Jeszcze na początku XX w. uznawanie praw człowieka leżało w kwestii poszczególnych państw. Nie istniał żaden uniwersalny i prawnie wiążący katalog praw człowieka. Jednakże II wojna światowa skłoniła zwycięzców do podjęcia próby utworzenia międzynarodowego forum rozmów, aby wspólnymi siłami sprostać wyzwaniom powojennej rzeczywistości, ale przede wszystkim aby nie dopuścić do powtórzenia błędów historii w przyszłości. Na konferencji w San Francisco, gdzie 26 czerwca 1945 roku podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, blisko 40 organizacji pozarządowych zaapelowało o poświęcenie większej uwagi przestrzeganiu praw człowieka. Karta Narodów Zjednoczonych stanowi, iż ludy Narodów Zjednoczonych są zdecydowane między innymi „chronić następne pokolenia przed klęską wojny” oraz „przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka”. Artykuł 1 Karty głosi, że jednym z celów ONZ jest dążenie do osiągnięcia międzynarodowej współpracy w „popieraniu praw człowieka oraz zachęcaniu do poznawania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania”.

W 1946 roku Narody Zjednoczone utworzyły w obrębie swojego systemu Komisję Praw Człowieka, główne ciało legislacyjne ds. praw człowieka i organ pomocniczy Rady Gospodarczej i Społecznej. Pierwotnie komisja składała się z 18 państw-członków, obecnie liczy 53. Odbywa się co rocznie regularnie sesja w Genewie w celu omówienia najważniejszych problemów, kodyfikacji międzynarodowych norm oraz tworzenia zaleceń dla rządów państw-członków. Aktywną role w tym procesie odgrywają organizacje pozarządowe. Nowo powstała komisja pod przewodnictwem Eleonory Roosevelt, aktywistki w dziedzinie praw człowieka oraz wdowie po byłym prezydencie Franklinie Roosevelcie, podjęła się zdefiniowania praw człowieka i podstawowych wolności. Gruntownej analizie poddano praktycznie każde słowo i paragraf o czym świadczy przeprowadzenie 1400 rund głosowania. W dniu10 XII 1948 roku Zgromadzenie Ogólne w nowo wybudowanym Palaise de Chaillot w Paryżu, przyjęło powszechną Deklaracje Praw Człowieka. Wskazując na przyrodzoną godność ludzką oraz niezaprzeczalność prawa do wolności i równości, Deklaracja była aktem bezprecedensowym. Chociaż Deklaracja jest wyrazem woli politycznej, a nie prawnie wiążącym dokumentem o randze traktatu czy konwencji, uzyskała ona powszechną akceptację ze strony państw członkowskich. Wiele z nich włączyło Deklaracje do swoich podstawowych aktów prawa wewnętrznego. Podobnie zawierane po 1948 roku umowy dwu- i wielostronne, dotyczące praw człowieka opierały się na podstawowych założeniach zawartych w Deklaracji.

Odpowiedzialność za szerzenie wiedzy o prawach człowieka oraz za ich ochronę spoczywa na członkach ONZ. Z tego powodu, aby wzmocnić ochronę praw człowieka w poszczególnych państwach, Narody Zjednoczone poszerzyły swoja działalność o utworzenie stanowiska: Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka. Propagowanie przestrzegania praw człowieka i zwiększenia odpowiedzialności jednostek oraz państw-członków stanowią decydujący krok w drodze ku wprowadzeniu przyjętych standardów w życie i stworzenie globalnego systemu praw człowieka.

Powszechne respektowanie praw człowieka, w tym praw politycznego wyboru oraz z zrzeszania się, prawa do wyrażania własnej opinii, prawa do zatrudnienia i godnego poziomu życia oraz praw kulturalnych, jak również zapewnienia wolności od strachu oraz od wszelkich form dyskryminacji i uprzedzeń - są istotne na drodze do osiągnięcia trzech głównych celów Pokoju, Rozwoju i Demokracji.

Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. opiera model ochrony praw i wolności człowieka i obywatela na trzech filarach:

1. zasadzie godności człowieka jako źródle wolności i praw człowieka i obywatela. Godność jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych;

2. zasadzie wolności człowieka, którą utożsamiono z możliwością wyboru postępowania według woli zainteresowanej osoby. Granice wolności wyznacza reguła „każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych”. Wolność w sensie pozytywnym oznacza swobodę czynienia tego, czego prawo nie zakazuje, zaś w sensie negatywnym jest tożsama z zakazem zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Tylko tak rozumiana wolność korzysta z ochrony prawa;

3. zasadzie równości, która obejmuje równość wszystkich wobec prawa, nakaz równego traktowania wszystkich przez władze publiczne oraz zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Prawa i wolności jednostki nie mają charakteru absolutnego. Ich realizacja przez obywateli często prowadzi do sytuacji konfliktowych. Dlatego Konstytucja formułuje generalną zasadę zezwalającą na ustanawianie ograniczeń w zakresie korzystania z praw i wolności. Ograniczenia te mogą być określone tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo dla ochrony wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą jednak naruszać istoty wolności i praw.

Konstytucja kategoryzując prawa i wolności jednostki wyodrębnia:

1. prawa i wolności osobiste, np. prawo do ochrony życia, prawo do nietykalności i wolności osobistej, prawo do sądu, prawo do obrony, prawo do ochrony prywatności, wolność sumienia i religii, wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji;

2. prawa i wolności polityczne, np. wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich, wolność zrzeszania się, prawo dostępu do służby publicznej, czynne i bierne prawo wyborcze oraz prawo udziału w referendum, prawo inicjatywy ustawodawczej w formie inicjatywy ludowej;

3. prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne, np. prawo do własności i innych praw majątkowych oraz dziedziczenia, wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki, prawo do zabezpieczenia społecznego.

Konstytucja określa również podstawowe obowiązki obywateli, do których zalicza: wierność Rzeczypospolitej Polskiej, troskę o dobro wspólne, obronę Ojczyzny, przestrzeganie prawa Rzeczypospolitej Polskiej, ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, dbałość o stan środowiska naturalnego.

Prawa obywatelskie nakładają na państwo obowiązki zapewniające obywatelowi korzystanie z nich, a ich istotą jest możliwość określonego roszczenia obywateli wobec państwa. W razie sporu z organem państwowym to obywatel powinien podać podstawę prawną swojego roszczenia czy uprawnienia.

Prawa i wolności polityczne obejmują prawa i wolności dotyczące sfery życia publicznego jednostki np. wolność zrzeszania się w celu zgodnym z konstytucją i ustawą, prawo do związków zawodowych, prawo udziału w referendum, prawo wybierani prezydenta RP, posłów i senatorów oraz przedstawicieli samorządu terytorialnego, prawo petycji, wniosków i skarg, prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne.

Jako wolności i prawa polityczne Konstytucja uznaje:

1. wolność zgromadzeń;

2. wolność zrzeszania się

3. prawo do uczestnictwa w życiu publicznym: prawo wyborcze, prawo obywateli do dostępu do służby publicznej na zasadach równości; prawo do informacji o działalności władz i instytucji publicznych, prawo inicjatywy ustawodawczej;

4. prawo składania petycji, wniosków oraz skarg zbiorowych i indywidualnych do organów publicznych.

Znajdujący się w rozdz. I art. 12 konstytucji przepis przewiduje, że RP "zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji". Zawarty w rozdz. II art. 58 ust. 1 zawiera bardziej ogólną formułę: "każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się", uzupełnioną w art. 59 ust. 1 przez postanowienie zapewniające "wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców". Artykuł 58 i art. 59, w odróżnieniu od art. 12 określają granice wolności zrzeszania się. W rezultacie Konstytucja normuje wolność zrzeszania się w różnych miejscach i w nieco inny sposób. Nie jest tak, że regulacja wolności zrzeszania się jest zawarta w jednej części Konstytucji, objęta tylko jednym artykułem, albo przynajmniej kilkoma sąsiadującymi ze sobą.

Prawo tworzenia stowarzyszeń - posiadają obywatele polscy, mający pełną zdolność do czynności prawnych i niepozbawieni praw publicznych. Małoletni w wieku 16 - 18 lat - mogą należeć do stowarzyszeń, korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego w tym stowarzyszeniu, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych, małoletni poniżej 16 lat - mogą należeć do stowarzyszenia za zgodą przedstawicieli ustawowych, bez prawa głosowania i wybierania; wyjątek - mogą wybierać i być wybierani, jeżeli stowarzyszenie zrzesza wyłącznie małoletnich. Można wyróżnić:

1. stowarzyszenie rejestrowe gdzie co najmniej 15 osób, uchwala statut stowarzyszenia i wybiera komitet założycielski

2. oraz stowarzyszenie zwykłe - co najmniej 3 osoby, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają regulamin działalności, określając w szczególności nazwę, cel, teren, środki działania, siedzibę oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie.

Stowarzyszenie rejestrowe daje możliwość tworzenia terenowych jednostek organizacyjnych, jeżeli statut przewiduje taką ewentualność, możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, z zastrzeżeniem, że dochód z tej działalności winien być przeznaczony na cele statutowe i nie może podlegać podziałowi między członków stowarzyszenia; może przyjmować darowizny, spadki, zapisy, korzystać z ofiarności publicznej; osoby prawne mogą być członkami wspierającymi; stowarzyszenia mogą się łączyć w związki stowarzyszeń.

	Stowarzyszenie rejestrowe	Stowarzyszenie zwykłe
Osobowość prawna	Posiada	nie posiada
Rejestracja	Obowiązek zarejestrowania w KRS	obowiązek poinformowania o założeniu stowarzyszenia organu nadzorującego
Założenie	Co najmniej 15 osób, uchwala statut, wybiera komitet założycielski	co najmniej 3 osoby, uchwalają regulamin, określają przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie
Władze	Walne zebranie członków (delegatów), zarząd, organ kontroli wewnętrznej	-
Członkostwo osób prawnych	mogą być członkami wspierającymi	Nie mogą być członkami
Majątek	składki członkowskie, darowizny, spadki, zapisy, dochody z własnej działalności, dochody z własnego majątku, ofiarność publiczna	składki członkowskie
Prowadzenie działalności gospodarczej	Istnieje możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, ale dochody nie mogą być dzielone pomiędzy członków stowarzyszenia i muszą być przeznaczone na cele statutowe	brak możliwości prowadzenia działalności gospodarczej
Tworzenie terenowych jednostek organizacyjnych	tak, jeżeli statut przewiduje taką możliwość	nie

Pakt Praw Obywatelskich i politycznych (z 1966r.) w art. 22 stanowi, że każdy ma prawo do swobodnego stowarzyszania się z innymi, włącznie z prawem do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych w celu ochrony swych interesów. Na wykonywanie tego prawa nie mogą być nałożone ograniczenia inne niż przewidziane przez ustawę i konieczne w demokratycznym społeczeństwie w interesie bezpieczeństwa państwowego i publicznego, porządku publicznego bądź dla ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych osób.

Natomiast w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości podkreśla się m.in. iż:

1. celem stowarzyszenia może być wszystko, co jest zgodne z prawem, a także, co do zasady, promowanie zmian w tym prawie, także na płaszczyźnie konstytucyjnej, o ile tylko zmiany te nie mają charakteru antydemokratycznego, a środki mające do tych zmian prowadzić są zgodne z prawem i zasadami demokracji;

2. uzyskanie osobowości prawnej może być automatyczną konsekwencją utworzenia danego stowarzyszenia i w związku z tym nie musi wiązać się z żadnymi dodatkowymi formalnościami; w zgodności z art. 11 Konwencji pozostaje jednak także uzależnienie uzyskania tej osobowości od dokonania zgłoszenia lub uzyskania wpisu do rejestru, o ile tylko przeprowadzana przy tej okazji kontrola jest kontrolą legalności celów i statutowego zakresu działań danego stowarzyszenia, a towarzyszące jej procedury są przeprowadzane z rozsądną szybkością;

3. należy przyjąć domniemanie, że działalność stowarzyszenia, w braku dowodów przeciwnych, jest zgodna z prawem ;

4. objęcie gwarancjami wynikającymi z przepisów prawa międzynarodowego nie zależy od przyznania danemu stowarzyszeniu osobowości prawnej.

Prawo o stowarzyszeniach powstawało na samym początku procesu transformacji ustroju RP. Dotychczasowe nowelizacje dokonywane doraźnie tylko w niezbędnym zakresie nie zmieniły charakteru tego prawa jako podstawy zrzeszania się wyłącznie osób fizycznych. Nie wypracowano odpowiedniej instytucji pozwalającej na wspólne zrzeszanie się na równych prawach osób fizycznych, jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, lecz posiadających zdolność prawną i osób prawnych różnego typu wedle zasady swobody zrzeszania się.

Ustawowa konstrukcja zrzeszenia nierejestrowego (stowarzyszenia zwykłego) była tworzona w skromnym zakresie w sposób utrudniający powstawanie i funkcjonowanie takich prostych zrzeszeń. Nie przyznaje ona nie tylko osobowości prawnej, ale i zdolności prawnej.

Ustawa nie pozwala na tworzenie związków (organizacji) takich zrzeszeń lub zrzeszania się w innych typach organizacji. Prawo o stowarzyszeniach nie pozwala na zrzeszanie się (tworzenie związków) różnych organizacji pozarządowych.

Ograniczenie wolności politycznej ma ogromny wpływ negatywny na pozostałe instrumenty wolnościowe a także na realizację sprawiedliwości społecznej. Jest to właśnie przyczyna, dlaczego nie powinna być ona ograniczana. Sprawiedliwość społeczna jest realizowana jako maksymalizacja użyteczności wszystkich osób w społeczeństwie.

Sam proces korzystania z politycznych praw oraz rozwój instytucji demokratycznych jest już osobną kwestią i na pewno potrzeba więcej czasu na ich realizację niż tylko wydanie aktu prawnego nadającego prawa polityczne.

B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999, s. 107

W. Osiatyński, Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów. Zeszyt 1, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998, s. 124

A.Łopatka Międzynarodowe Prawo Praw Człowieka, WSHP, Warszawa 1998, s. 79

R. Mojak (red), Ustrój konstytucyjny Rzeczpospolitej Polskiej, Lublin 2000, s. 73

J. Boć., Konstytucje Rzeczpospolitej oraz komentarz do konstytucji RP z 1997, Wrocław 1998, s. 79

Mojak R. (red), Ustrój konstytucyjny Rzeczpospolitej Polskiej, Lublin 2000, s. 75

R. Krajewski, S. Szymański, Vademecum prawa, Warszawa 2000, s. 99

K. Koszewska, Prawa człowieka, Warszawa 2002, s. 87

A.Łopatka Międzynarodowe Prawo Praw Człowieka, WSHP, Warszawa 1998, s. 141

T. Jasudowicz (red), Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych ze szczególnym uwzględnieniem prawa i praktyki polskiej,. To­ruń 1997, s. 52

B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999, s. 174

A.Łopatka Międzynarodowe Prawo Praw Człowieka, WSHP, Warszawa 1998, s. 162

---