Wietrzenie:

• Mechaniczne – prowadzi do zmian fizycznych, czyli rozpadu skały, zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej

• Chemiczne – prowadzi do zmian chemicznych, czyli rozkładu skały, zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach o znacznych opadach i stosunkowo wysokich temperaturach

Efektem zwietrzenia jest pokrywa zwietrzelinowa

Procesy morfogenetyczne – procesy kształtujące rzeźbę powierzchni Ziemi:

• Denudacja, degradacja

• Akumulacja, sedymentacja

Efektem jest wyrównanie powierzchni Ziemi

Grupy procesów morfogenetycznych (czynniki morfogenetyczne):

• Grawitacyjne (siła ciężkości)

• Ablacja (wody opadowe)

• Fluwialne (woda płynąca)

• Glacjalne i fluwioglacjalne (lodowiec i wody lodowcowe)

• Eoliczne (wiatr)

• Brzegowe (wody stojące)

• Krasowe (wody płynące, także podziemne)

Procesy grawitacyjne (ruchy masowe):

• Główny czynnik morfogenetyczny – siła grawitacji

• Polegają na przemieszczeniu się zwietrzeliny lub fragmentów litej skały w dół stoku i ich depozycja u podnóża

• Rodzaje procesów:

  • Odpadanie

  • Obrywanie

  • Osuwanie

  • Osiadanie

  • Cieczenie

  • Spełzywanie

  • Soliflukcja

  • Procesy lawinowe

• Główne formy:

  • Obrywy

  • Osuwiska

  • Zerwy

  • Stożki i hałdy usypiskowe

Procesy ablacyjne (zmywowe):

• Główny czynnik morfogenetyczny – wody opadowe

• Polegają na zmywaniu, transportowaniu i depozycji zwietrzeliny przez wody opadowe spływające po stoku

• Rodzaje procesów:

  • Spłukiwanie (ablacja deszczowa)

• Główne formy:

  • Żłobki deszczowe

  • Stożki proluwialne

  • Spływy deszczowo – błotne

• Sufozja – ablacja pod powierzchnią Ziemi

Procesy fluwialne (rzeczne):

• Główny czynnik morfogenetyczny – wody płynące

• Polegają na zachodzących w korytach rzecznych żłobieniu, transporcie materiału i jego osadzeniu

• Rodzaje procesów:

  • Erozja wgłębna

  • Erozja denna, wsteczna, boczna

  • Eworsja

  • Transportacja

  • Akumulacja

• Główne formy:

  • Doliny rzeczne

  • Terasy rzeczne

  • Stożki napływowe

  • Delty

• Doliny cieków stałych:

  • Gardziel

  • Wcios (doliny V-kształtne)

  • Jar

  • Kanion

  • Dolina płaskodenna (sterasowana)

  • Dolina nieckowata

• Doliny cieków okresowych lub epizodycznych:

  • Debrze – podobne do wciosów, duży spadek, na terenach zalesionych

  • Wądoły – szerokie, podmokłe, cieknące dno, strome zbocza, w terenach bezleśnych

  • Wąwozy – wąskie, płaskie dno, duży spadek, mogą występować załomy i progi, zbocza strome, skaliste

  • Parowy – wąskie, płaskie dno, duży spadek, zbocza strome, ale nie skaliste

  • Niecki zboczowe – płytko wcięte, szerokie, brak załomów miedzy dnem, a zboczem

• Typy dolin i cieków:

  • Konsekwentny

  • Subsekwentny

  • Resekwentny

  • Obsekwentny

  • Insekwentny

Procesy glacjalne i fluwioglacjalne:

• Główny czynnik morfogenetyczny – lodowiec i wody lodowcowe

• Polegają na żłobieniu, wygładzeniu, transporcie materiału i jego akumulacji przez lodowiec i wody lodowcowe

• Rodzaje procesów:

  • Erozja lodowcowa

  • Transport

  • Akumulacja

• Główne formy:

  • Kary

  • Cyrki

  • Doliny wiszące

  • Żłoby

  • Mutony

  • Wały morenowe

  • Kemy

  • Ozy

  • Drumliny

  • Rynny

  • Sandry

  • Pradoliny

• Formy erozyjne – erozyjne działalności lodowca lub wód lodowcowych:

  • Rysa lodowcowa

  • Wygład lodowcowy

  • Misa, wanna lodowcowa

  • Rynna proglacjalna

  • Pradolina

• Formy akumulacyjne – efekt akumulacyjnej działalności lodowca i wód lodowcowych:

  • Wał moreny czołowej

  • Wał moreny bocznej

  • Wał moreny środkowej

  • Zagłębienie wytopiskowe

  • Sandr

  • Stożek fluwioglacjalny

  • Kem

  • Oz

  • Drumlin

  • Wysoczyzny morenowe

• Przeobrażone (przeobrażeniowe) – efekt przeobrażenia przez lodowiec lub wody lodowcowe formy o innej genezie:

  • Kar (kocioł lodowcowy)

  • Cyrk lodowcowy

  • Dolina wisząca

  • Muton

  • Rygiel

  • Field

  • Żłób lodowcowy (dolina U-kształtna)

Procesy eoliczne:

• Główny czynnik morfogenetyczny – wiatr

• Polegają na wywiewaniu cząstek zwietrzeliny, żłobieniu nimi powierzchni Ziemi, transporcie i akumulacji

• Rodzaje procesów:

  • Deflacja

  • Korazja

  • Transportacja

  • Akumulacja eoliczna

• Główne formy:

  • Zagłębienia deflacyjne (misy, kotły)

  • Grzyby skalne

  • Jardangi

  • Wydmy

Procesy brzegowe:

• Główny czynnik morfogenetyczny – woda stojąca lub falująca

• Polegają na niszczeniu brzegów morskich, transporcie i akumulacji materiału

• Rodzaje procesów:

  • Abrazja

  • Akumulacja morska

• Główne formy:

  • Klify

  • Powierzchnie abrazyjne

  • Mierzeje

  • Kosy

Procesy krasowe:

• Główny czynnik morfogenetyczny – wody powierzchniowe (także opadowe) i podziemne

• Polegają na rozpuszczeniu skał na powierzchni i pod powierzchnią Ziemi przez wodę płynącą i opadową

• Rodzaje procesów:

  • Krasowienie

• Główne formy:

  • Żłobki krasowe

  • Leje krasowe

  • Doliny krasowe

  • Jaskinie

• Formy krasu powierzchniowego:

  • Żłobki krasowe

  • Żebra krasowe

  • Leje

  • Zapadliska

  • Uwały

  • Doliny krasowe

  • Wąwozy krasowe

  • Jary krasowe

  • Polje

  • Płaskowyże

  • Powierzchnie zrównania

  • Mogoty

  • Kopy

  • Formy martwicowe

• Formy krasu podziemnego:

  • Jaskinie:

    • Wodne

    • Lodowe

  • Nacieki:

    • Stalaktyty

    • Stalagmity

    • Stalagnaty

    • Draperie

Rzeźba jako element krajobrazu:

• Wysokość bezwzględna

• Wysokość względna

• Nachylenie (spadek terenu)

• Ekspozycja (wystawa terenu)

• Typ rzeźby

• Forma rzeźby

• Mikroformy

• Procesy morfologiczne

Rzeźba wpływa na:

• Budowę geologiczną (np. akumulacja osadów powoduje powstawanie skał)

• Klimat (np. góry stanowią barierę klimatyczną)

• Stosunki wodne (np. stok – spływ, równina – retencja)

• Gleby (np. na stromych stożkach następuje silniejsza erozja gleby)

• Szatę roślinną (np. na ruchomych stożkach usypiskowych tworzą się zbiorowiska piargowe)

• Świat zwierzęcy (np. strome spadki terenu są barierą występowania szeregu gatunków)

GLEBY

Gleba – to wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej powstała ze zwietrzeliny skalnej. Składa się z luźnych cząstek mineralnych, organicznych, powietrza i wilgoci. Gleby tworzą się ze zwietrzelin skał zwięzłych lub ze skał luźnych. Całokształt procesów tego rodzaju nosi nazwę procesu glebotwórczego.

Żyzność gleby – w największej mierze zależy od grubości i cech poziomu akumulacji próchnicy.

Poziomy gleby:

A₀ – poziom ściółki

A₁ – poziom próchniczy

A₂ – poziom wymycia

A_B – poziom przejściowy

B – poziom iluwialny (wmycia)

C – skała macierzysta

Istnieje sześć jednostek systematycznych gleb:

• Dział

• Rząd

• Typ

• Podtyp

• Rodzaj

• Gatunek

Typ gleb – gleby o takim samym układzie głównych poziomów genetycznych gleb, podobnych właściwościach fizyczno-chemicznych, np. gleby bielicowe, brunatne.

Podtyp gleb – wyróżnia się, gdy na główny proces glebotwórczy nakłada się inny, modyfikując właściwości gleb, np. gleby brunatne kwaśne.

Rodzaj gleb – określa genezę skały macierzystej gleby, np. piasek eoliczny, glina morenowa.

Gatunek gleby – oznacza skład granulometryczny utworu glebowego, np. piasek gliniasty lekki.

W zależności od charakteru skały macierzystej, rzeźby terenu, cech klimatycznych (głównie termicznych i wilgotnościowych) oraz pokrycia terenu (formacje roślinne) powstają różne typy gleby:

• Gleby strefowe

• Gleby astrefowe

Główne gleby strefowe:

• Kriosole (okołobiegunowe)

• Podzole, glejsole, histosole (umiarkowana chłodna)

• Kambiosole, luwiosole (umiarkowana ciepła, oceaniczna)

• Feoziemy, czarnoziemy, kasztanoziemy, sołońce (umiarkowana ciepła, kontynentalna)

• Kambiosole, luwiosole (podzwrotnikowa śródziemnomorska)

• Arensole, yermosole, kalcisole, gypsisole, sołonczaki (zwrotnikowa)

• Liksisole, nitisole, wertisole, planosole (podrównikowa)

• Ferrasole, plintosole (równikowa)

Główne gleby astrefowe:

• Fluwiosole

• Rędziny

• Andosole

• Litosole

Wybrane cechy:

• Typ gleby

• Rodzaj gleby (geneza skały macierzystej)

• Gatunek gleby (skład granulometryczny)

• Żyzność gleby

• Odczyn gleby

Gleba wpływa na:

• Budowę geologiczną (np. brak pokrywy glebowej przyspiesza wietrzenie skał)

• Rzeźbę (np. rodzaj gleb warunkuje skuteczność procesów morfogenetycznych)

• Klimat (np. kolor gleby wpływa na mikroklimat)

• Stosunki wodne (np. rodzaj gleby warunkuje retencję i spływ powierzchniowy)

• Szatę roślinną (np. żyzność gleby wpływa na bujność szaty roślinnej)

• Świat zwierzęcy (np. odczyn gleby warunkuje występowanie konkretnych gatunków)

FLORA

Flora – ogół gatunków roślin na określonym obszarze, w danej grupie systematycznej, określonym środowisku bądź czasie geologicznym.

Roślinność – ogół zbiorowisk roślinnych na określonym obszarze.

Fitocenoza – konkretne zbiorowisko roślinne, wspólnota życiowa roślin porastających wycinek przestrzeni i współbytujących razem ze względu na podobieństwo wymagań środowiskowych.

Typ fitocenoz to zbiorowisko roślinne.

Grądy:

• Wielogatunkowe lasy liściaste

• Wyróżnia się grądy właściwe i buczyny

• Grądy, dęby, świerki, jesiony, olsze, klony, lipy, osiki

Łęgi:

• Lasy towarzyszące wodom płynącym, rosną na nadrzecznych terenach zalewowych

• Dominują drzewa znoszące okresowe zatopienia

• Bujne runo, podszyt

• Wierzby, topole, jesiony

Olsy:

• Lasy towarzyszące wodom stojącym, występują w zabagnionych obniżeniach okresowo zalewanych przez wody gruntowe

• Dominują: olsza czarna, jesion, brzoza

• Cechy: duże zwarcie, bogate runo, w którym występują gatunki bagienne – turzyce

Dąbrowa świetlista – las dębowy:

• Przewaga dębów bezszypułkowych z najbogatszym florystycznie runem wśród polskich zbiorowisk leśnych

• Dominuje: dąb bezszypułkowy, domieszka sosny, krzewy: jarząb pospolity, berberys, głóg jednoszyjkowy

Bory:

• Las szpilkowy, charakterystyczny dla klimatu umiarkowanego

• Głównymi gatunkami drzew są: sosny, świerki, modrzewie

• W runie występują: krzewinki, borówki, wrzosy, zaś w borach wilgotnych – bagno zwyczajne

• W zależności od stopnia wilgotności rozróżnia się: bory suche, świeże, wilgotne, bagienne

Strefowość roślinna:

• Równikowa – Wiecznie zielony las równikowy (Hylea)

• Podrównikowa – sawanny, lasy podrównikowe, lasy monsunowe

• Zwrotnikowa – pustynie i półpustynie

• Podzwrotnikowa – roślinność twardolistna (makia), stepy, lasy podzwrotnikowe

• Umiarkowana ciepła – lasy liściaste, lasostepy, stepy, pustynie i półpustynie

• Uiściaste, lasostepy, stepy, pustynie i półpustynieieże, wilgotne, bagienneg janych przez wody gruntowee względu na podoje romiarkowana chłodna – borealne lasy iglaste, lasotundra

• Polarna – tundra, pustynia lodowa

Szata roślinna jako element krajobrazu:

• Gatunki roślin

• Zbiorowiska roślinne

• Państwa florystyczne

• Produkcja biomasy

Szata roślinna wpływa na:

• Budowę geologiczną (np. powstanie węgla kamiennego)

• Rzeźbę (np. gęsta roślinność utrwala pokrywy stokowe)

• Klimat (np. zbiorowiska roślinne różnie reagują na promieniowanie słoneczne)

• Stosunki wodne (np. zarastanie i zanik jezior)

• Gleby (np. określone zbiorowiska roślinne warunkują występowanie pewnych typów gleb)

• Świat zwierzęcy (np. zbiorowiska są środowiskiem życia ważnych gatunków zwierząt)

FAUNA

Fauna – ogół gatunków zwierząt na określonym obszarze, w danej grupie systematycznej, określonym środowisku, bądź czasie geologicznym. Fauna danego terytorium jest efektem:

• Występowania określonych czynników naturalnych (głównie klimatycznych)

• Oddziaływania człowieka

Świat zwierzęcy jako element krajobrazu:

• Gatunki zwierząt

• Szlaki migracyjne

• Państwa zwierzęce

Świat zwierzęcy wpływa na:

• Budowę geologiczną (np. powstawanie wapieni koralowych)

• Rzeźbę (np. terasy bydlęce)

• Klimat (np. szarańcza zmniejsza insolację)

• Stosunki wodne (np. bobry tworzą tamy)

• Gleby (np. dżdżownice spulchniają glebę)

• Szatę roślinną (np. trawa jest spasana i nawożona przez odchody zwierzęce)

CZŁOWIEK <-> ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE

Antropopresja – wpływ człowieka na środowisko:

• KTO? – człowiek

• CO ROBI? – czynniki antropopresji

• JAK ODDZIAŁUJE? – rodzaje antropopresji

• CO JEST EFEKTEM? – przemiany środowiskowe

Antropizacja – efekty wpływu człowieka na środowisko.

Czynniki antropopresji – formy działalności człowieka w środowisku. Zmierzają one do mniej lub bardziej racjonalnego wykorzystania środowiska. Główne czynniki antropopresji:

• Uprawa roli

• Hodowla

• Przemysł

• Zabudowa

• Komunikacja

• Regulacja wód

• Turystyka

• Działalność militarna

Rodzaje antropopresji:

• Emisja zanieczyszczeń powietrza

• Zanieczyszczenie wody

• Zaśmiecanie

• Erodowanie gleby

• Zamienianie stosunków wodnych

• Emisja hałasu

• Niszczenie roślinności

• Zabijanie zwierząt

Efekty:

Ochrona i gospodarowanie środowiskiem na jest „dla środowiska”, ale „dla człowieka”

Przykłady degradacji:

• Zanieczyszczenie powietrza

• Zatrucie wody

• Wyjałowienie gleb

• Zniszczenie pokrywy glebowej

• Zniszczenie pokrywy roślinnej

• Zagłada gatunków roślin i zwierząt

• Przekształcenie rzeźby

• Dekompozycja krajobrazu

Przykłady ochrony:

• Oczyszczenie ścieków

• Ochrona powietrza (filtry, redukcja emisji)

• Zabiegi przeciwerozyjne

• Prawna ochrona roślin, zwierząt i krajobrazu

• Formy ochrony przyrody (parki narodowe, krajobrazowe)

Przykłady gospodarowania środowiska:

• Właściwa struktura użytkowania ziemi

• Racjonalne użytkowanie gleb

• Melioracje

• Zadrzewianie, zakrzewianie

• Racjonalna gospodarka wodno-ściekowa

Człowiek <-> środowisko, modele relacji:

1. Świat technokratów – betonowa dżungla

2. Świat ekologów – powrót do natury

3. Eden – świat ogrodów