Klimat – to ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji, charakterystyczny dla danego miejsca lub regionu przebieg stanów pogody, zmieniający się w cyklu rocznym. Główne czynniki klimatotwórcze:

• Szerokość geograficzna

• Rozmieszczenie lądów i oceanów

• Wysokość bezwzględna

• Ukształtowanie powierzchni

• Pokrycie terenu

• Stałe wiatry

• Prądy morskie

• Działalność człowieka

Strefy klimatyczne:

• Strefa klimatów równikowych – średnie temperatury powyżej 20^OC, brak pory zimowej, małe amplitudy roczne

• Strefa klimatów zwrotnikowych – średnia temperatura w najzimniejszym miesiącu powyżej 10^OC, duże amplitudy dobowe, opady niewielkie głównie latem

• Strefa klimatów podzwrotnikowych – temperatura w najzimniejszym miesiącu powyżej 0^OC, opady skupione w półroczu chłodnym

• Strefa klimatów umiarkowanych – średnia roczna temperatura 0^OC – 10^OC, wyraźne cztery pory roku, roczne amplitudy 25^OC – 45^OC, opady zwykle całoroczne

• Strefa klimatów okołobiegunowych – średnia temperatura w najcieplejszym miesiącu niższa od 10^OC, opady z przewagą śnieżnych

Piętrowość według C. Trolla, 1962:

• Piętro glacjalne (niwalne) – występują tu lodowce lub pokrywy śnieżne

• Granica wiecznego śniegu – więcej śniegu przybywa niż się topi

• Piętro peryglacjalne (krioniwalne) – ma uwarunkowania termiczno-wilgotnościowe, przy zjawiskach lodowcowych

• Górna granica lasów – granica termiczna

• Piętro leśne

• Dolna granica lasu – granica wilgotnościowa

• Piętro stepowe – pustynne

Piętra klimatyczne w Karpatach według M. Hessa, 1974:

1. Zimne (do 2550 m, poniżej 0^OC)

2. Umiarkowanie zimne (do 2200 m, poniżej 0^OC)

3. Bardzo chłodne (do 1850 m, powyżej 0^OC)

4. Chłodne (do 1550 m, powyżej 0^OC)

5. Umiarkowanie chłodne (do 1150 m, powyżej 0^OC)

6. Umiarkowanie ciepłe (do 850 m, powyżej 6^OC)

7. Odmiana klimatu kotlin

Skala klimatu:

• Makroklimat

• Mezoklimat (duża forma terenu)

• Topoklimat (mały obszar)

• Mikroklimat (dla danego stanowiska)

Najważniejsze cechy klimatu jako elementu krajobrazu:

• Temperatura

• Ciśnienie atmosferyczne

• Wilgotność powietrza

• Opady (rodzaj i wielkość)

• Wiatr (kierunek i siła)

• Skala klimatu

• Pory roku (rodzaj i długość)

Na co wpływa klimat:

• Na budowę geologiczną (np. w klimacie równikowym tworzą się grube warstwy pokryw)

• Na rzeźbę (np. procesy kriogeniczne zachodzą tylko w określonych strefach czy piętrach)

• Na stosunki wodne (np. w klimatach suchych cieki występują tylko okresowo lub epizodycznie)

• Na gleby (np. w klimacie polarnym tworzą się gleby tundrowe)

• Na szatę roślinną (np. w klimacie równikowym drzewa nie mają pierścieni rocznych)

• Na zwierzęta (np. niedźwiedź zapada w sen zimowy)

HYDROSFERA

Zasoby wodne Ziemi:

• Ogółem – 1 386 mln km³

• Ocean światowy – 96,5% (wody słone)

• Wody powierzchniowe – 1,8% (głównie zlodowacenia)

• Wody podziemne – 1,7%

• Inne – mniej niż 0,05%

OBIEG WODY

W obiegu bierze udział tylko 0,04% światowych zasobów wody.

Bilans wodny:

P = H + S + ΔR

P – opad

H – odpływ

S – parowanie

ΔR – różnica retencji

Oceany i morza zajmują około 70,8% obszaru kuli ziemskiej. Łączą się one ze sobą tworząc wielką powierzchnię wodną nazywaną Wszechoceanem. W skład Wszechoceanu wchodzą:

• Oceany

• Morza

• Zatoki

• Cieśniny:

  • Kanały

Morza – odrębne akweny morskie wyznaczone według Międzynarodowego Biura Hydrograficznego.

Wszechocean dzieli się na trzy oceany:

• Ocean Atlantycki (Atlantyk)

• Ocean Spokojny (Pacyfik)

• Ocean Indyjski

Powierzchnia mórz i oceanów bardzo rzadko pozostaje nieruchoma. Zwykle znajduje się w ciągłym ruchu:

• Falowanie – rytmiczne ruchy powierzchniowe warstwy wody w morzach i oceanach, a także w jeziorach wywołane głównie przez wiatr

  • Przybój – fala zaburzona przez tarcie o dno morza. Tarcie to powoduje asymetrię fali i jej załamywanie się (powstanie białych grzyw)

  • Tsunami – pojedyncza, wielka fala oceaniczna, wywołana przez trzęsienie ziemi lub wybuch wulkanu

• Pływy – rytmiczne zmiany poziomu wód oceanów i otwartych mórz wywołane przez przyciąganie Księżyca i w mniejszym stopniu Słońca. Fala pływowa dwa razy w ciągu doby obiega kulę ziemską. Przypływ i odpływ występują co ok. 12,5 h. Większość pływów na otwartym oceanie jest niewielka (0,5 – 2 m). W pobliżu lądów podnosi się, a skala pływu może sięgać prawie do 20m

• Prądy morskie – trwałe lub okresowe (zmieniające kierunek co jakiś czas) ruchy postępowe mas wodnych w morzach i oceanach. Przyczyną powstawania są:

  • Wiatry stałe (np. pasaty, monsuny)

  • Różnice gęstości wód

  • Napór wód

Prądy dzielimy ze względu na temperaturę wody, którą niosą na:

• Ciepłe

• Chłodne

Wody lądowe:

• Powierzchniowe:

  • Cieki

  • Jeziora

  • Bagna, mokradła, torfowiska

  • Lodowce, stała pokrywa śnieżna

• Podziemne:

  • Wody podziemne

  • Lód gruntowy

  • Wilgoć glebowa

• Woda w organizmach

Cieki wodne dzielimy na:

• Rzeki

• Potoki

• Strumienie

Zlewnia – obszar, z którego wody powierzchniowe spływają do określonego miejsca

Dział wodny – linia oddzielająca od siebie zlewnie, wody opadowe spływają z niego do obu zlewni

Dorzecze – zlewnia całej rzeki

Zlewisko – zlewnia morza lub oceanu

Źródło – miejsce naturalnego, skoncentrowanego wypływu wód podziemnych na powierzchnię, zwykle początek rzek. Podziały źródeł:

• Ze względu na fizyczne warunki wypływu:

  • Descensyjne (spływowe)

  • Ascensyjne (podpływowe)

• Ze względu na temperaturę:

  • Lodowe (0^OC – 4^OC)

  • Zimne (4^OC – 20^OC)

  • Ciepłe (cieplice) (>20^OC)

• Ze względu na mineralizację:

  • Słodkie (<1 g substancji na 1 l wody)

  • Solanki (>1 g NaCl na 1 l wody)

  • Szczawy (>1 g CO₂ na 1 l wody)

  • Siarkowe (>1 g H₂S na 1 l wody)

  • Gorzkie (>1 g MgSO₄ lub Na₂SO₄ na 1 l wody)

• Ze względu na morfologię terenu:

  • Grzbietowe

  • Stokowe

  • Dolinne

  • Krawędziowe

  • Klifowe

• Ze względu na strukturę geologiczną:

  • Warstwowe

  • Szczelinowe

  • Uskokowe

  • Krasowe

  • Osuwiskowe

  • Rumoszowe

  • Morenowe

  • Artezyjskie

Bieg rzeki – linia spływu wód rzeki w rzucie poziomym:

• Prosty

• Kręty

• Meandrowy

• Roztokowy

Przepływ rzeki – ilość niesionej przez rzekę wody [m³/s]:

• Rzeki stałe – prowadzą wodę przez cały rok

• Rzeki okresowe – prowadzą wodę w niektórych porach roku

• Rzeki epizodyczne - prowadzą wodę bardzo rzadko, po niektórych gwałtownych opadach.

Ustrój wodny (reżim) rzeki – uśredniony roczny przebieg przepływów i stanów w wody w rzece. Zależy od:

• Zasilania rzeki:

  • Deszczowe

  • Śnieżne

  • Lodowcowe

  • Wody podziemne

  • Zbiorniki wodne

Zasilanie rzek ma zwykle charakter mieszany.

Przepływ rzeki:

• Niżówka (niski stan wody w rzece)

• Wezbranie (wysoki stan wody w rzece)

  • Powódź

W Polsce powodzie spowodowane są:

• Opadami (latem)

• Roztopami (wiosną)

• Zatorami (zimą)

Wodospad – miejsce, gdzie rzeka pokonuje pionowy lub bardzo stromy próg. Kilka połączonych wodospadów nosi nazwę kaskady.

Układy sieci rzecznej:

• Promienisty

• Pierścieniowy

• Koncentryczny (dośrodkowy):

  • Bezodpływowy

  • Odpływowy

• Dendryczny

• Równoległy

• Kratowy

• Ostrokątny

• Pierzasty

• Osiowy:

  • Tranzytowy

  • Rozbieżny