KSZTAŁCENIE MYŚLENIA I ROZWIJANIE POJĘĆ SPOŁECZNYCH, FIZYCZNYCH, GEOGRAFICZNYCH, HISTORYCZNYCH I PRZYRODNICZYCH. KRĘGI TEMATYCZNE W EDUKACJI ZINTEGROWANEJ.
Myślenie jest złożoną czynnością umysłową (wewnętrzną), której rezultatem jest odzwierciedlanie świata zewnętrznego w postaci wyobrażeń, pojęć i sądów.
Dziecko w wyniku doświadczenia życiowego potrafi wykonywać „działania w myśli”, a potem działania praktyczne. Już od klasy I w pracy dydaktycznej należy przestrzegać zasady „najpierw pomyśl, potem zrób”. Narastające doświadczenie intelektualne sprawia, że myśl dziecka coraz bardziej odrywa się od konkretów, a działania materialno - przedmiotowe przekształcić się mogą w działania umysłowe. Sytuacje takie występują wtedy, gdy to po uogólnieniach w kształtowaniu pojęć przy powracaniu do rzeczywistości stawiamy uczniom pytania, np. Co się stanie, jeżeli palącą się świecę nakryjemy szklanką? Świecy jednak się nie nakrywa, czekając chwilę, zanim dzieci nie wyobrażą sobie przebiegu zjawiska (może tylko niektóre). Pojawią się wypowiedzi, że świeca zgaśnie, będzie paliła się słabo. Dlaczego? Bo w szklance zabrakło powietrza. Bo do świecy jest mały dopływ powietrza. Następuje sprawdzenie zjawiska, czyli weryfikacja przewidywań, które przedtem uczniowie rozwiązywali w myśli, a więc przewidzieli jego przebieg. Wystąpiły tutaj trzy rodzaje aktywności: 1. spostrzeżeniowa, 2. wyobrażeniowa i 3. myślowa.
Centralnym zagadnieniem w procesie nauczania - uczenia się jest kształtowanie pojęć. Proces ten jest bardzo skomplikowany, wiąże się on ze zdobywaniem wiedzy. Dziecko przychodzące do szkoły posiada znaczny zasób pojęć i sądów o świecie. Spostrzeżenia dzieci nie są jednak jeszcze dokładne, a zatem ich wyobrażenia i pojęcia na nich oparte są niejasne, niewyraźne. Brakuje też dzieciom tych wyobrażeń i pojęć o przyrodzie, życiu społecznym
i kulturze, które są niezbędne do dalszego kształcenia na wyższym szczeblu. Dlatego też zadaniem szkoły jest takie organizowanie procesu poznawczego, aby dzieci opanowały zarówno pojęcia elementarne jak i naukowe.
Pojęcia elementarne powstają w wyniku bezpośrednich kontaktów dziecka z otaczającymi faktami i ludźmi. Bezpośrednie lub pośrednie spostrzeganie, wspierane różnymi środkami dydaktycznymi, analizą i syntezą różnych cech i właściwości, porównywanie, uogólnianie i abstrahowanie - to praca umysłowa w wyniku której zdobywamy uogólniony zespół istotnych cech danego przedmiotu czy zjawiska. Pojęcia oparte na bezpośrednim i zewnętrznym poznawaniu rzeczywistości nazywamy pojęciami elementarnymi. Pojęcia te stanowią podstawę naszej wiedzy o świecie i na nich opierają się dopiero pojęcia naukowe, powstają one wówczas, kiedy ujawniają się wewnętrzne powiązania między faktami, zdobywane przez myślenie abstrakcyjne.
Chociaż na poziomie klasy I mamy do czynienia z reguły z kształtowaniem pojęć elementarnych, to jednak inna jest tu sytuacja z kształtowaniem pojęć społecznych, historycznych czy moralno - społecznych w porównaniu z pozostałymi rodzajami pojęć. Do elementarnych pojęć przyrodniczych zaliczamy takie jak: warzywa, owoce, zboża, rośliny, krzewy, drzewa, ogród, park, las, zwierzęta, płyny, parkowanie, rozwój rośliny od nasienia do nasienia. Do geograficznych pojęć zaliczamy takie jak: dolina, pagórek, jezioro, półwysep, pogoda słoneczna, deszczowa, wietrzna, wschód słońca, drogi, komunikacja. Natomiast pojęcia historyczne to na przykład: rycerz, wojak, bitwa, walka obronna, zwycięstwo, stroje ludzi, gród, fosa.
Wśród wymienionych oraz wśród innych kategorii pojęć można by wyróżnić pojęcia proste i złożone, takie jak: Klasa jako izba lekcyjna, ruch na drogach, ale i również ogród, park czy las.
Podstawowym procesem w kształtowaniu się pojęć jest proces klasyfikacji. Obserwując ten proces w różnych grupach wiekowych stwierdzono, ze wraz z wiekiem zachodzą charakterystyczne zmiany, zawsze w tej samej kolejności.
Lew Siemionowicz Wygotski wyróżnił 3 główne etapy rozwoju pojęć:
1)Pierwszy etap charakteryzuje się tworzeniem nieukształtowanego i nieuporządkowanego zbioru przedmiotów. Jest to najwcześniejszy etap, w którym „przypadkowe zlepki” jednostkowych rzeczy w jakiś sposób w spostrzeżeniu lub wyobrażeniu dziecka zespoliły się w jeden obraz. Przy jego tworzeniu decydującą rolę odgrywa synkretyzm spostrzegania czy działania dziecka, dlatego ten obraz jest nietrwały. Oznacza to, że dziecko nie uwzględnia jeszcze istotnych związków między przedmiotami, nadaje im jedną nazwę. Słowo, jakim się posługuje ma charakter subiektywny, ponieważ źródłem związków utworzonego zbioru przedmiotów są własne spostrzeżenia dzieci, a nie wspólne cechy przez nie wyodrębnione. Analiza używanych słów przez dziecko i dorosłego wskazuje na te same przedmioty, lecz „akty myślenia dziecka, gdy ono mówi, nie są zbieżne z operacjami myślenia człowieka dorosłego, gdy ten wymawia to samo słowo”. Ze względu na ich analogiczną do pojęć funkcję Wygotski nazywa je wczesnorozwojowymi równoważnikami pojęć.
2)Myślenie kompleksowe. Oznacza to, że tworzone w ten sposób uogólnienia są kompleksami pojedynczych, konkretnych przedmiotów, powstałymi już nie tylko na podstawie stwierdzonych subiektywnie związków, lecz na podstawie związków obiektywnych, rzeczywiście istniejących między tymi przedmiotami. Przy ustalaniu powiązań między rzeczami, początkowo dziecko włącza do jednej grupy przedmiotu na podstawie najrozmaitszych związków, początkowo na podstawie 1 tylko cechy, lecz w pewnym momencie przypomina sobie jakąś cechę przedmiotu i na tej podstawie włączy do tego zbioru nowy przedmiot. Powstaje wtedy nie klasa rzeczy, lecz kompleks łańcuchowy. „Podstawą kompleksu są związki faktycznie odkryte w bezpośrednim doświadczeniu. O ile u podstaw pojęcia leżą związki jednego i tylko jednego typu, logicznie tożsame, o tyle u podłoża kompleksu znaleźć można najrozmaitsze związki faktyczne, często nie mające nic ze sobą wspólnego. W ramach myślenia kompleksowego można wyróżnić szereg szczegółowych faz, których przykładem jest kompleks łańcuchowy. Ostatnią fazą tego myślenia są tak zwane pseudopojęcia , które tylko zewnętrznie przypominają prawdziwe pojęcia. Przykładem ich występowania jest sytuacja, kiedy dziecko mając przed sobą zbiór nieuporządkowanych figur geometrycznych potrafi wybrać do podanego wzorca figury pasujące (np. do żółtego trójkąta dobierz pasujące czyli inne żółte trójkąty). Zatem dziecko dobiera odpowiednią figurę nie według idei trójkąta, czyli pojęcia naukowego, lecz konkretnego, faktycznego, poglądowego związku zwykłego skojarzenia, zewnętrznie jest to pojęcie, wewnętrznie natomiast kompleks.
Myślenie kompleksowe, a zwłaszcza pseudopojęcia są główną formą myślenia u dzieci młodszych. „W myśleniu dziecka odpowiadające znaczenia słów nie rozwijają się swobodnie i spontanicznie, drogami wyznaczonymi przez samo dziecko, lecz rozwojowi ich nadaje mowa dorosłych, w której znaczenia słów są już ustalone.” Dziecko nie może jednak od razu przyswoić sobie sposobu myślenia dorosłych. Tworzy zatem psudopojęcia zbieżne ze znaczeniem słów dorosłych, lecz wewnętrznie bardzo się różni od niego. Znaczy to zatem, że „akty myślenia dziecka, gdy ono mówi, nie są zbieżne z operacjami myślenia człowieka dorosłego, gdy ten wymawia to samo słowo.” Tak więc stadium tworzenia pseudopojęć otwiera przejście na trzeci szczebel w rozwoju myślenia dziecka, jest pomostem między myśleniem konkretnym i obrazowym a myśleniem abstrakcyjnym i pojęciowym.
3) Trzeci etap tworzenia pojęć rozpoczyna się wtedy, gdy dziecko poszczególne spostrzeżone elementy wiąże w pewne grupy, jest na etapie uogólniania i łączenia różnych konkretnych przedmiotów. Zachodzi to dzięki maksymalnemu podobieństwu tych elementów. „Te cechy, które według dziecka są najbardziej zbliżone do cech wskazanego w zdaniu wzorca, stają się jakby w centrum uwagi i tym samym zostają wyodrębnione, wyabstrahowane od pozostałych, zepchnięte na peryferie uwagi. Tu właśnie po raz pierwszy z całą wyrazistością występuje proces abstrakcji. Uogólnienie zostaje wyodrębnione tylko na podstawie tych cech, które czynią te przedmioty najbardziej podobnymi do siebie. Na przykład na tym stopniu rozwoju w uogólnionym przez dziecko pojęciu „owoce” mieszczą się tylko te, które są jadalne - gruszki, banany, śliwki itp., ale już nie występują kasztany i żołędzie. Ta wyodrębniona cecha „owoce” jest bowiem najbliższa doświadczeniu dziecka. Według Wygotskiego nie są to jeszcze zupełne pojęcia, lecz coś, co może się dopiero nimi stać, nazywa je potencjalnymi pojęciami. U ich podstaw stoją procesy porównywania, analizy, syntezy, wyodrębniania poszczególnych cech, ale nie zawsze najbardziej istotnych dla danego pojęcia. Przypisuje się dużą rolę pojęciom potencjalnym w rozwoju pojęć dziecka. Polega ona na tym, że „w nich właśnie po raz pierwszy za pomocą abstrakcji poszczególnych cech, dziecko rozbija konkretną sytuację”, poddaje ją analizie i wtedy staje się zdolne do kształtowania prawdziwych pojęć. Powstaje ono wtedy, gdy „szereg wyabstrahowanych cech na nowo ulega syntezie i gdy ta abstrakcyjna synteza staje się podstawową formą myślenia pozwalającą na poznawanie otaczającej rzeczywistości.”
Wincenty Okoń posługując się bogatym materiałem empirycznym, ukazał prawidłowości kształtowania pojęć, które przechodzą przez 3 etapy:
1) kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami,
tworzenie przedpojęć na podstawie znajomości zewnętrznych cech przedmiotów,
kształtowanie pojęć naukowych.
Etap 1 ma charakter wstępny i przygotowuje grunt do właściwego kształtowania pojęć. Rozpoczyna się już bardzo wcześnie, bo pod koniec wieku niemowlęcego, a do pełnego rozkwitu dochodzi w wieku przedszkolnym. Wyniki badań wskazują, że pierwszy etap kształtowania pojęć nie stanowi etapu odrębnego, lecz przenika przez dwa pozostałe etapy.
Natomiast inne etapy w procesie kształtowania pojęć wyróżnia Czesław Kupisiewicz:
Analiza wstępna (zestawienie danego zjawiska lub przedmiotu z innymi, aby go wyodrębnić).
Generalizacja (wyszukiwanie cech wspólnych dla danych przedmiotów czy zjawisk).
Różnicowanie (wyszukiwanie cech różniących określone przedmioty/zjawiska).
Synteza (zdefiniowanie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech określonego przedmiotu lub zjawiska).
Zastosowanie (wykorzystanie przez ucznia poznanego pojęcia w nowych sytuacjach, aby je utrwalić i wdrożyć do posługiwania się nim w życiu).
B. Góra kształtowanie pojęć przyrodniczych ujmuje w 3 etapach według schematu:
1. przedmioty (rzeczy),
2. odpowiadające im wyobrażenia,
3. pojęcia przyrodnicze.
Pierwszy etap nazywa umiejętnością prawidłowego spostrzegania przedmiotów w przyrodzie. Drugim etapem jest kształtowanie odpowiedniej przyrodniczej postawy wyobrażeniowej, a trzecim kształtowanie uogólnień przyrodniczych poprzez rozumowanie indukcyjne i abstrahowanie.
Zaś w badaniach nad kształtowaniem pojęć geograficznych w klasach młodszych
B. Korzeniowski wyróżnił 3 stadia:
wprowadzenie pojęcia,
wzbogacenie pojęcia,
zastosowanie pojęcia.
Stadia te obejmują głównie dydaktyczny aspekt procesu i określają zmiany potrzebne w postępowaniu metodycznym w czasie pracy nad pojęciem.