GEOGRAFIA FIZYCZNA

1. Geografia jako nauka?

Geografia - nauka o powłoce ziemskiej, jej przestrzennym zróżnicowaniu pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym oraz o związkach jakie zachodzą między poszczególnymi zjawiskami przyrodniczymi, a zjawiskami społeczno-gospodarczymi.

Podział nauk geograficznych:

a) geografia fizyczna

• geologia - nauka o budowie i dziejach Ziemi, a zwłaszcza skorupy ziemskiej oraz o procesach geologicznych, dzięki którym ulega ona przeobrażeniom

• geomorfologia - nauka o kształtowaniu powierzchni ziemi

• hydrologia - nauka o wodach występujących w przyrodzie

• pedologia - (gleboznawstwo) nauka o glebach

b) geografia społeczno-ekonomiczna

• geografia ludności

• geografia osadnictwa

• geografia przemysłu

• geografia rolnictwa

2. Składniki i cechy mapy?

Cechy mapy:

a) wymierność - każda mapa ma określoną podziałkę

b) czytelność treści poprzez:

• zastosowanie znaków umownych (symboli kartograficznych)

• generalizację - uogólnienie obrazu poprzez wybór treści

Składniki mapy:

• układ (równoleżników i południków)

• skala

• legenda

• tytuł mapy

• rok wydania

3. Klasyfikacja map ze względu na treść i skalę?

Na treść:

a) ogólno geograficzne

• mapy fizyczne

• mapy polityczno-administracyjne

b) tematyczne

• mapy zjawisk przyrodniczych (klimatyczne, geologiczne)

• mapy społeczno-gospodarcze (zaludnienia, gospodarcze, komunikacji)

c) inżynieryjne (urbanistyczne)

Na skalę:

1. topograficzne od 1:5000 do 1:200.000

2. przeglądowo topograficzne od 1:200.000 do 1:1000.000

3. przeglądowe od 1:1000.000

4. Kształt i wymiary Ziemi?

a) kształt - geoida

b) wymiary:

• promień równikowy Z 6378 km

• promień biegunowy Z 6357 km

• obwód Ziemi wzdłuż równika 40.076 km

• powierzchnia Ziemi 510 mln km²

• powierzchnia lądów 149 mln km²

• powierzchnia oceanów 361 mln km²

• długość południka (od bieguna do bieguna 20.004 km)

5. Ruch obrotowy Ziemi i jego następstwa?

Ruch obrotowy (wirowy) Ziemi - ruch Ziemi wokół własnej osi z zachodu na wschód (odwrotnie niż pozorny ruch słońca) o 360⁰ w ciągu 24 godzin (doba - okres czasu między dwoma kolejnymi górowaniami słońca).

Następstwa ruchu obrotowego:

a) zmiana dnia i nocy

b) zmiana czasu

c) pozorny ruch słońca i całej swery niebieskiej

d) spłaszczenie ziemi na biegunach (Izaak Niuton)

e) w skutek działania siły Coriolisa przedmioty poruszające się zbaczają w prawo na półkuli północnej i w lewo na półkuli południowej od nadanego im kierunku

f) zbaczanie to dotyczy również prądów powietrza (np. passaty) i wód płynących (wielkie rzeki, prądy morskie)

6. Ruch obiegowy Ziemi i jego konsekwencje?

Ruch obiegowy Ziemi - to ruch ziemi dookoła słońca w ciągu 365 dni 5h 49min. Po drodze zwanej orbitą w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara (średnia prędkość poruszania ziemi 30 km/h).

Następstwa ruchu obiegowego Ziemi:

1. zmiany oświetlenia ziemi

2. wystawienie astronomicznych pór roku

3. możliwość pomiaru czasu

7. Skład i budowa atmosfery?

Powietrze suche i czyste zawiera:

Azot (78%), Tlen (21%), Argon, Dwutlenek węgla, Neon, Hel, Krypton, Wodór.

Budowa atmosfery:

1. Troposfera (od powierzchni ziemi do wysokości 10 - 16 km) spadek temperatury wraz z wysokością do -55⁰C średnio 0,6⁰C na 100 metrów i ciśnienia o 1 hPa na 11 metrów, zjawiska pogodowe

2. Tropopauza - warstwa przejściowa rozdzielająca troposferę i rozciągającą się nad nią stratosferę

3. Stratosfera - temperatura najpierw stała (-55⁰) potem wzrost do 0⁰C na wysokości 50-55 km, koncentracja ozonu który tworzy tutaj tzw. warstwę ochronną 23-25 km

4. Stratopauza - krótka strefa przejściowa

5. Mezosfera - temperatura spada do -80⁰C na wysokości 80-85 km

6. Mezopauza - krótka strefa przejściowa

7. Termosfera - stały wzrost temperatury do 1500⁰C

• jonosfera - jonizowanie (świecenie) cząsteczek powietrza, odbicie fal radiowych

• egzosfera - bez graniczy łączy się z przestrzenią międzyplanetarną.

8. Czynniki wpływające ne temperaturę powietrza w troposferze?

1. kąt padania promieni słonecznych (zależy od szerokości geograficznej)

2. ukształtowanie terenu (czasem występuje inwersja czyli odwrócenie temperatur)

3. pokrycie terenu

4. zachmurzenie

5. odległość od morza

6. prądy morskie

9. Krążenie passatowe (mechanizm powstawania, kierunku)?

Silne ogrzane powietrze strefy okołorównikowej unosi się ku górze. Tworzy się tam przy powierzchni ziemi pas niskiego ciśnienia (niż baryczny). Unoszące się gorące powietrze odpływa następnie górą ku zwrotnikom. W szerokościach geograficznych 25⁰-30⁰ obu półkul przybiera kierunek zbliżony do zachodniego. Powietrze to, przy mniejszym obwodzie globu ziemskiego w tych szerokościach geograficznych, powoduje powstanie w tych okolicach obszarów wysokich ciśnień. Różnica ciśnień między strefami dwóch wyżów podzwrotnikowych a okołorównikowym niżem powoduje stały silny ruch powietrza od zwrotników ku równikowi. Wiatry te nazywamy passatami. Wskutek ruchu obrotowego Ziemi są to wiatry na półkuli północnej, północno-wschodnie, a na półkuli południowej południowo wschodnie.

10. Monsuny (mechanizm powstawania, kierunki, występowanie)?

Monsuny - wiatry sezonowe, powstałe na skutek sezonowych zmian temperatury powietrza i ciśnienia nad lądami i oceanami:

1. monsun letni wiejący znad oceanu na ląd, przynoszący opady (pora deszczowa)

2. monsun zimowy suchy z lądu na ocean (pora sucha)

Występowanie: wschodnie wybrzeża wielkich kontynentów.

11. Rozkład opadów na kuli ziemskiej?

1. strefa równikowa - najwięcej opadów z powodu występowania dwóch pór deszczowych trwających około 8 miesięcy daje w konsekwencji opady przekraczające 2000 mm

2. strefa umiarkowana - opady są zróżnicowane. Związane są głównie z wędrownymi niżami. Rocznie ich sumy wahają się około 250-1000 mm. Na ich wysokość ma wpływ ukształtowanie terenu, układ form rzeźby oraz odległość od mórz i oceanów.

3. strefa okołobiegunowa - opady głównie w postaci śniegu, są skąpe

4. obszary leżące między 20⁰, a 30⁰ szerokości geograficznej północnej, południowej są skrajnie suche, jest to rejon występowania największych pustyń na kuli ziemskiej, ponieważ zastępujące prądy powietrza uniemożliwiają rozwój chmur opadowych.

12. Czynniki klimatotwórcze (pojęcie co to jest klimat)?

Klimat - normalny przebieg pogody na danym obszarze ustalany na podstawie wieloletnich obserwacji.

Czynniki klimatotwórcze:

1. szerokość geograficzna

2. ukształtowanie terenu

3. pokrycie terenu

4. odległość od morza

5. prądy morskie

13. Strefy klimatyczne (typy klimatów w strefie zwrotnikowej)?

Typy klimatów w strefie zwrotnikowej:

1. zwrotnikowy suchy - duże dobowe amplitudy temperatury, brak opadów lub opady pojawiające się sporadycznie latem w postaci gwałtownych ulew, występowanie: Sahara Kalahari, Półwysep Arabski, zachodnia i środkowa Australia, Wielka Kotlina w Ameryce Północnej

2. zwrotnikowy morski - małe wahania temperatury, znaczna ilość opadów przez cały rok, występowanie: wybrzeża Zatoki Meksykańskiej, południowo-wschodnia Australia, Floryda

3. monsunowy gorący - małe wahania temperatury, duże opady w czasie monsunu letniego, występowanie: Indie, Półwysep Indochiński.

14. Obieg wody w przyrodzie (duży i mały)?

Zasoby wodne na Ziemi (w %):

• oceany 97,2%

• lodowe, lądolody 2,1%

• wody podziemne i glebowe 0,6%

• powierzchniowe wody lądowe 0,02%

• wilgoć atmosferyczna 0,0001%

• wody w biosferze 0,00004%

Obieg wody w przyrodzie odbywa się pod wpływem energii słonecznej oraz siły ciężkości. Na obieg składają się procesy:

1. na lądzie - parowanie kondensacja opad wsiąkanie spływ parowanie

2. na oceanie - parowanie odpływ pary na ląd kondensacja opad parowanie

Retencja - czasowe wyłączenie wody z obiegu np. lodowce.

Bilans wody - zestawienie zysków i strat wody w ciągu roku na określonym obszarze.

15. Charakterystyka wód wszechoceanu?

Powierzchnia oceanów wraz z morzami wynosi 361 mln km², co stanowi 71% powierzchni globu ziemskiego. Ocean Spokojny, Ocean Indyjski czy Ocean

Atlantydzki są częściami jednego oceanu zwanego Wszechoceanem lub Oceanem Światowym. Do Oceanu Światowego nalerzą również morza i zatoki będące często (lecz nie zawsze) częściami mórz. Wyróżnia się morza:

1. otwarte np. Morze Północne

2. śródziemne np. Morze Śródziemne, Morze Bałtyckie

3. przybrzeżne np. Morze Norweskie

4. międzywyspowe np. Morze Koralowe

Właściwości wody morskiej:

1. jest roztworem soli, średnie zasolenie wynosi 35 promila np. Morze Czerwone 43 promile, Morze Bałtyckie 7,8 promila

2. woda zimna jest gęstsza (układa się warstwami nie mieszając się)

3. średnia temperatura wód powierzchniowych 3,5⁰C (od 2⁰ koło biegunów do 30⁰ w okolicach zwrotników)

4. ruchy wody

• prądy

• falowanie

• pływy

16. Klasyfikacja wód podziemnych ze względu na głębokość. Zaleganie i ich wynurzanie oraz stopień mineralizacji i stężenie pierwiastków?

1. wody zaskórne

• występują blisko pod powierzchnią ziemi

• są zanieczyszczone

• ulegają dobowym zmianom temperatury

• zasilane są przez opady deszczu

2. wody gruntowe

• występują głębiej od zaskórnych

• są wodami czystymi, gdyż ulegają filtracji

• ulegają sezonowym zmianom temperatury

• zasilane są przez opady deszczu

3. wody głębinowe

• występują bardzo głęboko pod powierzchnią ziemi

• są to wody bardzo czyste, gdyż nie mają kontaktu z powierzchnią ziemi

• mogą mieć podwyższoną temperaturę, nazywane są wówczas termami lub cieplicami

• mogą być zmineralizowane, dzieli się je na:

• solanki (dużo soli kamiennej i magnezu)

• szczawy

• żelaziste

• siarkowe

• radoczynne

Źródło - to miejsce wypływu wody podziemnej na powierzchnię.

Rodzaje źródeł:

• dolinne

• warstwowe

• szczelinowe

Gejzery - to gorące źródła znajdujące się w pobliżu ogniska magmowego.

17. Klasyfikacja reżimów rzecznych?

Typy ustrojów rzecznych (reżim):

1. ustrój deszczowy

• oceaniczny

• monsunowy

• międzyzwrotnikowy

• równikowy

2. ustrój lodowcowy

3. ustrój śnieżny

4. ustrój złożony

18. Klasyfikacja genetyczna jezior?

a) polodowcowe

• morenowe np. Śniardwy, Mamry

• rynnowe np. Jezioro Raduńskie, Jeziorak, Tałty, Nidzkie

• oczka

• cyrkowe (karowe) np. Czarny Staw, Morskie Oko

b) tektoniczno-lodowcowe np. Ontario, Łodoga, Onega

c) tektoniczne np. Tanganika, Titicaca, Bajkał

d) reliktowe np. Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie

e) wulkaniczne np. Albano

f) kosmiczne np. Crater Lake w Ameryce Północnej

g) krasowe np. zespół jezior na Polesiu Lubelskim

h) nadbrzeżne np. Łebsko, Gardno

i) przyrzeczne (starorzecza)

19. Warunki powstania i typy lodowców?

Powstanie lodowców i lądolodów powodują przede wszystkim obfite opady atmosferyczne w postaci śniegu i ujemna temperatura powietrza. Warunki takie panują na obszarach wysokich gór i w wysokich szerokościach geograficznych kuli ziemskiej. Na terenach tych przez większą część roku więcej śniegu przybywa, niż ubywa wskutek tajania. Masy śniegu pod wpływem niskiej temperatury i dużej wilgotności powietrza i ciśnienia przekształcają się w firn, a następnie w zbity lód lodowcowy. Granica powyżej której panują takie warunki, nazywa się granicą wiecznego śniegu.

Typy lodowców:

1. lodowce kontynentalne (lądolody)

2. lodowce górskie

20. Budowa wnętrza Ziemi?

Budowa wnętrza Ziemi - ułożenie materii o różnych właściwościach fizycznych wewnątrz bryły ziemskiej:

1. litosfera (skorupa ziemska 5-80 km)

• warstwa granitowa (pod lądami) _krzemSi Al_glin

• powierzchnia nieciągłości Conrada

• warstwa bazaltowa Si Ma_magnez

• powierzchnia nieciągłości MoHo

2. płaszcz Ziemi

• astenosfera (ciało plastyczne) od 80 do 350 km

• płaszcz górny LR_chromO FE_żelazo SI MA od 350 do 700 km

• płaszcz dolny NI_nikiel FE SI MA od 700 do 2900 km

3. jądro NI FE

• jądro zewnętrzne 2900-5100 km

• jądro wewnętrzne 5100-6371 km

21. Skały magmowe?

1. głębinowe (granit, sjenit)

2. wylewne (bazalt, porfir)

22. Skały osadowe?

1. okruchowe (piaski, żwiry)

2. pochodzenia organicznego (węgiel, kreda, ropa, nafta)

3. pochodzenia chemicznego (sól, gips)

23. Trzęsienia Ziemi?

Trzęsienia Ziemi - gwałtowne ruchy skorupy ziemskiej; to naturalny wstrząs lub seria wstrząsów zrodzonych po powierzchnią Ziemi rozchodzących się w postaci fal sejsmicznych.

HIPOCENTRUM - ognisko trzęsienia ziemi, czyli miejsce rozchodzenia się fal sejsmicznych

EPICENTRUM - miejsce znajdujące się bezpośrednio nad hipocentrum

Rodzaje trzęsień ziemi:

1. tektoniczne - związane z przemieszczeniem płyt

2. wulkaniczne - powodują je erupcje wulkaniczne

3. zapadliskowe - puste przestrzenie w skorupie ziemskiej

4. zawałowe - w kopalniach

Podział trzęsień ziemi ze względu na częstotliwość występowania:

1. sejsmiczne - bardzo częste i bardzo silne

2. pensejsmiczne - bardzo rzadkie i słabe lub sporadyczne nieco silniejsze

3. asejsmiczne - nie występują trzęsienia

Skala Richtera - 9 stopniowa

Skala Mercallego - 12 stopniowa

24. Zjawiska wulkaniczne?

ERUPCJA - wydobywanie się magmy na powierzchnię

Podział wulkanów ze względu na lawę:

1. tarczowe - o łagodnych stokach tworzą je lawy zasadowe, bozultowe o małej lekkości

2. stożkowe - o stromych zboczach, kwaśne, gęste, wolno spływające

Podział wulkanów ze względu na rodzaj produktów:

1. efazywne - podczas erupcji wydobywa się tylko lawa, Islandia niektóre na Hawajach

2. eksplozywne - podczas erupcji wydobywają się gazy i utwory piroklastyczne

3. stratowulkany (mieszane) podczas erupcji wydobywa się zarówno lawa jak i gazy i utwory piroklastyczne

Produkty wulkaniczne:

• lawa

• gazy

• popioły wulkaniczne (pyły, piaski)

• bomby, bryła zastygłej lawy

Podział wulkanów ze względu na aktywność:

1. czynne (Etna, Stromboli, Wezuwiusz)

2. drzemiące (Tambera, Fudżijama)

3. wygasłe (stożki wulkaniczne we Francji, Niemczech i w Polsce Ślęża)

25. Dzieje Ziemi (era paleozoiczna)?

Era paleozoiczna:

1. szeroko rozpowszechnione skały osadowe, a w nich liczne ślady życia w postaci skamieniałości i odcisków

2. skamieniałości przewodne

• trylobity

• gruptolity

3. zmiany klimatyczne spowodowały rozwój drzewiastych skrzypów, paproci i widłaków (Karbon) powstanie węgla kamiennego

4. dwukrotnie wystąpiły ruchy górotwórcze (orogenezy)

• KALEDOŃSKA sylur | Sudety

• HERCYŃSKA karbon, perm | Góry Świętokrzyskie

26. Dzieje Ziemi (era kenozoiczna)?

Era kenozoiczna:

1. w trzeciorzędzie orogeneza alpejska

• powstanie gór nowych (Alpy i Karpaty) odmłodzenie gór starych

2. ukształtowanie współczesnego układu lądów i oceanów oraz ich rzeźby

3. w czwartorzędzie cztery okresy znacznych ochłodzeń, powstanie lądolodów (półkula północna)

4. w świecie organicznym dominacja ssaków, pojawienie się naczelnych, a potem człowieka

27. Wietrzenie skał?

Rodzaje wietrzeń:

1. fizyczno-mechaniczne - jest to rozpad skał, bez zmiany jej składu chemicznego

2. chemiczne - przy rozkładzie skały zmienia się jej skład chemiczny

3. biologiczne - zapuszczenie korzeni przez drzewa, spulchnianie ziemi przez zwierzęta, działanie kwasów wydzielanych przez rośliny

28. Zjawiska krasowe?

1. formy krasowe powierzchniowe to:

• żłobki, żebra i lejki powstałe w skutek rozpuszczenia skał

• kotły zapadliskowe - powstałe w skutek ich zapadania się

• polja powstałe z połączenia się wielu lejów krasowych

• wody rzek i potoków wpływają pod ziemię ponorami a wypływają wywierzyskami (źródła krasowe)

2. formy krasowe podziemne to:

• jaskinie, groty i pieczary

• studnie i kominy krasowe

W jaskiniach tworzą się stalaktyty i stalagmity.

Krasowanie to proces powodujący powstanie różnych form na powierzchni i pod powierzchnią Ziemi.

29. Działalność wiatru?

Czynniki wpływające na rozmiary i tempo erozji eolicznej (wiatrowej):

1. prędkość wiatru

• silniejsza działalność erozyjna przypisuje się wiatrom o zmiennej prędkości

2. głębokość zalegania poziomów wód gruntowych

3. pokrycie terenu - działalność niszcząca wiatru najsilniej zaznacza się w terenach pozbawionych szaty roślinnej

Rodzaje działalności erozyjnej wiatru:

1. deflacja - wywiewanie materiału skalnego

2. korozja - niszczenie powierzchni skalnych przez materiał skalny niesiony przez wiatr

Skutki deflacji:

1. kieszenie i jamy skalne

2. zagłębienia bezopływowe

3. ostańce deflakcyjne

4. brak deflakcyjny

30. Wielkość i rozmieszczenie lądów i mórz?

Oceany:

1. Spokojny (Pacyfik Wielki) 180 mln km²

2. Atlantycki 106 mln km²

3. Indyjski 75 mln km²

4. razem to 361 mln km²

Lądy:

1. Azja 44 mln km²

2. Afryka 30 mln km²

3. Ameryka Pn 24 mln km²

4. Ameryka Pd 18 mln km²

5. Antarktyda 14 mln km²

6. Europa 10 mln km²

7. Australia z Oceanią 9 mln km² (7,7 Australia)

31. Roślinność sawanny i stepy?

Formacje trawiaste - stepy - występują w Ameryce Północnej (prerie), w Ameryce Południowej (pampasy) i w środkowej części Eurazji. Bujny rozwój roślinności przypada na wiosnę i wczesne lato. Roślinność stepów tworzą głównie trawy, rośliny cebulkowate i bulwowe (tulipan, kosaciec, piwonia) oraz ogromna różnorodność roślin kwiatowych.

Największe naturalne ekosystemy trawiaste to afrykańskie sawanny formacja pośrednia między drzewiastą a trawiastą.

Charakterystyczne rośliny sawanny to: trawy, pojedyncze drzewa (baobaby i akacje) i kolczaste zarośla. Sawanna występuje głównie w Afryce. Roślinność tej formacji zanika, zupełnie w porze suchej, natomiast w porze deszczowej wysokość traw sięga do 5 metrów.

32. Proces i profil glebowy?

Proces glebotwórczy - prowadzi do powstania gleby.

Obficie rozmnażające się drobnoustroje (bakteria i grzyby) powodują rozkład obumarłych szczątków roślinnych i zwierzęcych w konsekwencji prowadząc do powstania próchnicy. W skład każdej gleby wchodzi materiał nieograniczony, próchnica, woda, powietrze i organizmy żywe. Proporcje tych składników zmieniają się w zależności od rodzaju gleby.

Profil glebowy - przekrój pionowy przez glebę, wykazujący ułożenie poszczególnych poziomów od powierzchni gleby aż po skałę macierzystą, wyjaśnia on genezę i stopień wykształcenia gleby. Podczas analizy profilu glebowego widać wyraźnie w wykształconej glebie (bielicowej) cztery poziomy:

I próchniczny

II wymywania

III wmywania

IV skała macierzysta

---