Orogenezy – wielkoskalowe ruchy skorupy ziemskiej, prowadzące do powstania gór – orogenów.

Orogeny:

• FAŁDOWE – następuje sfałdowanie wcześniej nagromadzonych osadów oraz ich wypiętrzenie

• ZRĘBOWE – wypiętrzenie sztywnych bloków wzdłuż spękań i uskoków

Procesom orogenetycznym towarzyszą często zjawiska plutoniczne i wulkaniczne, miejscami zachodzi też metamorfizacja skał.

Główne orogenezy:

• Bajkalska (prekambr – kambr), Góry: Bajkalskie, Timan

• Flindersa (kambr – ordowik), Góry: Flindersa, Płd. część Wielkich Gór Wododziałowych

• Kaledońska (sylur – dewon), Góry: Skandynawskie, Kaledońskie, Grampiany, Płn. część Appalachów

• Hercyńska (t. Waryscyjska) (karbon – perm), Góry: Masyw Centralny, Sudety, Ural, Przylądkowe, Cinling-szan, Płd. część Appalachów, Harz, Smocze, Rudawy

• Mezozoiczna (jura – kreda), Góry: Skaliste, Czerskiego, Sinotybetańskie

• Alpejska (kreda – do dziś), Góry: Alpy, Karpaty, Himalaje, Atlas, Andy, Kordyliery

Minerał – naturalne składniki skorupy ziemskiej, jednorodne chemicznie i fizycznie. Najmniejsza niepodzielna jednostka litosfery wchodząca w skład skał i skład mineralny danej skały. Decyduje o jej rodzaju i cechach.

Minerały różnią się od siebie:

• Postacią krystaliczną

• Barwą

• Połyskiem

• Przeźroczystością

• Twardością

• Łupliwością

• Spójnością

• Gęstością

Główne minerały w skorupie ziemskiej:

• Plagioklazy (40%)

• Ortoklazy i mikrokliny (18%)

• Pirokseny i amfibole (16%)

• Kwarc (13%)

• Magnetyty i hematyty (4%)

• Miki (4%)

• Kalcyty (2%)

Skała – naturalny zespół minerałów powstały w wyniku procesów:

• Geologicznych

• Kosmologicznych

Rodzaj skały określa się na podstawie:

1. Składu mineralnego

2. Struktury (kształt i rozmiary minerałów w skale)

3. Tekstury (ułożenia minerałów w skale)

Rodzaje skały:

• Magmowe – powstałe w skutek zastygnięcia lawy lub magmy

• Osadowe – powstałe na skutek nagromadzenia się lub sedymentacji osadów

• Metamorficzne – powstałe na skutek przemiany skał magmowych lub osadowych pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia

Skały magmowe:

• Głębinowe – krystalizacja magmy pod powierzchnią Ziemi:

  • GRANIT

  • Sjenit

  • Gabro

  • Dioryt

  • Perydotyt

• Wylewne – konsolidacja lawy na powierzchni Ziemi:

  • BAZALT

  • Melafir

  • Diabaz

  • Andezyt

Skały osadowe:

• Pochodzenia organicznego – z cząstek organizmów roślinnych lub zwierzęcych:

  • WAPIEŃ

  • Dolomit

  • Kreda

  • Margiel

  • Węgiel

  • Ropa naftowa

• Okruchowe – z cząstek nieorganicznych:

  • Luźne:

    • Piasek

    • Żwir

    • Gruz

    • Mułek

    • Less

    • Ił

  • Zwięzłe:

    • Piaskowiec

    • Zlepieniec

    • Brekcja

    • Mułowiec

    • Glina

• Pochodzenia chemicznego – z cząstek rozpuszczonych i ponownie wytrąconych:

  • Sól kamienna

  • Gips

  • Anhydryt

Skały metamorficzne:

• Granit -> gnejs

• Skały osadowe -> łupki krystaliczne

• Piaskowiec -> kwarcyt

• Wapień -> marmur

Plutonizm – proces wdzierania się magmy w płytsze warstwy litosfery bez wydostawania się na powierzchnię Ziemi.

Intruzje – powstające w wyniku zjawisk plutonicznych podziemne masywy, skupienia, żyły zbudowane z zastygłej magmy:

• Zgodne – nawiązują do przebiegu warstw skalnych

• Niezgodne – Przecinają warstwy skalne

Intruzje cechują się większą odpornością niż skały otaczające.

Wulkanizm – ogół procesów związanych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów wulkanicznych z głębi skorupy ziemskiej na powierzchnię.

WULKAN – miejsce

ERUPCJA – proces

Z wulkanu wydobywają się:

• Lawa – płynna lub półpłynna, lepka masa o temperaturze 700 – 1400^oC

• Materiały piroklastyczne: bomby wulkaniczne, lapilli, popioły

• Ekshalacje wulkaniczne: wyziewy gazów i pary

Wulkany:

• Efuzywne (wylewne) – głównie lawa

• Eksplozywne – głównie materiały piroklastyczne

• Efuzywno-eksplozywne – lawa i materiały piroklastyczne

Typy wulkanów:

• Hawajski (efuzywny)

• Strombolijski (efuzywno-eksplozywny)

• Wulkaniański (eksplozywno-efuzywny)

• Wezuwiański (eksplozywno-efuzywny)

• Pliniański (eksplozywny)

• Peleański (efuzywny)

Typy wulkanów:

• Centralne – materiały wulkaniczne wybywają się z jednego punktu krateru:

  • Stożki wulkaniczne

  • Kaldery

  • Wulkany tarczowe

• Szczelinowe – materiały wulkaniczne wydobywają się z szeregu miejsc ustanowionych wzdłuż jednej linii:

  • Wulkany tarczowe

  • Pola lawowe

• Arealne – materiały wulkaniczne wydobywają się z szeregu miejsc rozmieszczonych bezwładnie:

  • Pola lawowe

Wyróżniamy:

1. Wulkany czynne – ustawicznie lub sporadycznie przejawiające swoją działalność

2. Wulkany wygasłe – nieaktywne w czasach historycznych

3. Wulkany drzemiące – wybuchały w czasach historycznych, ale obecnie nie przejawiają się swoją działalnością

4. Parujące – działalność przejawia się wyłącznie w postaci zjawisk parawulkanicznych (wyziewy gazów wulkanicznych)

Zjawiskami parawulkanicznymi są również źródła termalne (cieplice) i gejzery

SEJSMIKA

Trzęsienia ziemi – nagłe, z reguły krótkotrwałe ruchy (drgania, uderzenia, kołysania) skorupy ziemskiej, wywołane przez bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne.

Hipocentrum – ognisko trzęsienia ziemi, z którego rozchodzą się fale sejsmiczne.

Epicentrum – punkt położony na powierzchni Ziemi, do którego fale docierają najszybciej.

Fale sejsmiczne:

• Podłużne – rozchodzą się w całym wnętrzu Ziemi z prędkością 3,1 do 7,5 km/s

• Poprzeczne – rozchodzą się we wnętrzu Ziemi, ale tylko do górnej granicy jądra Ziemi z prędkościami od 5,1 do 13 km/s

• Powierzchniowe – rozchodzą się po powierzchni Ziemi z prędkościami od 3,5 do 3,8 km/s

Wielkość trzęsienia Ziemi określa się za pomocą:

• Skali Richtera – miara logarytmiczna wyrażająca wielkość amplitudy drgań

• Skali Mercallego – miara określająca skutki trzęsienia Ziemi, obserwowane na powierzchni

Obszary:

• Sejsmiczne – o silnym natężeniu trzęsień Ziemi w obrębie, których trzęsienia zachodzą najczęściej i są największe

• Pansejsmiczne – o słabym natężeniu trzęsień Ziemi w obrębie, których te trzęsienia zachodzą stosunkowo rzadko i cechują się raczej mniejszą siłą

• Asejsmiczne – zasadniczo pozbawione trzęsień Ziemi w obrębie, których trzęsienia Ziemi nie występują lub zachodzą tylko sporadycznie i są bardzo słabe

Najważniejsze cechy budowy geologicznej:

• Litologia – rodzaj skał

• Stratygrafia – wiele skał

• Tektonika – ułożenie skał

• Odporność skał

Wpływ budowy geologicznej na:

• Rzeźbę – np. w skałach odpornych tworzą się wzniesienia, w mniej odpornych powstają doliny

• Klimat – np. w dolinie o ciemnych stokach jest cieplej

• Stosunki wodne – np. w kontakcie piaskowców i łupków powstają źródła

• Gleba – np. na wapieniach tworzą się rędziny

• Szatę rośliną – np. poszczególne gatunki porostów rosną na obszarze o określonym odczynie

• Świat zwierzęcy – np. świstak nie kopie w skałach litych