Elementy – jest ich wiele i nie muszą składać się na całość
Komponenty – składają się na całość
Geokomponenty – części składowe przyrody stanowiące obiekt cząstkowych badań fizycznogeograficznych – Richling 1992.
Elementy środowiska przyrodniczego (podział tradycyjny):
Budowa geologiczna
Rzeźba (terenu)
Klimat
Wody (stosunki wodne)
Gleby
Szata roślinna (roślinność)
Świat zwierzęcy
Krytyka tradycyjnego podziału:
Budowa geologiczna – to dwa odrębne elementy:
Warstwy wgłębne
Utworzy powierzchniowe
Rzeźba terenu – nie jest elementem bo nie istnieje materialnie – jest tylko zewnętrznym wyrazem budowy geologicznej
Klimat – nie jest elementem bo stanowi tylko pewien „Stan” właściwość mas powietrza
Wody – Różne elementy: wody gruntowe, wody powierzchniowe
Szata roślinna – człowiek silnie ją przekształcił i nie ma sensu jej wydzielać
Świat zwierzęcy - człowiek silnie go przekształcił i nie ma sensu go wydzielać
Element działalności człowieka nie został wydzielony
Różne pomysły na ulepszenie podziału:
Budowa geologiczna – obok „budowy geologicznej” powinno się utworzyć element „litologia utworów powierzchniowych”
Rzeźba – powinien istnieć jako jeden element „skały wraz z ich formą”
Klimat – Można go nazwać „zróżnicowaniem powłoki powietrznej”
Szata roślinna – można ją zastąpić „użytkowaniem ziemi”
Świat zwierzęcy – Powinno się go w ogóle pominąć, a osobno potraktować działalność człowieka
Czy rzeźba jest elementem środowiska?:
Jest bo istnieje geomorfologia
Jest bo znacząco wpływa na inne elementy
Odróżnienie komponentu od elementu:
Sfery: Komponenty: Elementy:
GLEBA
Gleba jest elementem czterokomponentalnym.
Użytkowanie ziemi jako element środowiska:
Człowiek w swojej działalności nie zawsze kieruje się przesłankami przyrody
Użytkowanie ziemi nie zawsze jest celowe i dostosowane do innych elementów, a jeśli nawet jest to i tak silnie zmienia fizjonomię krajobrazu
Użytkowanie ziemi ma wpływ na inne elementy krajobrazu – tworzy tzw. krajobrazy kulturowe
Użytkowanie ziemi można traktować jako:
Dodatkowy element
Zamiennik szaty roślinnej
Cechy krajobrazu - to pojęcie podporządkowane w stosunku do elementu krajobrazu. Cechy charakteryzują element i razem go tworzą.
Badanie poszczególnych sfer, komponentów, elementów i cech krajobrazu zajmują się dyscypliny szczegółowe (np.: geomorfologia, hydrologia, klimatologia)
Badaniem powiązań pomiędzy sferami, komponentami, elementami i cechami zajmuje się geografia fizyczna kompleksowa (ale również ekologia).
Badaniem roli, jaką poszczególne sfery, komponenty, elementy i cechy krajobrazu mogą odgrywać w gospodarowaniu krajobrazu zajmuje się fizjografia.
Powiązania pomiędzy sferami, komponentami, elementami i cechami krajobrazu są inne w każdym miejscu kuli ziemskiej. Wynika to z tzw. CONTINUUM GEOGRAFICZNEGO; nie ma dwóch identycznych miejsc pod względem środowiska przyrodniczego.
W każdym miejscu jest inna struktura pionowa krajobrazu.
Struktura pionowa krajobrazu – budowa krajobrazu określona przez zestaw, charakter, układ elementów oraz przez współwystępowanie cech elementów (definicja według M. Przewoźnika)
Zmiany krajobrazu nie przebiegają jednostajnie. Przemieszczając się z danego miejsca w jednym kierunku obserwujemy wolniejszą, w innym szybszą (skokową) zmianę krajobrazu.
Istnieją zatem w krajobrazie mniej lub bardziej widoczne granice.
Istnieją zatem Przyrodnicze Jednostki Przestrzenne o jednolitej budowie pionowej – GEOKOMPLEKSY.
Geokompleks – to relatywnie zamknięty wycinek przyrody stanowiący całość, dzięki zachodzącym w nim procesom oraz dzięki współzależnościom budującym go – Bartsch, 1979.
Pojęcie geokompleksu obejmuje naturalną i antropogeniczną „część” przyrody.
Geokompleksy mają różne rozmiary:
Najmniejsze – np. fragment równiny terasy rzecznej o jednakowych cechach środowiska używany jako pastwisko
Największe – np. cała Afryka
Cały świat składa się z geokompleksów i jest podzielony na geokompleksy.
Dzięki wyróżnianiu geokompleksów nieskończona liczba indywidualnych miejsc jest redukowana do względnie małej liczby jednostek naturalnych.
Cechy geokompleksów (według Widackiego, 1989):
Jednorodność względna – dla danego poziomu taksonomicznego
Zwartość terytorialna – w jednym kawałku, nie ma enklaw obcych wewnątrz
Wspólna geneza (na pewnym poziomie uogólnienia)
Określona fizjonomia (wygląd zewnętrzny)
Specyficzny typ funkcjonowania
Geokompleksy wysokiego szczebla taksonomicznego – regiony fizycznogeograficzne
Geosystem – geokompleks traktowany jako system (badany za pomocą teorii systemów)
Ekosystem – geokompleks z założeniem nadrzędności elementów biotycznych
Struktura pozioma (horyzontalna) krajobrazu – podział krajobrazu na przyrodnicze jednostki przestrzenne, przede wszystkim geokompleksy.
Zlewnia – inny rodzaj jednostki przestrzennej, obszar skąd wody spływają do jednego miejsca stanowiącego zwykle poprzeczny przekrój cieku, szczególnie przydatnego w badaniach dynamiki krajobrazu.
ROZWÓJ GEOGRAFII
Geografia
(opisywanie świata)
Geografia fizyczna Geografia handlowa, ekonomiczna,
człowieka, społeczno-ekonomiczna
Podział na dyscypliny szczegółowe
Geologia Klimatologia Fitogeografia Geografia fizyczna kompleksowa
Geomorfologia Zoogeografia
Hydrologia
Geografia gleb
Zakres badań geografii fizycznej:
Badanie poszczególnych warstw obiektu – badanie komponentów krajobrazu
Podział na części i ich odrębne badanie – badanie np. regionu
Opis poszczególnych prawidłowości wyglądu (fizjonomia)
Poddanie obiektu oddziaływaniu bodźców i badanie reakcji na nie
Obserwacje zmian obiektu w czasie
Dyscypliny szczegółowe:
Geologia – nauka zajmująca się historią rozwoju skorupy ziemskiej, jej strukturą, budową oraz zachodzącymi w niej zmianami
Paleografia – zajmuje się odtwarzaniem historii (przeszłych stanów) środowiska przyrodniczego
Geomorfologia – nauka o formach powierzchni Ziemi i ich kształtowaniu
Klimatologia – nauka zajmująca się badaniem warunków formowania się stosunków klimatycznych panujących na Ziemi, klasyfikacją klimatów i ich rozmieszczeniem
Meteorologia – nauka badająca i wyjaśniająca zjawiska i procesy fizyczne zachodzące w atmosferze
Hydrologia – nauka zajmująca się badaniem całokształtu wód występujących na powierzchni Ziemi, w dolnej warstwie atmosfery i górnej części litosfery
Geografia gleb – nauka zajmująca się badaniem przestrzennego rozmieszczenia gleb na kuli ziemskiej, jako efektu oddziaływania czynników geograficznych oraz jako podstawy gospodarowania
Biogeografia – nauka zajmująca się rozmieszczeniem organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz ich zespołów na Ziemi w zależności od zmiennych warunków środowiska
Geografia fizyczna kompleksowa – nauka zajmująca się zróżnicowaniem i funkcjonowaniem krajobrazu traktowanego jako całość, złożonego z powiązanych i wzajemnie na siebie oddziaływujących powłok. Geografia fizyczna kompleksowa w stosunku do innych nauk ma charakter syntetyzujący i integrujący.