mieszczaństwa. Na jej założeniach oparta była Konstytucja z 1791r. do której została załączona. Deklaracja wprowadziła w życie pojęcia podmiotowych praw publicznych i stworzyła dla nich gwarancję konstytucyjną. Za przykładem Francji wszystkie późniejsze konstytucje zawierały gwarancje praw obywatelskich.

10. Szkoła humanitarna prawa karnego. Monteskiusz. Beccaria.

Humanitarna doktryna prawa karnego powstała w XVIII w. Przyczynili się do tego myśliciele i filozofowie epoki Oświecenia, którzy dążyli do reformy ustawodawstwa karnego. Jednym z pierwszych przedstawicieli tego nurtu był niemiecki uczony Christian Thomasius, który wystapił przeciwko karalności czarów i okrucieństwom „polowań na czarownice”. Wiele postulatów odnoszących się do reformy prawa karnego znalazło się w dziełach Monteskiusza. Uczonymi którzy wywarli decydujący wpływ na podjęcie reform w duchu humanitaryzmu byli: Voltaire i Cesare Beccaria. Voltaire rozpoczął walkę o reformę prawa karnego po skazaniu na łamanie kołem i spalenie na stosie niewinnego protestanta Jana Calasa. Zaczął wówczas publikować pisma, dokumenty, czym doprowadził do rehabilitacji skazanego.

Wydarzeniem epokowym było jednak opublikowanie w Livorno w roku 1764 przez mediolańskiego myśliciela Cesarego Beccarię traktatu „O przestępstwach i karach”, który oddziaływał na opinię publiczną. Voltaire określił to dzieło mianem „kodeksu uczuć ludzkich”.

W dziedzinie prawa karnego materialnego program humanitarystów przedstawiał się następująco:

1. Określenie co jest przestępstwem i jaka kara za nie grozi (walka z bezprawiem i samowolą sędziowską; sprzeciw wobec stosowania analogii)- nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege

2. Obowiązywanie ustawy karnej wszystkich jednakowo; wszyscy mieli podlegać równym karom (Postulaty zerwania z różnicami stanowymi w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości)- zasada formalnej równości wobec prawa karnego.

3. Subiektywizacja odpowiedzialności karnej i jej indywidualizacja (zerwanie z odpowiedzialnością tylko za skutek czynu; zniesienie odpowiedzialności zbiorowej)

4. Zmiany katalogu przestępstw i ich kwalifikacji

5. Zniesienie karalności czarów i magii.

6. Zniesienie karalności samobójstw.

7. Nowe założenia represji karnej jak i nowe uzasadnienie celu kary; zasady utylitaryzmu społecznego; zapobieganie dalszym przestępstwom; kara służyć miała poprawie przestępcy (reedukacji). Beccaria uważał, że kara pozbawienia wolności była bardziej odpowiednia niż kara śmierci ze względu na swą długotrwałość a także mówił, iż jednym z najistotniejszych środków powstrzymujących od popełnienia przestępstw jest nie okrucieństwo kar, lecz ich nieuchronność

8. Kara miała być określona ustawowo, współmierna do przestępstwa i relatywna (wymierzona w wysokości ściśle zależnej od wielkości przestępstwa)

11. Kodyfikacje prawa karnego:

Constitutio Criminalis Theresiana- powstała w oparciu o Carolinę; kodyfikacja austriacka z 1768r.Była to kompilacja ustaw monarchii habsburskiej. Przez swą surowość zyskała miano Nemesis Theresiana. Przyjęła wiele nowych idei dotyczących prawa karnego. Ujednolicała prawo karne, ponieważ niejednokrotnie było ono sprzeczne ze sobą. Theresiana składała się z 2 części: pierwsza zawierała przepisy procesowe i ogólne pojęcia prawa karnego, w drugiej zawarto katalog przestępstw i kar. Theresiana jak i Carolina nie znała formalnej definicji przestępstwa. Stosowano zasadę analogii. Wprowadzała jako novum za Carpzovem winę umyślną w postaci winy pośredniej tzn. sprawca odpowiadał z winy umyślnej za zabójstwo także wtedy, gdy celem było pobicie człowieka, które doprowadziło do jego śmierci. Za główny cel kary przyjęto odstraszenie, resocjalizację sprawcy przestępstwa. Prewencja generalna górowała nad indywidualna, ponieważ utrzymała karę śmierci w postaci łamania kołem, spalenia i ćwiartowania. Stosowanie tych kar było dozwolone za zgodą sądu wyższej instancji. Kara śmierci groziła za: bluźnierstwo przeciwko religii, nierząd wbrew naturze i cudzołóstwo. Karalne było także samobójstwo- pozbawienie pogrzebu kościelnego, konfiskata majątku. Karalne były czary, ale już w o wiele mniejszym stopniu (eliminacja procesów o czary). Stosowanie represji karnej oparto na procesie inkwizycyjnym. Przyjęto formalną teorię dowodową (wartościowanie dowodów). Dopuszczano tortury (dopuszczano jedynie miażdżenie stóp, podciąganie na linie, rozciąganie na drabinie połączone z przypalaniem ciała). W 1776r. w Austrii zniesiono tortury. Zmianę prawa karnego przyniosła dopiero Józefina (1787).

Constitutio Criminalis Josephina - austriacki kodeks karny z 1787r.; pierwsza nowoczesna ustawa czasów nowożytnych; obejmował wyłącznie prawo karne materialne (katalog przestępstw i kar oraz przesłanki odpowiedzialności karnej). Przepisy proceduralne znalazły się w oddzielnej ustawie. Zawierała zwięzłe przepisy, które precyzyjnie określały znamiona poszczególnych przestępstw i kary za ich popełnienie. Józefina wprowadzała zasadę: nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege. Odrzuciła zasadę arbitralności sędziego przy wymierzaniu kary. Do najważniejszych postanowień Józefiny należało:

1. Zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym (zastępowano ją karą więzienie; Józef II tylko raz nie skorzystał z prawa łaski)

2. Wprowadzenie różnych rodzajów kar pozbawienia wolności, proporcjonalnych do charakteru przestępstwa, których wysokość została względnie oznaczona przez podanie ich minimalnego i maksymalnego wymiaru (kary pozbawienia wolności dzieliło się zarówno ze względu na czas trwania jak i sposób wykonania)

3. Przyznanie pierwszeństwa teorii odstraszenie (prewencja generalna)

4. Znaczne obniżenie wysokości kar za przestępstwo przeciw Kościołowi, religii, dobrym obyczajom.

Franciscana- Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa; kodeks karny wydana w roku 1893 na podstawie ustawy zachodniogalicyjskiej; ściśle podzieliła przestępstwa na 2 kategorie. Kodeks dzielił się też na 2 księgi: I dotyczyła zbrodni, II ciężkich przestępstw policyjnych; każda z ksiąg dzieliła się na część ogólną i szczególną, zawierała także odrębne przepisy proceduralne. Zbrodnie były karane przez władze sądowe, natomiast ciężkie policyjne przestępstwa przez władze administracyjne. Do tej ostatniej grupy były zaliczane wszelkie przestępstwa z działania lub zaniechania popełnione nieumyślnie, oraz lżejsze uszkodzenia ciała i czyny naruszające dobre obyczaje. Franciszkana nawiązywała w niektórych kwestiach do Józefiny. Przywróciła zniesioną przez Józefa II instytucje przedawnienia. Rozszerzeniu uległa kategoria przestępstw przeciw władzy państwowej oraz pojęcie „zdrady głównej”. Przestępstwa przeciw religii i obyczajom znów zaliczono do zbrodni. Rozbudowano przepisy o przestępstwach przeciwko mieniu. Wprowadzono karę śmierci za najcięższe przestępstwa. Zniesiono karę konfiskaty majątku. Złagodzono karę wykonania więzienia. Franciszkana wprowadziła możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary i przedterminowego zwolnienia z więzienia. Pod względem merytorycznym jak i rozwiązań techniki legislacyjnej było to duże osiągnięcie austriackiej doktryny karnistycznej. Elastyczność i „bezosobowość” sformułowań kodeksu pozwalała na jego dostosowanie do różnych zmian w dziedzinie polityki kryminalnej. W 1852r. dokonano modernizacji Franciszkany, dokonując zmian w dziedzinie procedury karnej, podzielona przestępstwo na: zbrodnie, występki i wykroczenia, złagodzono kary więzienia. Kodeks z 1852 obowiązywał do 1974r.

Leopoldina- ustawa karna dla Toskanii z roku 1786 wydana przez księcia Piotra Leopolda Habsburskiego; składała się ze 119 artykułów obejmujących kwestie prawa karnego materialnego jak i prawa karnego procesowego; nie była ona ustawą pełną, ponieważ odsyłała do obowiązujących przepisów, które miały być stosowane w duchu nowego ustawodawstwa; zawierała wskazówki dla władz sądowych; przygotowano ją w taki sposób jakby była nowym traktatem o przestępstwach i karach a nie ustawa karna; za cel kary Leopoldina przyjęła nie tylko naprawienie powstałej prywatnej lub publicznej szkody, ale także poprawę sprawcy oraz ochronę społeczeństwa z użyciem środków prewencji indywidualnej i generalnej; Leopoldina była pierwszym kodeksem karnym, który całkowicie znosił karę śmierci; w określeniu katalogu przestępstw ograniczyła się do wymienienia czynów karalnych, które występowały najczęściej. Penalizację czynów przeciwko państwu i jego organom oparto na ogólnych zasadach prawa karnego dotyczących deliktów wobec osób lub mienia. Gwałtowna przemoc wobec kultu religijnego lub nauki Kościoła była karana robotami publicznymi nawet dożywotnimi. Depenalizacji uległy przestępstwa o charakterze seksualnym; postępowanie karne opierało się na procesie inkwizycyjnym , ale zostało znacząco zmodyfikowane- postępowanie informacyjne było publiczne; podsądny mógł korzystać z usług obrońcy, a w razie braku środków utrzymania mógł korzystać z usług obrońcy z urzędu; Leopoldina rozdzieliła role procesowe na 3 podmioty: publicznego oskarżyciela, sędziego śledczego oraz sądu orzekającego o winie i karze; zniesiono całkowicie tortury; sąd miał zmierzać do ustalenia prawdy materialnej.

Landrecht pruski- całościowa kodyfikacja prawa pruskiego z roku 1794; typowe ustawodawstwo oświeconego absolutyzmu; wydane przez Fryderyka II; zawierał 19 194 paragrafów; miał zawierać wszystkie występujące kwestie prawne, aby pozostawić sędziom niewielki margines swobody przy orzekaniu wyroków; prawa człowieka w nim zawarte pochodziły z prawa natury; część cywilna składała się z 2 grup przepisów: I regulowała przepisy indywidualne dotyczące jednostek(prawo spadkowe, własności, obligacyjne); II dotykała materii prawa związków i korporacji(prawo rodzinne, małżeńskie, gmin, szkół, kościołów, stanów); w dziedzinie prawa karnego zawierał część wstępną (definicje pojęć ogólnych prawa karnego, np. wina nieumyślna, definicja przestępstwa); Zasadę nulla poena sine lege podważał system kar tzw. nieoznaczonych, które stanowiły swoisty rodzaj środka zabezpieczającego; wprowadzono kwalifikowaną karę śmierci w postaci łamania kołem i spalenia na stosie. Przewidziana ona była w prawie 60 przypadkach; wprowadzono w szerokim zakresie karę pozbawienia wolności; utrzymano karę konfiskaty majątku (było to wyrazem zacofania; w Austrii była już zniesiona);

12. Kodyfikacja prawa cywilnego: Landrecht pruski. ABGB.

Landrecht pruski- patrz punkt 11

ABGB- austriacka powszechna ustawa cywilna z 1811r.; posiadała prawnonaturalny charakter dzięki któremu służyła za podstawę obrotu prawnego w monarchii habsburskiej przez cały XIX w. Nowelizacji przepisów ABGB dokonano dopiero w czasach I wojny światowej (3 nowele ABGB- 1914, 1915, 1916) poprawiło to sytuacje prawną kobiet (mogły być m. in. świadkami spisywania aktów notarialnych) oraz dzieci nieślubnych na wzór BGB. ABGB obejmowała 1502 paragrafy podzielone na 3 działy: I- o prawie osobowym; II- o prawie rzeczowym; III- przepisy wspólne prawa osobowego i rzeczowego; ABGB przyjęło założenia szkoły natury; twórcą ABGB był Franciszek Zeiller (on stworzył też austriacki kodeks cywilny i kodeks karny z 1803- Franciszkanę);

Cechy charakterystyczne regulacji prawnych ABGB:

1. Przyjęcie mieszanego, wyznaniowo- świeckiego systemu osobowego prawa małżeńskiego.

2. Ograniczenie praw cywilnych kobiet zamężnych (mąż jako ustawowy przedstawiciel żony).

3. Przejęcie z prawa mojżeszowego instytucji listu rozwodowego dla Żydów, która dawała mężowi prawo rozwiedzenia się z żoną z powodu popełnienia cudzołóstwa.

4. Zezwolenie władzy państwowej na zawarcie przez Żyda małżeństwa.

5. Występowanie własności podzielonej, typowej dla państwa feudalnego.

13. Kodyfikacje napoleońskie

Kodyfikacje napoleońskie propagowały idee nowego państwa- liberalizm ekonomiczny, równość i wolność jednostki; zlikwidowano społeczeństwo stanowe i struktury feudalne. Ustawodawstwo napoleońskie utrwaliło we Francji postępowy dorobek prawny czasów rewolucji. Na kodeksach napoleońskich, które chroniły prawa podmiotowe jednostki wzorowały się inne państwa przechodzące do systemu liberalnego (np. Austria, Prusy). Całościowa kodyfikacja prawa zapewniła stabilizację stosunków społecznych. Za sprawą napoleońskiego ustawodawstwa doszło do gruntownego przeobrażenia stosunków społecznych i gospodarczych całej niemal Europy. Kodeks Napoleona miał charakter uniwersalny; był to pierwszy kodeks cywilny epoki państwa liberalnego. Ogłoszenie we Francji w ciągu krótkiego czasu 5 kodeksów: cywilnego (1804), procedury cywilnej ( 1806), handlowego (1807), procedury karnej ( 1808) i karnego (1810) było wydarzeniem bez precedensu w dotychczasowym ruchu kodyfikacji prawa w Europie. Każdy z kodeksów był nowoczesny i dostosowany do potrzeb społeczeństwa. Cechy: równość, wolność, laickość prawa, równość stron, swobodna ocena dowodów, podmiotowość podsądnego, trójpodział przestępstwa (zbrodnie, występki i wykroczenia).

• Kodeks cywilny- uchwalona w 1791r. konstytucja ogłaszała, że stworzony zostanie kodeks cywilny dla całego Królestwa, co miało miejsce w 1804r. Przyjmował on prawa natury, ale w swej zasadniczej treści stanowił syntezę francuskiego prawa zwyczajowego z prawem rzymskim. Kodeks obok nowoczesnych regulacji prawnych zawierał przepisy sprzeczne z zasadą powszechności praw cywilnych i równości wobec prawa. Składał się z 2281 artykułów, był podzielny na 3 księgi; oddawało o triadę osiągnięć rewolucji: wolność osoby, nienaruszalność własności prywatnej i swobodę obrotu prawnego. W księdze I znalazły się przepisy dotyczące: nabywania i utraty praw cywilnych, osobowego prawa małżeńskiego, władzy ojcowskiej, adopcji, opieki, kurateli. W księdze II- własności i ograniczonych praw rzeczowych. W III- prawa spadkowego, obligacyjnego i małżeńskiego majątkowego. Wadą kodeksu było brak części ogólnej i oderwanie od siebie jednorodnych materii prawnych. Zaletą był jasny i prosty sposób redakcji przepisów pozbawionych kazuistyki. Największy wpływ prawo rzymskie wywarło na prawo rzeczowe i obligacyjne Kodeksu Napoleona. Zasadę równości wobec prawa i powszechności praw cywilnych naruszały te przepisy Kodeksu Napoleona, które utrzymywały patriarchalny charakter stosunków rodzinnych i małżeńskich. Z pełnych praw cywilnych nie korzystały kobiety zamężne i dzieci nieślubne. Pozostałością feudalnego systemu w Kodeksie Napoleona była instytucja śmierci cywilnej (do 1854), która powodowała utratę zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.

• Kodeks procedury cywilnej- powstał w 1806r. Opierał się na postanowieniach ordonansu Ludwika XIV z 1667r., który zwierał m. in. kontradyktoryjność (sporność), ustność i jawność postępowania. W ustawodawstwie napoleońskim nabrały one nowej jakości, ponieważ zostały powiązane z nowy ustrojem sądów- sądownictwo powszechne, zawodowi sędziowie, nieusuwalni i mianowani dożywotnio. Rozprawa jawna i publiczna. Ustne roszczenia. Procedura napoleońska nie formułowała żadnych zasad ogólnych postępowania, wynikały one z poszczególnych przepisów: równość stron, kontradyktoryjność, dyspozycyjność, ustność, jawność, koncentracja materiału procesowego, swobodna ocena dowodów przez sędziego i formalizm. Kodeks był podzielony na 2 części: I- regulowała postępowanie sporne oraz egzekucyjne; II- przepisy dotyczące postępowania niespornego oraz sądzenia polubownego.

• Kodeks handlowy- powstał w 1807r. Był I tego typu kodyfikacja. Przyjmował zasadę swobody działalności handlowej. Za podstawę wydzielenia materii obojętnej prawem handlowym przyjął nie kryterium podmiotowe (prawo kupców) ale przedmiotowe, określając typologię czynności handlowych niezależnie od wykonujących je podmiotów. Miał 4 księgi. I- prawo handlowe i wekslowe (przepisy o spółkach i giełdach handlowych); II- przepisy o handlu morskim; III- prawo upadłościowe i o bankructwach; IV- przepisy o jurysdykcji organizacji sądów handlowych. Zawierał regulację spółki akcyjnej.

• Kodeks procedury karnej- 1808r. Najbardziej postępowy kodeks XIX w. Odrzucił proces inkwizycyjny. Stworzył nowy model procesu karnego- mieszany, który połączył elementy postępowania skargowego z zasadą oficjalno- śledczą. Podzielono postępowanie na 2 etapy: 1) postępowanie wstępne (przygotowawcze); brał udział prokurator wszczynający postępowanie oraz sędzia śledczy; prokurator sporządzał akt oskarżenia, po czym wnosił go do sądu, i 2) rozprawę sądową; o prawdziwości faktów przedstawionych przez prokuratora decydowała ława przysięgłych złożona z 12 członków. Pierwsza faza miała w dużym stopniu charakter inkwizycyjny ponieważ postępowanie było wszczęte z urzędu, było tajne, pisemne i bez udziału obrońcy. W drugiej części odbywało się postępowanie przed sądem- jawne, ustne, kontradyktoryjne, bezpośrednie i oparte na swobodnej ocenie dowodów przez sędziego. Oskarżony miał pełne prawo do obrony. Od wyroku przysługiwała apelacja i kasacja.

• Kodeks karny- 1810r. Wysoki poziom techniki kodyfikacyjnej. Znalazły się w nim pojęcia ogólne prawa karnego oraz część szczegółowa. Zawierał podział przestępstw na: zbrodnie (zagrożone najcięższymi karami- kara śmierci w 36 przypadkach, robót publicznych, deportacja,, pręgierz, piętnowanie; sądził trybunał dystryktu z udziałem ławy przysięgłych), występki ( kary poprawcze- umieszczenie w zakładzie poprawczym, grzywna; orzekały sądy policji poprawczej) i wykroczenia (kary policyjne- areszt do 5 dni). Kwalifikowana śmierci obowiązywała za ojcobójstwo. Kodyfikacja miała na celu odstraszenie- typowe dla absolutyzmu. Kodeks przyjmował formalną definicję przestępstwa- nullum crimen sine lege, oraz zezwalał na wymierzenie tylko takich kar jakie przewidywała ustawa- nulla poena sine lege.

14. Szkoła historyczna.

Jeden z najważniejszych kierunków w XIX w. prawoznawstwie, który zrodził się w opozycji do oświeceniowego prawa natury. Impulsem do jej powstania był spór o celowość szybkiej kodyfikacji prawa niemieckiego. Thibaut postulował za przeprowadzeniem całościowej kodyfikacji na wzór napoleońskiej, która byłaby środkiem politycznego zjednoczenia Rzeczy. Przeciwko temu stanął Savigny w eseju „ O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”; był on zdania, że prawo nie może być narzucone odgórnie; prawo traktowane jako wyraz woli narodu. Wg szkoły historycznej podstawą prawoznawstwa jest naukowe badanie procesu powstawania norm prawnych. Podstawowym założeniem było stworzenie spójnego systemu prawa w drodze opracowania zmieniających się na przestrzeni wieków norm prawnych, wyrażających specyficzne właściwości konkretnego społeczeństwa i narodu. Odwołano się tu do konserwatywnego światopoglądu, który zakładał ewolucyjny charakter zmian społeczno- politycznych, oraz przywiązywał wagę do tradycji i wartości moralnych. Szkoła historyczna podzieliła się na 2 nurty: romanistyczny i germanistyczny. Na czele romanistycznego stał Savigny, kierunek ten przyczynił się do powstania pandektystyki.

Pandektystyka

Skupiona na analizie prawa rzymskiego. Jej przedstawiciele poszukiwali w oryginalnych tekstach klasycznych i justyniańskich inspiracji do tworzenia nowoczesnych konstrukcji cywilistycznych. Prace naukowe polegały na modernizacji prawa rzymskiego. W ten sposób powstała w XIX w. w Europie niejako druga recepcja prawa rzymskiego. Udoskonalono systematykę prawa cywilnego (podział na: część ogólna, prawo rodzinne, rzeczowe, obligacyjne i spadkowe). Opracowano katalog abstrakcyjnych pojęć prawnych. Pandektystyka stanowiła rodzaj przewodnika w naukach prawnych. Wykorzystano ją w tworzeniu BGB oraz ZGB. Najwybitniejszy przedstawiciel to Bernhard Windscheid.

Pozytywizm prawniczy

Powstało w połowie XIX w. i było związane z utrwaleniem się gospodarki wolnorynkowej jako jednolitego dla Europy Zachodniej systemu społeczno- gospodarczego. Oparciem było skodyfikowane prawo cywilne, w tym zasady wolności gospodarczej i indywidualizm. Badania nad prawem ograniczały się do ustawowych tekstów prawnych. Analizowano normy prawa pozytywnego w sposób dogmatyczny- formalna systematyzacja przepisów w ramach obowiązującego porządku prawnego i włączenie w kontekście prawa stanowionego, bez odniesień do jego pozaprawnych źródeł, np. moralność, etyka. Kult litery prawa. Założenia pozytywizmu prawniczego:

1. prawa ludzkie są stanowione

2. ustawa jako przejaw nieograniczonej woli ustawodawcy

3. ustawa jedynym źródłem prawa

4. nie ma związku między prawem a moralnością

5. badanie pojęć prawnych odbywa się na gruncie prawa pozytywnego

Wyróżniamy pozytywizm ustawowy (XIX w.; Francja; szkoła egzegezy; objaśnianie przepisów Kodeksu Napoleona; odkrywanie intencji ustawodawcy) oraz pozytywizm naukowy (Niemcy; podstawą była pandektystyka).

Naturalizm prawniczy. Socjalizacja prawa.

Koniec XIX w. Krytyka pozytywizmu prawniczego. Społeczna funkcja prawa. Związane było to z przemianami gospodarczymi. Odejście od liberalizmu ekonomicznego i koncentracji przemysłu. Kryzys systemu prawa opartego na założeniach liberalno- egalitarnych. Ochrona indywidualnych interesów jednostki nie była powszechnie akcentowana, gdyż prowadziła do nierówności społecznych. Krytyka absolutyzowania autonomii i wolności jednostki oraz postulaty ograniczenia praw indywidualnych ze względu na dobro ogółu. Częściowe odejście od systemu liberalnego. Szersza ingerencja państwa w życie gospodarcze i obrót prawny. Podważono konstrukcje praw podmiotowych. Naturalizm prawniczy zwracał uwagę na socjologiczne, gospodarcze i psychologiczne źródła. Do jego odmian zaliczamy jurysprudencję interesów i szkołę wolnego prawa.

Jurysprudencja interesów

Prekursorem był niemiecki prawnik Rudolf Ihering, który zapoczątkował jurysprudencję celowościową (teleologiczną), zgodnie z którą prawo stanowiło środek do realizacji jednostkowych i grupowych celów oraz zapewniało ich ochronę. Prawo miało mieć rolę służebną wobec społeczeństwa i odzwierciedlać jego dążenia. W przypadku luki w prawie wykładnia powinna polegać na ustaleniu woli ustawodawcy. Za kryterium służyć miało ustalenie interesu, jaki legł u podstaw wydania konkretnej normy prawnej (materialny, narodowy, religijny, etyczny).

Szkoła wolnego prawa

Bardziej radykalne stanowisko niż jurysprudencja; jej przedstawicielem w Niemczech był Herman Kantorowicz, a w Szwajcarii Eugen Huber. Postulowali oni aby wypełnianie luk w prawie następowało w drodze prawotwórczej działalności sędziego. Założono, że sędzia może dokonać wykładni prawa w sposób niezależny od woli ustawodawcy. Jej stanowisko spotkało się z krytyką, ponieważ oznaczało dowolność orzecznictwa. Uderzało to w zasadę pewności i zaufania do prawa, jakie powinno obowiązywać w państwie praworządnym. Z tego względu szkoła wolnego prawa nie odegrała większej roli w historii europejskiego prawoznawstwa.

15. BGB

Rozpoczęte w 1874 roku prace nad stworzeniem ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego zakończyły się dopiero po 23 latach. Uchwalony w 1896r. (obowiązujący od 1 I 1900r.) BGB był typowym dziełem niemieckiej pandektystyki, zbudowanej na bazie instytucji prawa rzymskiego, a także na zasadach prawnonaturalnych. W prawie osobowym i obligacyjnym dominuje idea wolności i równości osoby, a także zasada autonomii woli stron przy zawieraniu kontraktów. BGB opierał się na tendencjach liberalno- indywidualnych, choć nie był pozbawiony socjalizacji prawa. Swobodę umów w BGB ograniczono za pomocą klauzul generalnych, pojęć niedookreślonych i norm ogólnych o bardzo pojemnej treści, ponieważ mogły one stanowić podstawę do zmiany treści umowy lub jej unieważnienia. Dawało to możliwość elastycznej interpretacji prawa przez sądy. Do cech charakterystycznych BGB zaliczamy:

1. Nowoczesny podział części kodeksowych na: część ogólną prawa cywilnego i szczegółową; kodeks zawierał 2385 paragrafów i był podzielony na 5 ksiąg: część ogólna, prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i prawo spadkowe.

2. Równouprawnienie w prawie cywilnym obu płci (z wyjątkiem: prawną opiekę nad dzieckiem sprawował ojciec)

3. Laicki system prawa małżeńskiego osobowego

4. Prawo własności jako pełne i wyłączne prawo nad rzeczą, ujęta w formie negatywnej definicji (wyznaczone granice wykonywania tego prawa co do treści ustawy i uprawnień osób trzecich).

16. Szwajcarski kodeks cywilny- ZGB.

W 1874 roku na mocy nowej konstytucji przekazano ustawodawstwa w dziedzinie prawa osobowego, małżeńskiego, zobowiązań, handlowego i wekslowego, władzom federalnym w celu stworzenia jednolitego prawa cywilnego dla wszystkich kantonów. W 1898r. przystąpiono do opracowania całościowej kodyfikacji prawa cywilnego. Twórcą ZGB był Eugen Huber. Przygotowany przez niego projekt został uchwalony w 1907r. przez parlament. W 1911 zrewidowano obowiązujące prawo obligacyjne, które dołączono do zunifikowanych części prawa cywilnego. Pełna kodyfikacja weszła w życie 1 stycznia 1912r. ZGB składał się z 4 ksiąg obejmujących: prawo osobowe, rodzinne, spadkowe i rzeczowe. Niejako 5 księgę stanowiło inkorporowane do kodeksu prawo obligacyjne. Zamiast części ogólnej kodeks zawierał wstęp złożony z 10 artykułów. ZGB jest oceniany jako jedno z najlepszych dzieł ustawodawczych prawa cywilnego. Zamknął on jednocześnie epokę wielkich kodyfikacji cywilnych. Został on całościowo recypowany w Turcji jako tureckie prawo cywilne (1926).

17. Kodyfikacja prawa rosyjskiego w XIX w.

• Zwód praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod zakonow)- 1832r; za panowania cara Aleksandra I w 1804r. powołano specjalną komisję prawną z Michałem Sperańskim na czele, która opracowała projekt kodeksu cywilnego, opartego na Kodeksie Napoleona; Spotkał się on z krytyka; dzieło Sperańskiego upadło a jego zesłano na Syberię. Po powrocie zajął się na nowo kodyfikacją prawną, ale swe nowatorskie plany ograniczył do zunifikowania prawa obowiązującego w Rosji. W 1832r. za panowania Mikołaja I opracowano Zwód praw Cesarstwa Rosyjskiego. Wszedł on w życie 1 stycznia 1835r. Składał się z XV tomów i zawierał przepisy z prawie wszystkich dziedzin prawa, tj. cywilnego i karnego (materialnego i procesowego), administracyjnego i państwowego. Prawo cywilne było zawarte w tomie X. Systematyka była oparta na kodyfikacji justyniańskiej. Swod utrzymywał w pełni wyznaniowy charakter małżeństwa. Prawo małżeńskie (1836) przejmowało w zakresie przepisów prawa małżeńskie normy religijne. Sądownictwo w sprawach małżeńskich przekazano sądom kościelnym. Uprzywilejowana była religia prawosławna. Obca była bezwierność. Kodeks miał niewielki związek ideowy z ówczesną epoką liberalizmu ekonomicznego. Dlatego też w 1882r. powołano kolejną komisję kodyfikacyjną, która w 1905r. przedłożyła projekt kodeksu wzorowanego na BGB. Nie wprowadzono go jednak w życie. Powiodły się jednak prace na reformacją Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego. W 1864 unowocześniono procedurę karną i cywilną. W 1903r. został wydany w miejsce kodeksu kar głównych i poprawczych z 1845r. nowy kodeks karny tzw. Tagancewa, który w całości nigdy jednak nie wszedł w życie.

• Rozpoczęte jeszcze przez Michała Sperańskiego prace kodyfikacyjne zakończyły się wydaniem w 1845r. Kodeksu kar głównych i poprawczych - przyjmował on założenia szkoły klasycznej (zasady: nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege) W określonych tylko przypadkach sędzia mógł zastosować analogię. System środków karnych oparto na teorii odstraszania i zapewnienia bezpieczeństwa państwowego. Kary dzielono na główne (kara śmierci i katorga- ciężkie roboty lub zesłanie na Sybir) oraz poprawcze (np. czasowe osadzenie w twierdzy). W okresie tzw. odwilży posewastopolskiej car Aleksander II zniósł kary cielesne (chłostę i piętnowanie). W 1864r. wydano ustawę o karach wymierzonych przez sędziów pokoju, która regulowała kwestię wykroczeń. Wymusiła ona reformę KKGiP w 1866r. Kolejna zmiana nastąpiła w 1885r. (uzupełnianie kodeksu ustawami szczegółowymi). Podjęte prace zakończyły się wydaniem w 1903r. Kodeksu Tagancewa.

• Kodeks Tagancewa- bazował na założeniach szkoły klasycznej; trójpodział przestępstw za wzorem francuskim. Przyjmował równość wobec prawa i zasadę subiektywizacji odpowiedzialności karnej. Katalog kar oparty był na rosyjskiej tradycji karnistycznej (utrzymywał karę śmierci, katorgi i zesłania na Sybir). Winę pojmowano jako podstawę odpowiedzialności karnej. Wyróżniono 2 formy winy umyślnej: zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny, jak również winę nieumyślną w postaci abstrakcyjnej definicji lekkomyślności i niedbalstwa. Zbrodnie można było popełnić tylko umyślnie. Rosyjski kodeks karny mimo, że uzyskał sankcję cesarską, to wobec wybuchu rewolucji (1905) nie był stosowany, gdyż utrzymano moc obowiązującą ustawy o karach wymierzonych przez sędziów pokoju z 1864r. oraz przepisy KKGiP w wersji z 1885r.

18. Kierunki zmian w prawie cywilnym XIX- XX w. Systemy prawa małżeńskiego.

W rozwoju burżuazyjnego prawa cywilnego XIX i XX w. wyróżniamy 2 okresy, które były właściwe dla 2 faz rozwoju kapitalizmu.

I okres przypadł na czas panowania kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Powstałe w początkach XIX w. kodeksy oparte były na założeniach prawnonaturalnych (hasła: wolność, własność, umowy). System prawa rodzinnego i osobowego, choć był oparty na formalnych założeniach równości i powszechności, zaznaczał silnie akcenty patriarchalne i antyegalitarne. Prawo majątkowe oparte było na zasadach indywidualizmu i liberalizmu. Kierunek ten wyznaczały 2 zasady, które konkretyzowały ideę autonomii woli jednostki: zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów.

II okres rozwoju systemu burżuazyjnego prawa cywilnego rozpoczął się pod koniec XIX w. wraz z wkroczeniem kapitalizmu w stadium monopolistyczne. Dokonane wówczas zmiany miały charakter przełomowy- dotykały podstaw istniejącego porządku prawnego. Reform dokonano pod hasłami solidaryzmu społecznego i ochrony słabszych. Zaczęły przenikać żądania uwzględnienia interesu społecznego (nie indywidualnego) a także odwrotu od liberalizmu. Prawo majątkowe (wolność, własność i swobodę umów) poddano ograniczeniom. Nowy prąd- socjalny podważył nie tylko fundamentalne zasady europejskiej cywilistyki, ale spowodował upadek tradycyjnych wzorców systemu prawa prywatnego. Z jednej strony powstały nowe gałęzie prawa- agrarne, pracy, gospodarcze, z drugiej nastąpił proces publicyzacji prawa prywatnego.

1. prawa cywilne kobiet- wg KN, ABGB i KCKP powszechność prawa nie obowiązywała kobiet; uprzywilejowany był mąż, który miał prawo zarządzania majątkiem i opieki nad dziećmi; prawa wyborcze kobietom nadano na początku XX w.; pozwolono podejmować im prace w przemyśle; w XX w. wprowadzono przepisy przyznające żonie prawo samodzielnego dysponowania majątkiem; w Polsce równouprawnienie małżonków nadawał projekt Lutostańskiego 1937r., w prawie europejskim zasada ta została zrealizowana po 1945r.; wprowadzono partnerski model małżeństwa

2. dzieci nieślubne- KN dzielił je na 2 grupy: naturalne i ze związków cudzołożnych i kazirodczych; tylko I grupa mogła być uprawniona przez małżeństwo, mogła dziedziczyć po rodzicach; dziecko nieślubne nie mogło dochodzić ojcostwa; wg noweli ABGB z 1914 przynależność dzieci nieślubnych przyjęto do rodziny matki; dziecku przysługiwały wyłącznie uprawnienia alimentacyjne co do ojca; po II wojnie światowej prawa dzieci nieślubnych uległy zmianie; pochodzenie dziecka nie może mieć ujemnego wpływu na jego prawa cywilne; zrównano prawnie dzieci nieślubne z małżeńskimi; wszelkie ograniczenia wobec dzieci nieślubnych zniesiono w 2001r.

3. status prawny Żydów- w XIX w. nastąpiło równouprawnienie; w XX w. w Niemczech narodziła się rasistowska polityka wobec Żydów; antysemityzm; holocaust

4. akcentowano podmiotowość osoby fizycznej; w XIX w. doszło do przywrócenia znaczenia osobie prawnej w ustawodawstwie cywilnym, co wiązało się z powstawaniem różnego rodzaju zrzeszeń; teoria fikcji i teoria organiczna; powstanie osób prawnych- system koncesyjny i rejestracyjny

5. SYSTEMY PRAWA MAŁŻEŃSKIEGO-

	Wyznaniowy	Mieszany	Laicki
Koncepcja małżeństwa	Dwoisty charakter: umowa cywilna i sakrament	Małżeństwo jako umowa cywilna przewidziana przez prawo świeckie, ale uregulowana przepisami prawa wyznaniowego	Małżeństwo jako umowa cywilna
Forma zawarcia małżeństwa	Obowiązkowy i wyłączny ślub kościelny	Obowiązkowy ślub kościelny dla osób określonego wyznania lub wyłącznie świecki dla osób bezwyznaniowych	Albo forma obowiązkowego ślubu cywilnego, albo forma fakultatywna: wybór między ślubem świeckim a wyznaniowym
Sposób rozwiązania małżeństwa	Dla katolików brak; jedynie możliwość stwierdzenia nieważności małżeństwa lub orzeczenia separacji. Osobom innych wyznań przysługuje prawo rozwodu.	Dla katolików brak rozwodu; jedynie stwierdzenie nieważności małżeństwa lub separacja; osobom innych wyznań przysługuje prawo rozwodu	Prawo do rozwodu dla wszystkich, niezależnie od wyznania; przyczyny rozwodu: trwały rozkład pożycia małżeńskiego; choroba weneryczna, pijaństwo, narkomania, choroba psychiczna, opuszczenie rodziny, prowadzenie nieporządnego życia; zniesiono separację (dekret o małżeństwie z 25 IX 1945)
Właściwość sądów	Sądy kościelne	Sądy państwowe	Sądy państwowe
Źródła prawa	Prawo kanoniczne (obecnie Kodeks prawa kanonicznego z 1983); Zwód prawa Cesarstwa Rosyjskiego (1835); ustawa o małżeństwie w KCKP (1836)	Ehepatent Józefa II (1783); Landrecht pruski (1794); ABGB (1811); KCKP (1825); sady państwowe orzekały na podstawie prawa wyznaniowego (np. kanonicznego)	KN (1804); BGB (1896); projekt osobowego prawa małżeńskiego K. Lutostańskiego (1929); dekret o prawie małżeńskim (25 IX 1945)

6. prawo własności- własność w ujęciu liberalnym poszerzonym o nurt socjalny, który wysunął ideę wspomagania jednostki przez państwo (pomocniczość); ustawowa ingerencja w prawo własności; wzrost nierówności społecznych i częściowa pauperyzacja społeczeństwa; nowe podejście do prawa własności zawierały: 1) myśl społeczna Kościoła katolickiego, 2) koncepcja solidaryzmu społecznego Dauguita i 3) doktryna socjalistyczna.

7. Prawo hipoteczne- hipoteki tajne, generalne (później jawne); zasada jawności materialnej i szczegółowości (wpis do ksiąg hipotecznych); zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych; zasada jawności formalnej

8. Prawo zobowiązań- w XIX w. stosowano umowy adhezyjne, które prowadziły do ograniczenia swobody umów

9. Prawo handlowe- wyodrębnione w XIX w. z prawa prywatnego

10. Prawo spadkowe- swoboda testamentowa z ograniczeniem podmiotowym (np. wykluczenie chorych psychicznie); system rezerwy (dyspozycje testamentowe nie mogły przekraczać określonej części majątku), zachowek (system ten przyznawał dziedzicom koniecznym roszczenia pieniężne do spadkobiercy testamentowego), wydziedziczenie (pozbawienie prawa do zachowku); w XX w. ograniczono klasę spadkobierców ustawowych oraz zwiększono prawa małżonka i dzieci pozamałżeńskich.

19. Zasady procesu cywilnego XIX- XX w.

W pełni uznano zasadę skargowości w celu wszczęcia procesu. Skargę stanowił pozew (pismo procesowe). Do zasad procesowych zalicza się: zasadę jawności i ustności- rozprawy miały charakter publiczny; strony są zobowiązane do zgłoszenia swoich roszczeń przed sądem w formie ustnej; zasada równości stron; zasadę kontadyktaryjności- strony prowadzące spór same gromadzą materiały procesowe, przeprowadzenie dowodów na poparcie roszczeń stron odbywa się na rozprawie i ich inicjatywy, wysłuchuje się obu stron; zasada dyspozycyjności- rozporządzalności; autonomia woli stron w nawiązaniu stosunków prawnych i swoboda rozporządzania własnością występującą na gruncie materialnego prawa cywilnego; strony rozporządzają przedmiotem procesu, sąd nie miał prawa przysądzić stronie to, na co nie ma wniosku; zasada instrukcyjności- zapewnienie sądowi formalnego kierownictwa procesem; dbanie o sprawność i prawidłowość czynności procesowych; przeprowadzenie środka dowodowego z urzędu może być zarządzone tylko za zgodą stron; zasada prawdy formalnej- gdy obie strony uznają jakieś zdarzenie za prawdziwe sąd też za takie je uznaje bez konieczności sprawdzania ich zgodności z rzeczywistością; zasada koncentracji materiału procesowego- zapewnienie sprawnego załatwienia sporów i wyeliminowanie przewlekłości procesu; zasada bezpośredniości- orzekać mogą tylko ci sędziowie, którzy cały czas biorą udział w rozprawie; zasada swobodnej oceny dowodów- sędzia decyduje o wiarygodności i wartości dowodów; dopuszczalnym środkiem dowodowym jest przesłuchanie stron; występują pozostałości legalnej teorii dowodowej.

Do środków odwoławczych zalicza się apelacje i kasację oraz we Francji opozycję trzeciego i restytucję (prośba o uchylenie wyroku). W Niemczech środkiem prawnym była rewizja, czyli odwołanie od sądu niższej instancji do sądu ostatniej instancji w powodu naruszenie prawa, sąd miał prawo do zmiany wyroku.

20. Zmiany w nowożytnym prawie karnym. Rozwój procesu mieszanego.

Reformy procedury karnej w XIX w. wynikały z ducha państwa prawa, którego koncepcja zakładała ochronę praw i wolności jednostki, w tym prawa do nietykalności i wolności osobistej oraz poszanowanie godności. W procesie mieszanym rozdzielono funkcje ścigania i śledztwa od sądzenia. Wyróżnia się 2 etapy procesu: a) postępowanie wstępne (może zawierać dochodzenie jak i śledztwo) i b) postępowanie główne. W I etapie przeważają elementy inkwizycyjne. Wszczęcie z urzędu; początkowo charakter tajny i pisemny; ograniczenie kontaktu z obrońcą; ograniczony wgląd w protokoły śledztwa. II etap oparty jest na zasadach skargowych i kontradyktoryjnych, gdzie strony posiadają równe prawa. Dochodzenie- jego celem jest ustalenie czy popełniono przestępstwo oraz wykrycie sprawcy. Zadaniem śledztwa jest wyjaśnienie okoliczności sprawy i utrwalenie dla sądu dowodów. Prowadzi je odpowiedni organ procesowy- policja lub sędzia śledczy pod nadzorem prokuratora. Może prowadzić je także sam prokurator. Po zakończeniu śledztwa prokurator umarza postępowanie albo kieruje akt oskarżenia do sądu. Organy śledcze mogą stosować środki zapobiegawcze (np. areszt). Zasady procesu mieszanego:

1. Zasada jawności i ustności- publiczny charakter rozprawy; wnioski stron zgłaszane w formie ustnej

2. Zasada kontradyktoryjności- skargę stanowi akt oskarżenia; równość stron; prawo do riposty

3. Zasada prawdy materialnej- wnioski dowodowe przedkładają same strony; rozstrzygnięcie musi się opierać na ustaleniach zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy (prawda materialna, obiektywna);

4. Zasada bezpośredniości- ze środkami dowodowymi sąd musi zetknąć się bezpośrednio na rozprawie; wyrok wydany przez sędziów którzy cały czas uczestniczyli w rozprawie; dowody muszą być przeprowadzone na rozprawie;

5. Swobodna ocena dowodów- sąd nie kieruje się żadnymi regułami ustawowymi co do ważności i wagi dowodów;

W procesie mieszanym oskarżonemu przysługuje pełne prawo do obrony. Może korzystać z usług wybranego przez siebie obrońcy lub obrońcy z urzędu. Domniemanie niewinności. Obowiązywanie zasady in dubio pro reo- wątpliwości sąd powinien rozstrzygać na korzyść oskarżonego. Oskarżony może składać wyjaśnienia lub też odmówić składania zeznań.

Środki odwoławcze podzielono na zwyczajne (zażalenie i apelacja) i nadzwyczajne (kasacja i wznowienie postępowania). Powszechnie stosuje się zasadę, że sąd II instancji nie może zwiększyć oskarżonemu kary wymierzonej przez sąd I instancji, jeżeli złożono apelację na korzyść oskarżonego.




21. Szkoły prawa karnego.

• Szkoła klasyczna- jej rozwój był związany z idą państwa prawa; założyciel- P.J. Anselm Feuerbach. Nawiązywał on do I. Kanta. Szkoła za cel państwa uznawała zabezpieczenie porządku prawnego. Przymus miał być stosowany tylko wobec tych, którzy nie zważali na prawa i wolności innych. Koncepcja kary jako przymus psychologiczny- najlepszym środkiem było określanie w ustawie sankcji karnych; sposób wykonania kary miał drugorzędne znaczenie. Połączono prewencję ogólną i istnieniem ustawy karnej. Zasady nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege podniesiono do rangi podstawowych gwarancji obywatelskich w państwie prawa. Do najważniejszych cech szkoły klasycznej zalicza się między innymi:

1. legalizm represji karnej; formalna definicja przestępstwa i istnienie ustawy będącą jedyną podstawą kary;

2. woluntaryzm i indeterminizm- przestępstwo jako wyraz wolnej woli człowieka; podstawą odpowiedzialności karnej jest wina;

3. dualizm nauki o winie- podział na winę umyślną i nieumyślną; zasada stosowania surowych kar kryminalnych jedynie za przestępstwa umyślne;

4. koncepcja celowej i proporcjonalnej do przestępstwa kary; później zastąpiona teorią odpłaty.

• Szkoła antropologiczna- powstała w oparciu o rozwój nauk socjologicznych i biologicznych, które przyczyniły się do badania nad etiologią przestępstwa i społecznymi uwarunkowaniami przestępczości. Założycielem był Cesare Lombroso. W 1878 wydał on pracę „Człowiek zbrodniarz”; Teoria Lombroso sprowadzała się do tezy, że na podstawie pewnych cech biologicznych i psychicznych człowieka można określić jego typ jako potencjalnego przestępcy. Wyselekcjonowanie przestępców z urodzenia pozwalało na zastosowanie wobec nich środków chroniących społeczeństwo. Niekiedy dopuszczano zastosowanie środków jeszcze przed dokonaniem przestępstwa. Szkoła antropologiczna pomijała wolną wolę i winę jako podstawę odpowiedzialności karnej, przesuwając punkt ciężkości z przestępstwa na osobę sprawcy. Rola kary została osłabiona na rzecz środków zabezpieczających. Kontynuatorem szkoły był Enrico Ferri. Wg niego rodzaj i wysokość kary powinna zależeć od 5 kategorii antropologicznych, do których zaliczono: obłąkanych, z urodzenia, nałogowych, przypadkowych i z namiętności. \

• Szkoła socjologiczna- zajęła kompromisowe stanowisko pomiędzy szkołą klasyczną a antropologiczną; rozwinęła się pod koniec XIX w. Założycielem szkoły był Franciszek Liszt. Całą uwagę skupiono tu na społecznych uwarunkowaniach przestępczości. Podejście deterministyczne, gdyż traktowano przestępstwo jako wynik niezależny od woli sprawcy czynników zewnętrznych. O represji karnej decydowała osobowość sprawcy. Postulowali wprowadzenie środków zabezpieczających (obok lub zamiast kary); najważniejszy cel to ochrona społeczeństwa przed przestępczością. Rygor środka kary miał na względzie także cele represyjne. Poprzez działanie szkoły socjologicznej powstały 2 gałęzie doktryn prawa karnego: dogmatyka i kryminologia.




22. Prawo karne i cywilne III Rzeszy.

• Prawo karne- symbolem antydemokratycznych zmian w dziedzinie prawa karnego w okresie nazistowskim stało się zniesienie w 1935r. analogii. Wg noweli do kodeksu karnego, ukaranym miał być każdy, kto dopuścił się czynu, który został wymieniony w ustawie albo ukarania którego wymagał `zdrowy pogląd ludu”. Zasada nullum crimen sine poena (nie ma przestępstwa bez kary); uchylono prawie wszystkie zasady stanowiące liberalny dorobek prawa karnego; wprowadzono surowe sankcje szczególnie wobec Żydów i Polaków; stosowano karę śmierci; procesy sądowe były fikcyjne;

• Prawo cywilne- obywatelem był ten kto był narodowości niemieckiej; naziści wskazali 2 kierunki działań w dziedzinie prawa cywilnego: 1) zapewnienie przyrostu naturalnego narodu niemieckiego 2) wykluczenie z życia publicznego i gospodarczego Żydów. Zanegowano równość wszystkich wobec prawa. Ingerowano w swobodę planowania małżeństwa i rodziny (w 1938r. nałożono na państwo „święty obowiązek” ochrony małżeństwa i rodziny); 15 IX 1935r. uchwalono ustawy norymberskie o ochronie krwi i czci niemieckiej, było to skierowane przeciwko ludności żydowskiej; zakazano małżeństw między Żydami a obywatelami niemieckimi. Za naruszenie przepisów groziła kara pozbawienia wolności. Żydów pozbawiono udziału w gospodarce niemieckiej. Utracili mieszkania i zostali ulokowanie w gettach.

23. Prawo karne ZSRR.

Odrzucono cały dawny system prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości. Nihilizm prawniczy- brak konieczności tworzenia nowego prawa. Podstawę wyroków stanowiło sumienie i świadomość prawna. W listopadzie 1917r. zniesiono wszystkie organy sądowe, a w ich miejsce powołano robotnicze i chłopskie trybunały rewolucyjne. Jednoinstancyjność. Trybunały wybierały rady delegatów; członkowie mogli być odwołani jeśli zawiedli zaufanie ludu. Zlikwidowano instytucję adwokatury i prokuratury. Obywatele zostali pozbawieni wielu gwarancji procesowych- nietykalności osobistej i prawa do obrony. Prawo karne było narzędziem sprawowania władzy; nie służyło do wcielania sprawiedliwości. Celem prawa było zabezpieczenie interesów i potrzeb nowej klasy społecznej. Prawo było środkiem do wprowadzenia teorii komunistycznych. Przestępstwa nie definiowano jako czyn zabroniony przez ustawę, ale za przestępstwo uznawano każdy czyn, który godził w podstawy ustroju. Stosowano analogię. Kodeks karny był uzupełniany licznymi dekretami. W 1934r. wydano tzw. Lex Kirow. Represyjność kar zwiększano wraz z polityką kolektywizacji rolnictwa. Przyspieszone śledztwo; akt oskarżenia wręczano na dobę przed rozprawą; oskarżony nie miał prawa do obrony; wyrok był ostateczny i nie podlegał zaskarżeniu; ułaskawienie było niedopuszczalne; wyrok śmierci wykonywano w ciągu 24 godzin.

24. Prawo cywilne ZSRR.

Największe zmiany dotyczyły początkowo prawa rzeczowego (własności). Dekretem z lutego 1918r. zniesiono wszelką własność ziemi i lasów, które stały się własnością całego społeczeństwa. Przestała istnieć indywidualna własność ziemi. Nabywcy ziemi byli od tej pory wyłącznie jej użytkownikami. Wprowadzono obowiązek pracy na roli. W 1918r. zniesiono własność prywatną w miastach; zniesiono instytucję prywatnego najmu lokali. W okresie stalinizmu własność prywatna przestała być tolerowana. Wydano dekret o zniesieniu spadkobrania- możliwe było dziedziczenie tylko rzeczy osobistych i sprzętu domowego. W prawie małżeńskim żona była własnością męża. W grudniu 1917r. wydano 2 dekrety o: 1) małżeństwie cywilnym, dzieciach i o prowadzeniu ksiąg aktów stanu cywilnego oraz 2) o rozwiązaniu małżeństwa (rozwód na zgodny wniosek stron, polegający na rejestracji tego faktu w USC). Świecki charakter małżeństwa i prawa małżeńskiego.

Wg kodeksu z 1926r. rozwód następował wyłącznie w trybie administracyjnym na podstawie wniosku jednego z małżonków. Drugi małżonek nie podlegał żadnej ochronie i nie był nawet wzywany do urzędu. Otrzymywał jedynie zawiadomienie o rozwodzie. Ustanie małżeństwa następowało z chwilą dokonania wpisu do ksiąg stanu cywilnego. Radykalizm sowiecki prawa rozwodowego był odzwierciedleniem Aleksandry Kołłątaj, która uważała, że rodzina jest przeżytkiem i zniknie z życia społecznego. Dekretem z 8 lipca 1944 wprowadzono sądowy tryb rozwiązania małżeństwa. Pogorszyły się prawa dzieci nieślubnych gdyż nie miały one praw względem ojca.

---