Zespół Szkół Mechanicznych
Technikum Odzieżowe
im. St. Chudoby w Åšremie
Specjalność: Krawiectwo lekkie
Agnieszka Rakoniewska
Przegląd włókien naturalnych na przykładzie:
lnu, wełny, bawełny i jedwabiu
Praca dyplomowa
pisana pod kierunkiem
Pani mgr Anny Berdyszak-Ochockiej
Åšrem 2004r.
Temat pracy: Przegląd włókien naturalnych na przykładzie:
lnu, wełny, bawełny i jedwabiu
Plan pracy
Wstęp
1. Ogólna charakterystyka włókien
1.1. Klasyfikacja włókien
1.2. Właściwości włókien
1.2.1. Właściwości fizyczne włókien
1.2.2. Właściwości chemiczne włókien
1.3. Polimery
2. Zestawienie włókien naturalnych
2.1. Włókna roślinne
2.1.1. Celuloza
2.1.2. Właściwości chemiczne włókien roślinnych
2.2. Włókna zwierzęce
2.2.1. Białka
2.2.2. Właściwości chemiczne włókien zwierzęcych
3. Bawełna
3.1. Historia bawełny i kraje uprawiające ją
3.1.1. Roślina  bawełnica. Zbiory, obróbka
3.2. Budowa włókna bawełny
3.2.1. Właściwości fizyczne i użytkowe bawełny
3.2.2. Zmiana właściwości włókien  uszlachetnianie
3.2.3. Rozpoznawanie włókien
3.2.4. Klasyfikacja i ocena bawełny  zasady podziału włókien
3.2.5. Systemy przędzenia bawełny
3.2.6. Rodzaje bawełny
3.3. Bawełna  podsumowanie wiadomości
2
4. Len
4.1. Historia lnu i kraje uprawiajÄ…ce go
4.2. Roślina lnu i jej uprawa
4.2.1. Zbiory i wydobywanie włókien lnu
4.2.2. Budowa włókna lnu
4.2.3. Właściwości fizyczne i chemiczne lnu
4.2.4. Rozpoznawanie włókien
4.3. Klasyfikacja lnu  zasady podziału słomy i włókna
4.3.1. Przędzenie lnu
4.4. Len  podsumowanie wiadomości
5. Wełna
5.1 Historia wełny  znaczenie i pochodzenie
5.1.1. Otrzymywanie wełny
5.1.2. Podstawowe rasy owiec
5.2. Budowa włókna wełny
5.2.1. Typy włókien wełny
5.2.2. Rodzaje wełny
5.2.3. Kształt, długość i grubość włókien wełny
5.2.4. Właściwości włókien wełny
5.2.5. Zmiana właściwości w wyniku uszlachetniania
5.3. System przędzenia i wady wełny
5.4. Wełna  podsumowanie wiadomości
6. Jedwab
6.1. Historia jedwabiu i jego główni producenci
6.1.1. Hodowla jedwabnika
6.1.2. Otrzymywanie jedwabiu hodowlanego
6.1.3. Otrzymywanie dzikich gatunków jedwabiu
6.2. Budowa włókna jedwabiu
6.2.1. Właściwości fizyczne i użytkowe jedwabiu
3
6.2.2. Rozpoznawanie włókien
6.3. Jedwab  podsumowanie wiadomości
7. Inne włókna roślinne i zwierzęce
7.1. Inne włókna roślinne
7.1.1. Konopie
7.1.2. Juta
7.1.3. Ramia
7.1.4. Kapok
7.1.5. Sizal
7.1.6. Manila
7.1.7. Kokos
7.2. Inne włókna z uwłosienia zwierząt
7.2.1. Wełna kozia
7.2.2. Wełna wielbłądzia
7.2.3. Wełna królika angorskiego
7.2.4. Włos króliczy i zajęczy
7.2.5. Włosie końskie
8. Metody rozpoznawania włókien
9. Podsumowanie
10. Bibliografia
11. Załączniki
4
Wstęp
Celem mojej pracy jest przedstawienie włókien naturalnych na
przykładzie: lnu, bawełny, wełny oraz jedwabiu.
Materiałoznawstwo jest niezwykle ważną i jednocześnie ciekawą
dziedziną wiedzy w szkole odzieżowej, dlatego myślę, że wybór pracy
dydaktycznej na powyższy temat był słuszny, ponieważ będzie ona
pomocną i ciekawa lekturą dla osób interesujących się przemysłem
włókienniczym a może nawet zachętą do dalszego kształcenia się w tym
kierunku.
Formy ubiorów i techniki ich wykonywania były związane z
rozwojem cywilizacji i myśli ludzkiej. W dobie życia koczowniczego
(13 tysięcy lat p.n.e.) ubierano się w skóry zwierzęce, wiązane rzemykami.
Pierwsze cywilizacje i osiadły tryb życia wyniknęły między innymi z
umiejętności uprawy i przędzenia runa zwierząt hodowlanych.
Wytwórczości odzieży służył wynalazek krosna tkackiego i
umiejętność barwienia tkanin.
Tą namiastką historii zapraszam do zgłębiania dalszych stron mojej pracy.
5
1. Ogólna charakterystyka włókien
1.1. Klasyfikacja włókien.
Większość materiałów stosowana do wyrobu odzieży jest
wykonywana z włókien.
Ze względu na pochodzenie wszystkie włókna przerabiane w
przemyśle włókienniczym dzieli się na dwie zasadnicze grupy:
- włókna naturalne występujące w przyrodzie,
- włókna chemiczne wytwarzane przez człowieka.
Ze względu na budowę chemiczną w każdej z tych grup można
wydzielić włókna pochodzenia organicznego i nieorganicznego.
WA
ÓKNA NATURALNE ORGANICZNE  mogą być pochodzenia
roślinnego (bawełna, len, kokos) lub zwierzęcego (wełna, jedwab
naturalny),
WA
ÓKNA NIEORGANICZNE  pochodzenia mineralnego (np. azbest).
Włókna chemiczne  są wytwarzane przez człowieka. Grupa włókien
chemicznych pochodzenia organicznego dzieli się na włókna sztuczne i
syntetyczne:
6
WA
ÓKNAMI SZTUCZNYMI  nazywa się włókna wytwarzane ze
związków znajdujących się w przyrodzie, np. z celulozy uzyskiwanej z
drewna. Przykładem jest jedwab wiskozowy.
Włókna wytwarzane ze związków nie występujących w przyrodzie, a
otrzymywane drogą syntezy chemicznej z prostych związków
organicznych, noszÄ… nazwÄ™ WA
ÓKIEN SYNTETYCZNYCH. Włóknem
syntetycznym jest stilon.
Włókna chemiczne nieorganiczne to włókna szklane.
1.2. Właściwości włókien.
Włókna mogą być użytkowane jako luz
na masa włókiennicza,
przede wszystkim jednak stanowiÄ… surowiec do wytwarzania nitek, z
których otrzymuje się różnego rodzaju płaskie wyroby włókiennicze,
np. tkaniny, dzianiny, taśmy i inne materiały odzieżowe. Przebieg przerobu
włókien na wyrób włókienniczy zależy w dużym stopniu od właściwości
fizycznych i chemicznych włókien. Właściwości te wpływają na cechy
użytkowe wyrobu włókienniczego.
7
Niektóre właściwości fizyczne włókien dadzą się ściśle określić za
pomocą pomiarów przy użyciu odpowiednich przyrządów. Inne można
badać jedynie metodą organoleptyczną, posługując się zmysłami dotyku,
wzroku i powonienia.
Właściwości chemiczne włókien określa się natomiast na podstawie
zachowania się ich wobec podwyższonej temperatury oraz określonych
odczynników chemicznych.
1.2.1. Właściwości fizyczne włókien.
KSZTAA
T WA
ÓKNA
Kształt podłużny może być prostoliniowy, falisty i można go spostrzec
gołym okiem lub używając lupy.
Przekrój poprzeczny włókna może być np. kołowy, owalny, wieloboczny,
nieregularny.
Dokładny kształt przekroju poprzecznego jest widoczny tylko pod
mikroskopem. Kształt ma duży wpływ na zdolność włókien do przędzenia.
DA
UGOŚĆ WA
ÓKNA
Włókna o nieograniczonej długości, jaką mogą mieć np. włókna sztucznie
wytwarzane, określa się jako włókna ciągłe. Pozostałe włókna o
ograniczonej długości noszą nazwę włókien odcinkowych. Ich długość
określa się w milimetrach.
Długość włókien ma wpływ na wytrzymałość wyrobów. Zależy od niej
również wygląd powierzchni tkaniny.
GRUBOŚĆ WA
ÓKNA
Decyduje o grubości nitki i jej wytrzymałości. Im cieńsze włókno, tym
szlachetniejszy można uzyskać z niego wyrób.
8
MECHANICZNE WA
AÅšCIWOÅšCI WA
ÓKIEN
Charakteryzują sposób zachowania się włókien pod wpływem działających
na nie sił zewnętrznych.
Właściwości te to przede wszystkim wytrzymałość na rozciąganie,
zdolność do wydłużania się, sprężystość itp. Cechy te wpływają na
właściwości użytkowe wyrobu.
WYDA
UŻENIE WA
ÓKIEN
To zmiana wymiarów włókien na skutek rozciągania. W kierunku
podłużnym włókna wydłużają się, a w kierunku poprzecznym  zwężają.
Cechę te nazywa się wydłużeniem przy rozrywaniu.
Rozróżnia się WYDA
UŻENIE BEZWZGL
DNE, wyrażane w
milimetrach, oraz WYDA
UŻENIE WZGL
DNE, wyrażane w procentach.
Włókna o małym wydłużeniu są sztywne i trudno poddają się procesom
przerobu.
SPR
ŻYSTOŚĆ WA
ÓKIEN
To zdolność powracania włókien do pierwotnego kształtu po usunięciu
działających na nie zewnętrznych sił rozciągających, ściskających lub
zginajÄ…cych.
Włókna charakteryzujące się dużą sprężystością są cennym surowcem do
wyrobu materiałów odzieżowych. Odzież wykonana z takich materiałów
nie gniecie się i jest trwała.
G
STOŚĆ WA
ÓKNA
To stosunek masy do objętości. Wyróżnia się:
- gęstość rzeczywistą,
9
- gęstość pozorną.
WYTRZYMAA
OŚĆ NA ROZCI
GANIE
Wyraża się wielkością siły, pod wpływem której włókno ulegnie
rozerwaniu. Wytrzymałość włókna jest różna w stanie suchym i w stanie
mokrym.
IZOLACYJNOŚĆ CIEPLNA
Zależy od ilości powietrza we włóknie oraz w wyrobach, duża zawartość
powietrza wpływa na zwiększoną izolację ciepła.
Ogólnie mówiąc, włókna są złymi przewodnikami ciepła.
HIGROSKOPIJNOŚĆ WA
ÓKIEN
To zdolność pochłaniania pary wodnej i wilgoci z otoczenia, zależy od
temperatury i wilgotności powietrza.
Higroskopijność włókien stanowi o właściwościach higienicznych
wyrobów włókienniczych. Odzież wykonana z włókien higroskopijnych
ma zdolność wchłaniania wilgoci z powierzchni skóry, co jest cechą
dodatnią z punktu widzenia wymagań higieny.
1.2.2. Właściwości chemiczne włókien.
Właściwości chemiczne włókien zależą od składu chemicznego
substancji, z których są zbudowane.
O podstawowych właściwościach chemicznych włókien decydują:
- odporność na działanie podwyższonej temperatury,
- sposób palenia się,
- odporność na działanie kwasów, zasad i środków bielących,
- odporność na działanie czynników atmosferycznych.
10
Właściwości chemiczne włókien wpływają przede wszystkim na
procesy technologiczne związane z wykończeniem wyrobów, ich
bieleniem, barwieniem itp. Wskazują na sposób prania wyrobów
włókienniczych w warunkach ich użytkowania i dozwolony zakres
temperatury podczas prasowania. Znajomość właściwości chemicznych
włókien pozwala na ich odróżnianie na podstawie charakterystycznych
reakcji pod wpływem odczynników chemicznych.
1.3. Polimery.
Włókna naturalne a także chemiczne zbudowane są z polimerów.
Polimery to związki wielkocząsteczkowe, to znaczy takie, których
czÄ…steczki osiÄ…gajÄ… znaczne rozmiary.
Włókna naturalne są utworzone z polimerów naturalnych
występujących w przyrodzie np. celuloza, białko, sok kauczukowy.
Włókna sztuczne otrzymuje się również z polimerów naturalnych,
w wyniku ich obróbki chemicznej.
Włókna syntetyczne wytwarzane są przez człowieka w drodze
syntezy chemicznej.
Polimery mogą powstawać w wyniku następujących reakcji polegających
na łączeniu w odpowiednim porządku związków chemicznych o prostej
budowie, tworzeniu wielkich czÄ…steczek zwanych makroczÄ…steczkami.
1. Polimeryzacja  zachodzi wtedy, gdy wielka czÄ…steczka
(makroczÄ…steczka) powstaje w wyniku Å‚Ä…czenia siÄ™ tego samego
monomeru i nie towarzyszy temu tworzenie siÄ™ produktu ubocznego.
2. Polikondensacja  jest to reakcja, podczas której, oprócz związku
wielkoczÄ…steczkowego, powstaje produkt uboczny np. woda.
Makrocząsteczka polimeru składa się z powtarzających się ugrupowań
atomów, czyli merów. Mery to małe cegiełki, które w makrocząsteczce
11
mogą występować w jednym lub kilku rodzajach różniących się budową.
Substancja, z której powstaje polimer, nosi nazwę monomeru.
Kształt makrocząsteczek polimerów, z których są zbudowane
poszczególne rodzaje włókien, jest zwykle wydłużony, liniowy.
Niektóre właściwości fizyczne włókien zależą między innymi od
sposobu ułożenia poszczególnych makrocząsteczek w stosunku do osi
włókna. Włókno, w którym większość makrocząsteczek jest ułożona
równolegle do swojej osi, nazywa się włóknem o dużym stopniu orientacji.
Im wyższy stopień orientacji, tym włókna są wytrzymalsze na rozciąganie.
3. Poliaddycja  zachodzi wtedy, gdy dwa różne monomery łączą się w
polimer. W ten sposób są wytwarzane substancje wyjściowe do
produkcji włókien elastomerowych.
12
2. Zestawienie włókien naturalnych
Włókna naturalne  są to surowce włókiennicze występujące w
przyrodzie, dostarczane przez rośliny, zwierzęta i kopaliny, nie
wymagające przekształceń w wyniku procesów fizycznych i chemicznych.
Włókna naturalne składają się na ogół z warstwy zewnętrznej ochronnej
(naskórka) oraz warstwy wypełniającej tj. właściwej substancji
włóknotwórczej (celuloza we włóknach roślinnych, substancje białkowe
we włóknach zwierzęcych). A więc włókna naturalne podzielone są na
dwie zasadnicze grupy: włókna roślinne i zwierzęce.
13
2.1. Włókna roślinne.
Włókna roślinne pochodzą z różnych części roślin. Rozróżnia się
włókna nasienne (np. bawełna, kapok), łodygowe, inaczej łykowe (np. len,
konopie, juta, ramia), liściaste (np. sizal, manila) oraz owocowe
(np. włókna kokosowe). Do wyrobu materiałów odzieżowych stosuje się
przede wszystkim włókna nasienne i niektóre łykowe.
2.1.1. Celuloza.
Jest podstawowym składnikiem włókien naturalnych. Celuloza  jest to
naturalny polisacharyd (wielocukier) zbudowany głównie z powiązanych
glikozydowo reszt glukozy.
Celuloza jest ciałem stałym, bezbarwnym, nierozpuszczalnym w
wodzie. Rozpuszcza siÄ™ tylko w amoniakalnym roztworze wodorotlenku
miedzi (II).
Celuloza rodzima jest białą masą włóknistą o gęstości ok. 1,25g/cm3,
nietopliwa. Odznacza się dużą odpornością na działanie chemiczne i
mechaniczne. Ulega rozkładowi pod wpływem pewnych substancji,
tzw. enzymów, które występują w przewodach pokarmowych zwierząt
roślinożernych.
Celuloza jest podstawowym budulcem komórek roślinnych.
Występuje w drewnie, w słomie, we włóknach pochodzenia roślinnego.
Słoma i trzcina zawierają jej ok. 36%, drewno 41-56%, włókna roślinne
ok. 91%, a po zanieczyszczeń 97-98%. Celuloza, nazywana również
błonnikiem, należy do grupy związków chemicznych, zwanych
węglowodanami. W jej skład wchodzi węgiel, wodór i tlen. Celuloza jest
polimerem, który powstaje w wyniku polikondensacji związków
rozpuszczalnych w soku komórek roślinnych (głównie cukru prostego,
14
tzw. glikozy). Liczba cząsteczek, które tworzą makrocząsteczkę celulozy,
nie jest dokładnie znana  oznacza się ją ogólnie literą n.
Wzór sumaryczny celulozy jest następujący (C6H10O5)n.
Celuloza jest podstawowym surowcem dla przemysłu włókienniczego i
papierniczego.
Celuloza stanowi surowiec do produkcji włókien sztucznych. Służy
też do wyrobu taśm filmowych, błon fotograficznych oraz masy
celuloidowej. Z celulozy wyrabia siÄ™ kolodium stosowane w medycynie do
opatrywania drobnych ran oraz tamowania krwi.
2.1.2. Właściwości chemiczne włókien roślinnych.
Oprócz celulozy we włóknach roślinnych występuje w niewielkich
ilościach lipina, czyli substancja powstała ze zdrewniałych komórek
roślinnych, nadająca włóknom niepożądaną sztywność. Poza tym w skład
niektórych włókien wchodzą kleje roślinne, tzw. pektyny.
Włókna roślinne są bardzo odporne na działanie wody. Nawet przy
gotowaniu pod ciśnieniem, lecz bez dostępu powietrza, ich właściwości nie
ulegajÄ… zmianom. Cecha ta przyczynia siÄ™ do ogromnego
rozpowszechnienia się włókien roślinnych i dzięki niej następuje
ułatwienie procesów wykończalniczych odbywających się na mokro oraz
procesów związanych z praniem gotowych wyrobów.
Włókna roślinne wytrzymują ogrzewanie do temp. 165oC. Powyżej tej
temperatury przy ogrzewaniu bez dostępu powietrza zachodzi rozkładowa
destylacja celulozy.
Sposób spalania się włókien. Włókna celulozowe palą się dużym, jasnym
płomieniem, pozostawiają niewielką ilość szarawego popiołu. Wydziela się
przy tym zapach spalonego papieru.
15
Działanie kwasów. Włókna celulozowe są odporne na działanie zimnych
rozcieńczonych kwasów. Działanie kwasów stężonych powoduje rozpad
włókien.
Działanie zasad. Zasady, działając na zimno, nie uszkadzają włókien, a
przeciwnie, mogą polepszyć ich właściwości.
Pod działaniem zimnego stężonego ługu sodowego naprężone włókna
celulozowe uzyskują połysk, zwiększa się ich zdolność do barwienia,
polepsza wytrzymałość. Ta cecha włókien celulozowych jest
wykorzystywana w procesie przemysłowym zwaną merceryzacją
(od nazwiska wynalazcy tego procesu Johna Mercera).
Merceryzacji poddaje się nitki, przędze lub tkaniny. Uzyskiwany efekt jest
trwały i nie zanika w użytkowaniu. Nitki i tkaniny poddane w stanie
naprężonym działaniu ługu sodowego kurczą się.
Działanie środków utleniających stosowanych do bielenia włókien, jak
woda utleniona, woda chlorowa i różne związki chloru osłabiają włókna
roślinne.
Wpływ czynników atmosferycznych. Włókna roślinne są odporne na
działanie czynników atmosferycznych. Jednak długotrwałe działanie
wilgoci powoduje proces gnilny włókien.
2.2. Włókna zwierzęce.
Włókna zwierzęce dzieli się na dwie grupy:
1. Włókna stanowiące uwłosienie zwierząt oraz
2. Włókna, które są wydzieliną gruczołów gąsienic owadów.
Spośród włókien pochodzących z uwłosienia zwierząt największe
znaczenie ma wełna.
Potocznie pod nazwą  wełna rozumiemy wełnę owczą; inne rodzaje
wełen są określane przez dodanie nazwy zwierzęcia, z którego wełna
16
pochodzi, np. wełna kozia, wełna wielbłądzia itp. Inne włókna z uwłosienia
zwierząt, jak sierść, włosie, nie są stosowane do wyrobu odzieży.
2.2.1. Białka.
Podstawowym składnikiem włókien zwierzęcych są ciała białkowe
zwane białkiem.
Związki te wchodzą również w skład mięśni, skóry, kości, krwi, uwłosienia
zwierząt itp. Występują także w sokach, w nasionach roślin (zwłaszcza
roślin strączkowych).
Organizmy zwierzęce nie mają zdolności wytwarzania białek, wobec
tego pobierają je w stanie gotowym w postaci pokarmów.
Białka są związkami wielkocząsteczkowymi, czyli polimerami,
których makrocząsteczki powstały przez polikondensację cząsteczek
związków organicznych, zwanych aminokwasami. Makrocząsteczki białka
składają się z węgla, wodoru, tlenu i azotu. Obok tych pierwiastków
większość białek zawiera również siarkę, a niektóre fosfor, żelazo itp.
Niektóre białka są rozpuszczalne w wodzie, jak np. białka jaja
kurzego, żelatyna, inne natomiast rozpuszczają się w roztworach
niektórych zasad, soli, kwasów.
Przez dodanie do roztworu białka niektórych soli, jak np. chlorku sodu,
można białko wytrącić, wytrącone w ten sposób białko można z powrotem
rozpuścić.
Podczas ogrzewania białko ulega ścięciu, czyli przechodzi w stan
nierozpuszczalny. Zjawisko to obserwuje siÄ™ podczas gotowania lub
smażenia jajek, podczas gotowania mleka. Podobnie w sposób trwały
białko jest  ścinane przez alkohol (etylowy) oraz kwasy.
Substancje, w skład których wchodzą białka, barwią się pod wpływem
stężonego kwasu azotowego na żółto. Reakcja ta nazwana reakcją
17
ksantoproteinową, jest charakterystyczna dla ciał białkowych i służy do
wykrywania ich obecności.
2.2.2. Właściwości chemiczne włókien zwierzęcych.
Podstawowym tworzywem włókien z uwłosienia zwierząt są ciała
białkowe, a mianowicie keratyna. W jaj skład wchodzą: węgiel, wodór,
tlen, azot, siarka.
Ciała białkowe  fibroina i serycyna zbudowane są z takich samych
pierwiastków jak wełna, z wyjątkiem siarki.
Włókna zwierzęce, a zwłaszcza włókna wełny, są wrażliwe na działanie
podwyższonej temperatury. Długotrwałe działanie temperatury 100oC
powoduje brunatnienie, a następnie rozkład włókien wełny.
Sposób spalania się włókien. Włókna białkowe spalają się krótkim
drżącym płomieniem, wydzielają zapach spalonych włosów.
Popiół tworzy ciemną spieczoną kuleczkę, szorstką przy roztarciu.
Działanie kwasów. Włókna zwierzęce są odporne na działanie
rozcieńczonych kwasów pod warunkiem, że nie działają one w
podwyższonej temperaturze.
Pod wpływem działania stężonego kwasu azotowego zachodzi reakcja
ksantoproteinowa.
Działanie zasad. Roztwory rozcieńczonych zasad, szczególnie gdy działają
w podwyższonej temperaturze, rozpuszczają wełnę (keratynę).
Środki utleniające np. rozcieńczona woda utleniona, uszkadzają włókna
zwierzęce.
18
3. Bawełna
3.1. Historia bawełny i kraje uprawiające ją.
Włókien bawełny dostarcza roślina o nazwie bawełnica. Roślina ta
znana jest już od ponad trzech tysięcy lat przed naszą erą.
Za jej ojczyznę uważa się powszechnie Indie Wschodnie. Uprawiano ją
także w Egipcie. Po odkryciu Ameryki przekonano się, że roślina ta i
umiejętność jej wykorzystywania znane były również ludziom
zamieszkującym tę część świata.
Wiadomo więc, iż w odzież bawełnianą ludzie ubierają się od wielu tysięcy
lat.
Także w jaskini w Meksyku dokonano odkrycia. Mianowicie znaleziono
tam torebki bawełnicy i materiały z 5800 r. p.n.e. W Pakistanie tkanina
bawełniana i sznury przetrwały w srebrnej wazie ok. 5000 lat. Również
Grecy znali bawełnę.
Do Europy tkaniny bawełniane przywożono najpierw ze wschodu,
rozpowszechnili je kupcy Arabscy. Około X wieku zaczęto je produkować
również w krajach europejskich. Były jednak wówczas bardzo kosztowne i
dlatego stosunkowo mało rozpowszechnione. W Ameryce Północnej około
1700 r. zaczęto systematycznie uprawiać bawełnę wysiewaną z nasion
indyjskich. W 1721 r. władca Prus  Fryderyk zabronił noszenia odzieży
bawełnianej, chcąc w ten sposób zapobiec wzrostowi importu tego
surowca.
Rozkwit przemysłu bawełniarskiego rozpoczął się dopiero na
przełomie XIX w., gdy wprowadzono zmechanizowany system przerobu
włókien.
Na początku XIX w. produkcja tkanin bawełnianych wynosiła 4% ogółu
produkowanych na świecie tkanin (tkanin lnianych 18%, a wełnianych
19
78%). W sto lat póz
niej pierwsze miejsce w produkcji światowej zajmują
tkaniny bawełniane  74% (tkanin wełnianych 20%, a lnianych tylko 6%).
W Polsce tkactwo bawełny powstało już w XV w. na Śląsku. W pierwszej
połowie XIX w. przemysł bawełniarski zaczął się rozwijać w A
odzi i jej
okolicach.
W XX wieku przemysł bawełniany wysunął się na pierwsze miejsce
w przemyśle włókienniczym stanowiąc 50% całej światowej produkcji
wszystkich włókien.
W ostatnich dziesiątkach lat, jakkolwiek ilość wyprodukowanych włókien
bawełny zwiększa się, to na skutek rozwoju produkcji włókien
chemicznych zmniejsza się stopniowo procentowy udział bawełny w
światowej produkcji.
Bawełna jest uprawiana w krajach podzwrotnikowych w pasie
sięgającym na półkuli północnej do 44o szerokości geograficznej, na
półkuli południowej do 36o. Granica północna plantacji bawełny
przechodzi przez południową Europę, Azję Środkową, Chiny, Koreę,
Japonię. Południowa granica uprawy przebiega przez Argentynę, Afrykę
Południową, Australię.
Udział procentowy bawełny w światowej produkcji zmalał w latach 1960-
1993 z 70% do 44%. Jest to wynik zwiększenia produkcji włókien
chemicznych. Jednak produkcja bawełny podwoiła się w tym czasie,
osiągając wartość 17 mln ton (1993r.). Wynik ten osiągnięto dzięki
wykorzystaniu nawozów i środków owadobójczych.
Ogółem bawełnę uprawia się w 80-ciu krajach świata. Główni i
najpotężniejsi producenci to:
20
1. USA 6. Brazylia
2. Chiny 7. Turcja
3. Indie 8. Australia
4. Pakistan 9. Turkmenistan
5. Uzbekistan 10. Egipt
3.1.1. Roślina  bawełnica. Zbiory, obróbka.
Włókna bawełny pozyskuje się z rośliny o nazwie bawełnica (rys.),
krzewu z rodziny ślazowatych, rośliny wieloletniej lub jednorocznej krajów
klimatu ciepłego. W zależności od warunków środowiska ma ona postać
ziela, krzewu lub drzewa. Owoc jest torebką wielokomórkową, w której
rozwijają się nasiona pokryte jednokomórkowymi włóknami.
Jednokomórkowe włókno bawełny składa się z naskórka, na którym w
miarę wzrostu dojrzałości włókna narasta ścianka właściwa  celuloza.
W wyniku wzrostu komórka przekształca się we włókno o grubych
ściankach, wewnątrz których powstaje kanał o większej lub mniejszej
21
średnicy. Pod wpływem wysychania (zakończenie procesu wzrostu)
włókno skręca się i przybiera postać spiralnie skręconej wstążki.
W zależności od gatunku, klimatu i metod uprawy roślina osiąga
wysokość od 25 cm do 2m. Uprawia się ją zazwyczaj w postaci
jednorocznego krzewu. W Peru i Północnej Brazylii uprawia się bawełnę
na krzewach wieloletnich, które osiągają wiek do 15 lat.
Od siewu do dojrzewania upływa ok. 175 do 225 dni. Roślina
wymaga podczas wysiewu i wzrastania dużo wilgoci, a podczas
dojrzewania wysokiej temperatury. Z tego względu obszary upraw bawełny
znajdują się na terenach, na których panuje klimat zwrotnikowy i
podzwrotnikowy. Po zakończeniu kwitnienia zalążnia przeobraża się w
torebkę, która pękając uwalnia włókna. Torebka bawełny zawiera
30 nasion.
Na każdym z nich znajduje się od 2000 do 7000 nitek  włókien bawełny.
Tak jak w przypadku innych płodów rolnych, metody uprawy
bawełny są w poszczególnych krajach na różnym stopniu zaawansowania,
np. na południu Stanów Zjednoczonych do uprawy bawełny używa się
22
wielkich maszyn, a w krajach uboższych wykorzystuje się zaprzęgi wołów
i bawołów lub pracuje ręcznie.
W początkowym okresie uprawiania bawełny zbioru dokonywano ręcznie
przez wyrywanie z torebek pączków włókien wraz z nasionami.
Obecnie zbiór bawełny odbywa się zazwyczaj w sposób mechaniczny przy
użyciu specjalnych maszyn. Ręczny zbiór daje włókno czyste, ale jest mało
wydajny. Zebraną bawełnę poddaje się sortowaniu, suszeniu, odziarnianiu,
polegającym na usunięciu nasion i oczyszczeniu. Po tych operacjach
pozostają na nasionach bardzo krótkie włókienka (tzw. podwłosie) nie
nadające się do przędzenia, które po usunięciu nasion bywają używane do
wyrobu pewnych gatunków jedwabiu sztucznego. Ze 100 kg zebranej
bawełny otrzymuje się, po jej odziarnieniu i oczyszczeniu, od 30 do 40%
włókna nadającego się do przędzenia.
Bawełnę transportuje się w odpowiednio opakowanych i sprasowanych
belach.
Według Harslanda rozróżnia się 18 gatunków botanicznych bawełnic
podzielonych na dwie grupy zależnie od ilości chromosomów.
Spośród wielu gatunków praktyczne znaczenie dla przemysłu
włókienniczego mają bawełnice:
BAWEA
NICA KIŚCIASTA  rośnie jako krzew do wysokości 2m. Ziarno
jest pokryte krótkim (2-5mm) szarozielonym powłosiem oraz dłuższym
(16-34mm) białym lub żółtym włóknem.
Åšredni µm włókna 4500-6000. Do tego gatunku zalicza siÄ™ 90% odmian
uprawnych.
BAWEA
NICA ZIELONA  wyrasta na wysokość 1-2m. Dostarcza włókna
biaÅ‚ego z żółtym odcieniem 10-25mm. Åšredni µm 3000-4000. Odznacz siÄ™
zwiększoną odpornością na warunki klimatyczne.
BAWEA
NICA BARBADOSKA  rośnie jako krzew na wysokość
23
1,5-2,5m. Daje bawełnę długowłóknistą najwyższej jakości. Długość
włókien 38-65mm, Å›redni µm 6000-7000, a nawet 9000.
BAWEA
NICA DRZEWIASTA  rośnie w postaci drzew o wysokości
5-6m. Daje włókna gorszej jakości.
Stanowi materiał wyjściowy do prac nad hodowlą innych odmian.
3.2. Budowa włókna bawełny.
Włókno bawełny zbudowane jest z celulozy, podstawowego budulca
wszystkich roślin. Przekrój poprzeczny włókna bawełny rosnącego w
torebce jest okrągły, jednak kiedy torebka się otwiera i włókno zaczyna
schnąć, jego przekrój poprzeczny zaczyna przypominać kształt nerki. Przy
dużym powiększeniu pod mikroskopem elektronowym stają się widoczne
słoje podobne do słoi drzew.
Słoje bawełny powstają codziennie, natomiast słoje drzewa co rok.
SÅ‚oje powstajÄ… w kierunku z zewnÄ…trz do
wewnÄ…trz, w wyniku codziennego tworzenia
siÄ™ nowej warstwy celulozy. Pierwsza
zewnętrzna warstwa jest zbudowana ze
szczególnie twardej celulozy. Na końcu
procesu wzrastania wewnątrz włókna
powstaje pusta przestrzeń, zwana lumenem.
Włókno podczas wysychania skręca się
wzdłuż własnej osi, przybierając kształt
spłaszczonej, wykręconej rurki.
Z zewnątrz włókno jest pokryte naturalną
warstwÄ… wosku.
24
 Poszczególne warstwy celulozy są zbudowane z wiązek fibryli
(fibryla  jest to włókno elementarne), które z kolei składają się z
pojedynczych fibryli, fibryle zaÅ› sÄ… zbudowane z makroczÄ…steczek
celulozy. Wiązki fibryli w poszczególnych warstwach celulozowych
przebiegają na ukos względem siebie. Struktura ułożenia fibryli na wzór
kratki i puste wnętrze włókna sprawiają, że łatwo nasiąkają one wodą,
która zostaje uwięziona w lumenie. Również łatwo wsiąka we włókno pot,
który podczas prania wypłukuje się wodą. Włókno nasiąka przy tym wodą
lub ługiem sodowym, pęcznieje i poszczególne warstwy celulozy zostają
ściśnięte. Dlatego wytrzymałość włókien bawełnianych mokrych jest
większa niż wytrzymałość włókien suchych.
Celulozowe łańcuchy cząsteczkowe, z których zbudowana jest
bawełna i ich uporządkowane ułożenie wewnątrz włókna powodują
wysoką trwałość i równocześnie małą sprężystość i elastyczność włókien
bawełny.
3.2.1. Właściwości fizyczne i użytkowe bawełny.
KSZTAA
T WA
ÓKNA  Włókno bawełny oglądane pod mikroskopem ma
kształt spiralnie skręconej wstążki. Wolny koniec włókna jest zaostrzony i
zamknięty, drugi oderwany od ziarna jest otwarty. Przekrój poprzeczny
włókna jest na ogół podobny do kształtu fasoli.
DA
UGOŚĆ WA
ÓKIEN  Jest najważniejszą cechą jakości i wynosi od
10-60mm. Włókna o długości powyżej10mm nadają się do przędzenia.
Bawełna długowłóknista uprawiana w Egipcie, Stanach Zjednoczonych
Ameryki i w b. ZSRR, stanowi najszlachetniejszy gatunek bawełny.
Najbardziej rozpowszechnione są gatunki bawełny, które dają średnią
długość włókien.
25
GRUBOŚĆ WA
ÓKIEN  Włókna bawełny są
bardzo cienkie. Im włókno jest cieńsze, tym
cieńszą nitkę można z niego otrzymać, a więc
bardziej wartościową. Z cienkich włókien bawełny
można wyrabiać cienkie, a zarazem mocne tkaniny o gładkiej powierzchni.
Tkaniny z krótszych i grubszych włókien są mniej wytrzymałe.
WYTRZYMAA
OŚĆ NA ROZCI
GANIE  Jest bardzo duża i zależy od
ich gatunku.
Wytrzymałość bawełny w stanie mokrym jest jeszcze większa niż w stanie
suchym.
WYDA
UŻENIE WZGL
DNE  włókien w stanie suchym przy
rozciąganiu jest niewielkie i wynosi od 3-11% długości początkowej.
W stanie mokrym wydłużenie włókien zwiększa się.
SPR
ŻYSTOŚĆ  Jest niewielka. Tkaniny z wysokogatunkowych włókien
bawełny są bardziej odporne na mięcie, z gorszych gatunków włókien
gniotÄ… siÄ™.
IZOLACYJNOŚĆ CIEPLNA  Włókna w stanie rozluz
nionym oraz
grubsze tkaniny o puszystej powierzchni wykazują dość dobrą izolacyjność
cieplną dzięki zawartości powietrza między włókienkami.
HIGROSKOPIJNOŚĆ WA
ÓKIEN  W normalnych warunkach
klimatycznych bawełna zawiera ok. 7,5% wilgoci. Przy zwiększonej
wilgotności powietrza może wchłonąć do 25% wody, nie sprawiając przy
dotyku wrażenia, że jest mokra.
WRAŻENIA PRZY DOTYKU  Włókna bawełny wyroby bawełniane są
miłe w dotyku i miękkie. Włókna i tkaniny o puszystej powierzchni są
również przy dotyku ciepłe.
BARWA NATURALNA  Zależy od odmiany botanicznej rośliny, może
być biała, kremowa lub brunatno żółta.
26
POA
YSK  Bawełna nie ma połysku, tylko najwyższe gatunki bawełny
odznaczają się naturalnym połyskiem. Włóknom bawełny można nadawać
sztucznie trwały połysk, przez merceryzację.
Właściwości użytkowe:
IZOLACYJNOŚĆ  Ze względnie gładkich włókien bawełny wytwarza się
najczęściej materiały nieporowate, jednak przez odpowiedni układ przędzy,
odpowiednią konstrukcję powierzchni możliwe jest otrzymanie wyrobów o
dużej objętości, zatrzymujących ciepło.
HIGROSKOPIJNOŚĆ  Bawełna szybko nasiąka wilgocią, jest w stanie
przyjąć taka ilość cieczy, która odpowiada 65% jej masy.
Bawełna schnie bardzo powoli.
WRAŻENIE PRZY DOTYKU  Ze względu na cienkość i miękkość
bawełna jest bardzo przyjemna w dotyku.
3.2.2. Zmiana właściwości włókien  uszlachetnianie.
Na ogół materiał dostarczany z tkalni nie jest od razu gotowy do
użycia.
Oznacza to, że musi zostać poddany dodatkowym procesom
wykończalniczym zanim będzie gotowy do dalszej obróbki. Ważnym
celem wykończania materiałów odzieżowych jest poprawienie ich
właściwości estetycznych przez barwienie, drukowanie, tłoczenie itp. Poza
tym materiały uszlachetnia się, aby nadać im cechy, których nie mają po
wytworzeniu.
Można w ten sposób polepszyć ich właściwości użytkowe lub ułatwić
konserwacjÄ™.
Podczas uszlachetniania materiałów odzieżowych dużą uwagę należy
przywiązywać do ochrony środowiska. Barwniki i płynne substancje
27
chemiczne używane do uszlachetniania nie mogą trafiać do ścieków nie
oczyszczone.
Uszlachetnianie materiałów odzieżowych jest kombinacją różnorodnych
procesów chemicznych, mechanicznych, lub chemiczno-mechanicznych.
Procesy uszlachetniające mogą być niezależne od rodzaju materiału
odzieżowego, jednak najczęściej zależą od składu chemicznego i rodzaju
włókien.
Najbardziej ekonomicznym sposobem wykończania jest uszlachetnianie
gotowego materiału odzieżowego. Często jednak procesy wykończeniowe
muszą zacząć się już wcześniej.
MERCERYZACJA  To proces moczenia napiętego materiału lub przędzy
bawełnianej w kąpieli z ługu sodowego.
Dzięki merceryzacji przekrój poprzeczny włókien przybiera niemal okrągły
kształt.
Materiał uzyskuje dzięki temu większą połyskliwość, staje się bardziej
podatny na barwienie, miękki, grubszy i bardziej odporny na rozrywanie.
ZMNIEJSZANIE GNIOTLIWOÅšCI  Przez zwiÄ…zanie czÄ…steczek
celulozy, np. z żywicą syntetyczną, bawełna uzyskuje większą
elastyczność, dzięki czemu jest mniej podatna na gniecenie. Staje się
jednak mniej wytrzymała i mniej chłonna, szybciej wówczas wysycha.
ZMNIEJSZANIE KURCZLIWOÅšCI  Wykurczanie zapobiega zbieganiu
się tkanin. Zabieg ten wykonuje się podczas końcowego procesu moczenia.
28
Zachowanie trwałych wymiarów ma duże znaczenie podczas suszenia
odzieży bawełnianej w suszarkach.
PROCES POWODUJ
CY NIEPRZEMAKALNOŚĆ  Przez nasączanie
odpowiednimi związkami chemicznymi (np. silikonem), bawełna staje się
nieprzemakalna.
Po praniu konieczne jest powtórzenie procesu.
3.2.3. Rozpoznawanie włókien.
SPALANIE  Włókno bawełny pali się szybko jasnym płomieniem, po
spaleniu żarzy się. Wydziela zapach podobny do palonego papieru.
Pozostawia jasnoszary popiół unoszący się w powietrzu.
ROZRYWANIE  Rozrywanie na sucho  na rozdarciu materiału są
widoczne krótkie końcówki włókien.
Rozrywanie na mokro  namoczone włókno bawełny nie daje się rozerwać
w miejscu namoczenia.
ROZPUSZCZALNOŚĆ  Kwas siarkowy rozpuszcza i niszczy bawełnę.
A
ug sodowy  kąpiel piorąca nie uszkadza włókien.
A
ugu sodowego używa się do uszlachetniania  merceryzacji bawełny.
OBRAZ MIKROSKOPOWY
29
3.2.4. Klasyfikacja i ocena bawełny  Zasady podziału włókna.
Bawełnę dzieli się na długo-, średnio- i krótkowłóknistą.
Bawełna długowłóknista jest wytrzymała, a jej długość handlowa
wynosi 33mm, a nawet 55mm.
Bawełna średniowłóknista ma długość handlową 22-33mm, słabszy
połysk i większą grubość.
Bawełna krótkowłóknista ma długość handlową 10-22mm.
Wykazuje małą wytrzymałość, a jej włókno jest szorstkie i matowe.
Klasyfikacja włókna odbywa się za pomocą metod
organoleptycznych lub laboratoryjnych. Metody organoleptyczne sÄ…
podstawÄ… systemu klasyfikacji obowiÄ…zujÄ…cej w USA.
Standaryzacja amerykańska rozpowszechniła się w wielu krajach
Ameryki PÅ‚d.
Metody laboratoryjne sÄ… podstawÄ… klasyfikacji radzieckiej.
W systemie klasyfikacji bawełny amerykańskiej i egipskiej dużą rolę
odgrywajÄ… wzorce.
Niezależnie od metod klasyfikacji uwzględnia się w niej następujące
parametry:
1. Pochodzenie geograficzne i botaniczne bawełny.
2. Wskaz
nik jakościowy ogólny, który ujmuje się w zależności od kraju
nazwą klasy (w różnych krajach określa się go rozmaicie w
zależności np. od zdrowotności, usterek i zanieczyszczeń włókna,
dojrzałości).
3. Długość włókna niezależnie od wskaz
nika jakościowego (wyjątek 
bawełna egipska).
30
4. Charakter bawełny opisywany dodatkowymi cechami fizycznymi
(np. wytrzymałość, sprężystość, odprężność, połysk) oraz sposobem
zbioru i sposobem odziarniania.
Ocena laboratoryjna bawełny polega na określeniu następujących
cech:
a. grubość włókna oznaczona metodą grawimetryczną i pneumatyczną,
b. długość włókna oznaczona w zależności od wybranej metody i
będącej do dyspozycji aparatury,
c. zawartość zanieczyszczeń,
d. wilgotność włókna,
e. wytrzymałość włókna,
f. barwa i połysk włókna.
Ocena organoleptyczna bawełny polega na określeniu następujących
cech:
a. ilość zanieczyszczeń mineralnych i organicznych,
b. liczba i rodzaj wad włókna,
c. charakter włókna,
d. długość i równomierność włókna,
e. wytrzymałość włókna.
Rozluz
nianie to proces niezbędny dla dokładnego oczyszczenia od
zanieczyszczeń i wad włókna. Podczas rozluz
niania bawełny odbywa się
jednocześnie jej oczyszczanie.
W procesie rozluz
niania bawełny rozróżnia się trzy główne zasady obróbki:
1. Udarowe działanie elementu oczyszczającego na zakleszczony
surowiec.
31
2. Przetrząsanie i uderzanie przepływającego surowca w transporcie
pneumatyczno-mechanicznym.
3. Przewiewanie prÄ…dem powietrza rozluz
nionego surowca z osłabioną
szczepliwością i usuwania zanieczyszczeń z pęczków włókien.
3.2.5. Systemy przędzenia bawełny.
Powszechnie stosowane przemysłowe systemy w przędzalnictwie
bawełny. Zależnie od rodzaju zestawu maszyn produkcyjnych, przędzy
oraz surowca rozróżnia się system cienkoprzędny, średnioprzędny i
odpadkowy.
1. System cienkoprzędny  Stosuje się do wyrobu najcieńszych
przędz (Tt = 20-5) z wysokogatunkowej bawełny. W systemie tym
niezbędne jest czesanie zwojów na czesarkach (rys.1). Przędzę przeznacza
się do wyrobu najcieńszych tkanin, dzianin, nici do szycia oraz niektórych
wyrobów technicznych.
32
2. System średnioprzędny  Stosuje się w przędzalnictwie bawełny
najczęściej.
Wyrabia się z bawełny średniowłóknistej przędze grubości Tt = 62-12. Ze
względu na niestosowanie procesu czesania otrzymywana przędza jest
bardziej puszysta, mniej wytrzymała i ma więcej zanieczyszczeń niż
przędza otrzymywana systemem cienkoprzędnym (rys.2).
33
 3. System odpadkowy  Stosuje się do wyrobu najgrubszych przędz
(Tt = 500-42), z mieszanek niskogatunkowych, krótkowłóknistych bawełn i
włókien chemicznych oraz odpadków powstających w poprzednich
systemach. System ten jest podobny do zgrzebnego systemu przędzenia
wełny. Nazywany jest także dzielnikowym.
3.2.6. Rodzaje bawełny  bawełna amerykańska, egipska i radziecka.
1. Bawełna amerykańska  bawełna pochodząca z upraw na terenie
USA. Uprawiane są głównie odmiany średnio- i długowłókniste.
Ważną rolę w uprawie i obrocie handlowym ma bawełna amerykańska
średniowłóknista Upland wywodząca się z gatunku Gossypium hirsutum.
Jej włókna, stanowiące światowy standard bawełny, mają długość 25,4-
28,6mm, µm 5000-5500 (Tt 0,18-0,20); można z nich otrzymać przÄ™dze do
µm 100 (Tt 10).
Wśród odmian długowłóknistych główną rolę odgrywa odmiana Sea Island
wywodząca się z gatunku Gossypium barbadense. Jej włókna maja długość
ponad 40mm, µm 900 (Tt 0,11); można z nich otrzymać przÄ™dzÄ™ o µm 480
(Tt 2,1).
System klasyfikacyjny bawełny amerykańskiej przewiduje podział na klasy
przede wszystkim na podstawie barwy, a także stopnia zanieczyszczenia i
podziału długościowego.
Klasyfikację przeprowadza się organoleptycznie wg Wzorców, tzw.
Universal Standard Boxes, sprawdzanych raz w roku przez Departament
Rolnictwa USA i dostarczanych giełdom na całym świecie.
Każda odmiana bawełny amerykańskiej ma odrębne zasady klasyfikacji i
przyporządkowane im wzorce, które są chronione ustawą i obowiązkowe
do stosowania.
34
2. Bawełna egipska  bawełna pochodząca z upraw w rejonie
Dolnego i Górnego Egiptu.
W rejonie Górnego Egiptu uprawia się m.in. odmianę Uppers mającą
włókno o dÅ‚ugoÅ›ci 31,0-31,8mm, µm Å›rednio 550 (Tt 0,20). W rejonie
Dolnego Egiptu uprawia się najczęściej odmiany Karnak i Giza 30. Karnak
ma włókno o dÅ‚ugoÅ›ci Å›rednio 39,7mm i µm 7300 (Tt 0,13). Giza 30 ma
włókno o dÅ‚ugoÅ›ci 34,9mm i µm 700 (Tt 0,14). System klasyfikacyjny
bawełny egipskiej przewiduje podział na siedem klas, z których każda
dzieli się na osiem podklas, co utrudnia posługiwanie się tym systemem.
Podstawą klasyfikacji jest barwa i ilość zanieczyszczeń. Nie dokonuje się
jedynie klasyfikacji długościowej, gdyż jest ona związana z odmianą
bawełny i nie jest wyrażana wskaz
nikami liczbowymi, ale określana jako:
good staple  długość dobra, medium staple  długość średnia, fair staple 
długość dostateczna.
3. Bawełna radziecka  bawełna pochodząca z upraw na terenie
ZSRR. Uprawiana jest głównie odmiana długo- i średniowłóknista.
Rozróżnia się klasyfikację bawełny radzieckiej jakościową i długościową.
35
Wg klasyfikacji jakościowej dzieli się bawełnę na siedem sortymentów.
Podstawą do zaliczenia bawełny do danego sortymentu jest średnia siła
zrywająca pojedyncze włókno, a jako kryterium uzupełniające  stopień
dojrzałości. Masę włókna rozlicza się wg nominalnej zawartości
zanieczyszczeń oraz wilgotności legalnej (obie te wielkości oznacza się
laboratoryjnie).
Klasyfikację długościową przeprowadza się na podstawie badań
laboratoryjnych i określa się tzw. długość staplową.
3.3. Bawełna  podsumowanie wiadomości.
Jak już nam wiadomo bawełna uzyskiwana jest z torebek nasiennych
roślin bawełny.
Jakość bawełny zależy od długości włókna; im jest ono dłuższe tym
droższy i lepszy jest gotowy produkt. Skład chemiczny bawełny ulega
zmianom w miarę wzrostu i zwiększa się zawartość celulozy, a zmniejsza
zawartość pozostałych składników (tab.).
36
Bawełna ma największą zawartość celulozy (91-94%) spośród
wszystkich włókien pochodzenia roślinnego.
W handlu bawełnę określa się zwykle ze względu na jej pochodzenie i
rodzaj.
W krajach, w których uprawia się bawełnę wysiewa się zazwyczaj różne jej
gatunki  w samych Stanach Zjednoczonych jest ich ok. 20.
Z tego względu jakość bawełny stosunkowo rzadko zależy od miejsca jej
pochodzenia.
Sławna jest bawełna Mako z Egiptu, którą to nazwą określa się gatunki o
długim włóknie.
Wysokogatunkowa jest również Sea-island pochodząca ze Stanów
Zjednoczonych oraz Pima z Peru i Stanów Zjednoczonych, jednak ich
produkcja jest bardzo mała.
Najpopularniejsza na świecie jest bawełna Upland. Ostatnio uprawia
się również bawełnę beżową lub brązową.
Bawełna jest wytrzymała, odporna na rozrywanie i wysoką
temperaturę. Jej cecha szczególna jest dobra chłonność. Może w nią
wsiąkać taka ilość wilgoci, która stanowi 20% ciężaru własnego materiału,
a i tak bawełna nie będzie sprawiała wrażenia wilgotnej.
Po wchłonięciu 65% wilgoci nie ma potrzeby wyciskania materiału.
Niestety bawełna wolno schnie.
Przez merceryzację (działanie ługiem sodowym przy jednoczesnym
napinaniu) uzyskuje lekki połysk i odporność na rozrywanie, a jej
chłonność jeszcze się zwiększa.
Bawełna nie jest specjalnie ciepła. Może stać się cieplejsza przez
wydrapywanie. Bawełna gniecie się i może zbiec się podczas prania.
Dopiero dzięki specjalnej obróbce może stać się łatwiejsza w pielęgnacji.
Pielęgnacja  wymagania bawełny zależą od stopnia jej
uszlachetnienia. Można ją prać w pralce; białą i kolorową w temperaturze
37
aż do 95oC, kolorową bieliznę do 60oC, delikatną kolorową bieliznę
do40oC.
Do białej bawełny można używać środków z optycznymi wybielaczami,
zaś do kolorowej delikatnych środków piorących.
Można ją suszyć w suszarce, ale trzeba pamiętać, że zawsze istnieje
prawdopodobieństwo, iż bawełna się zbiegnie. Dlatego należy przestrzegać
rad producenta bawełny.
Bawełnę nieuszlachetnioną prasuje się jeszcze wilgotną, lub
żelazkiem z nawilżaczem.
Bawełna jest również odporna na chemiczne środki czyszczące,
chlorowanie także jest dopuszczalne.
Typowe tkaniny bawełniane to: Batyst, Sztruks, Adamaszek, Dżins, Frotte,
Kreton, Aksamit, Oxford, Biber.
Bawełna jest podstawowym surowcem do produkcji tkanin
bieliz
nianych, stołowych i odzieży, nadaje się też do produkcji dzianin i
trykotaży.
Koszule, bluzki, bielizna, piżamy, sukienki, spodnie, koronki, taśmy,
obrusy, ścierki, ręczniki to tylko niektóre wyroby odzieżowe wykonane z
włókien bawełny.
Udział bawełny w produkcji włókien naturalnych przekracza 60%, a w
ogólnym zaopatrzeniu przemysłu włókienniczego 35-40%.
Zgodnie z ustawa o oznakowaniu odzieży jako bawełniane mogą być
oznaczone jedynie wyroby otrzymane z naturalnych włókien bawełny bez
żadnych domieszek.
Chroniony prawem międzynarodowym symbol bawełny służy do
oznaczenia odzieży z czystej bawełny  gwarantuje jej dobrą jakość,
Użycie tego symbolu do oznaczania mieszanek włókien jest zabronione.
38
 39
4. Len
4.1. Historia lnu i kraje uprawiajÄ…ce go.
Len jest znany od wielu tysięcy lat, dlatego jest jedna z najstarszych
roślin uprawnych.
Na najdawniejsze ślady jego uprawy natrafiono w Egipcie. Świadczą o tym
znalezione w piramidach IV w. p.n.e. malowidła przedstawiające sprzęt i
przerób lnu oraz szczątki tkanin na mumiach z tego okresu.
Mumie egipskie, znajdujące się w piramidach, są owinięte płótnem
lnianym, gdyż bawełna była w Egipcie przez długi czas nieznana.
W czasach starożytnych len znany był również w Azji południowo-
zachodniej. Wiadomo też, iż był uprawiany w starożytnym Rzymie.
Rzymianie dokładnie opisali metody obróbki lnu, które w nieznacznym
stopniu różnią się od dziś stosowanych technik.
Z Europy południowej znajomość uprawy lnu przeniknęła z Galii i
Niderlandów, a póz
niej do Germanii, stąd prawdopodobnie przedostała się
do Polski.
Len był przez długie wieki podstawowym surowcem do
sporządzania odzieży. Gdy w drugiej połowie XVIII w. w Europie zaczął
się rozwijać przemysł bawełniarski, zmniejszyło się znaczenie lnu.
W XIX w. wyroby lniane zajmują już na świecie stosunkowo skromne
miejsce pod względem ilości produkcji.
Wyrób płótna lnianego w Polsce rozwinął się w większym zakresie
na przełomie XVI i XVII w.
Przemysł lniarski w Polsce powstał na Śląsku w XVI w. Polskie płótno
lniane miało wyrobioną sławę i było eksportowane do wielu krajów.
W początkach XIX w. została uruchomiona w Żyrardowie największa
fabryka wyrobów lniarskich w Polsce.
40
Szczególnie popularny stał się len w średniowieczu, lecz do dziś cieszy się
zainteresowaniem jako surowiec naturalny.
Len można uprawiać zarówno w klimacie cieplejszym jak i
stosunkowo chłodnym.
W sumie len uprawia się w ok. 20 krajach świata. Największymi jego
producentami sÄ…:
1. Chiny
2. Kraje b. ZwiÄ…zku Radzieckiego
3. Ukraina
4. Francja
5. Białoruś
6. Holandia
7. Egipt
8. Belgia
9. Czechy
10. Litwa
11. Polska
Uprawa lnu ma dla Polski duże znaczenie gospodarcze. Polskie wyroby z
lnu są znane i poszukiwane w świecie.
4.2. Roślina lnu i jej uprawa.
Roślina dostarczająca włókien lnianych nosi nazwę lnu pospolitego.
Len uprawia się ze względu na owoce lub ze względu na włókna.
Do produkcji włókien uprawia się odmiany o długiej łodydze, kwiatach w
kolorze od błękitu do bieli. Osiągają one wysokość od 80 do 120 cm.
Gatunków o krótszych, rozgałęzionych łodygach używa się do produkcji
oleju.
41
Największe znaczenie przemysłowe ma len zwyczajny włóknisty.
Len włóknisty jest rośliną jednoroczną, dochodzącą do 1,5m wysokości,
o drobnych liściach i drobnych kwiatach, przeważnie barwy niebieskiej.
W czasie wzrostu Å‚odyga lnu zmienia swojÄ… barwÄ™ od zielonej poprzez
żółto-zieloną do żółtej lub brunatnej.
Len dobrze rośnie w klimacie umiarkowanym. Obszary o klimacie
morskim dostarczajÄ… lnu najlepszego gatunku.
Len jest rośliną jednoroczną, trzeba więc wysiewać go co roku od nowa.
Wysiewa się od marca do kwietnia, a okres wzrastania kończy się po
ok. 90-120 dniach.
W górnej części rośliny tworzą się rozgałęzienia, na których rozwijają się
kwiaty.
Na dojrzałej roślinie z kwiatów tworzą się torebki wielkości ziarna
grochu, zawierające dwumilimetrowe oleiste nasiona. Zbiory następują w
lipcu i sierpniu.
42
4.2.1. Zbiory i wydobywanie włókna.
Aby otrzymać bardziej delikatne włókna. Zbioru dokonuje się
wówczas, gdy łodyga jest jeszcze zielonawożółta. Roślinę wyrywa się z
korzeniami, następnie suszy na polu, po czym poddaje odziarnianiu przez
usuwanie torebek nasiennych. A
odygi pozbawione torebek noszÄ… nazwÄ™
słomy lnianej.
43
SÅ‚omÄ™ lniana po odziarnieniu poddaje siÄ™ roszeniu. Roszenie lnu
odbywa się metodą moczenia w wodzie lub słania. W moczeniu biorą
udział bakterie, które za pomocą enzymów rozkładają pektynę.
W słaniu tę samą rolę spełniają grzybki.
Włókna ze słomy lnianej uzyskuje się po usunięciu niewłóknistych części
łodygi. Podstawowe czynności z tym związane polegają na rozpuszczeniu
substancji sklejających, następnie pokruszeniu i usunięciu zdrewniałych
części łodygi oraz wyczesaniu otrzymanych włókien.
Usuwanie substancji sklejajÄ…cych przeprowadza siÄ™ zwykle za
pomocą procesów biologicznych. Pod wpływem ciepła i wilgoci rozwija
się na słomie pewien rodzaj drobnoustrojów, które rozkładają substancje
sklejajÄ…ce.
Proces ten przeprowadzony systemem przemysłowym odbywa się w
zakładach zwanych roszarniami. Słomę moczy się 3 do 5 dni w basenach
betonowych napełnionych ciepłą wodą.
MOCZENIE  Odbywa się w wodzie ciepłej. Pierwsza faza
(fizyczna) trwa 6-8 h. W fazie tej wnętrze słomy wypełnia się wodą przy
czym wyługowuje się ok. 10-14% substancji mineralnych. Faza wstępna
biologiczna charakteryzuje się aktywnym działaniem mikroflory, tworzą
się kwasy i gazy. W fazie głównej biologicznej fermentują główne
pektyny. Rozpadowi substancji pektynowych towarzyszy tworzenie siÄ™
charakterystycznego zapachu.
Zakończenie procesu poznaje się po zmianach powierzchni płynu.
Roszenie trwa 60-160 h. Straty wynoszÄ… ok. 20-25%.
ROSZENIE metodÄ… SA
ANIA  polega na wyściełaniu lnu na łąkach lub na
polu, gdzie len rośnie, bezpośrednio po zbiorach lub też w najbardziej
sprzyjajÄ…cym okresie jesieni.
Wilgoć i dodatnia temperatura sprzyjają rozwojowi grzybów, które
rozkładają pektynę.
44
Czas roszenia metodą słania trwa 3-12 tygodni. Straty wynoszą ok. 22%.
Wyroszoną i wysuszoną słomę poddaje się suszeniu, które odbywa
się w piecu z nadmuchem ciepłego powietrza, następnie obróbce
mechanicznej polegajÄ…cej na MI
DLENIU na maszynach międlarskich w
celu połamania i pokruszenia zdrewniałych części łodygi. W czasie
międlenia odpadają pokruszone, zdrewniałe części łodygi tzw. paz
dzierze
używane do wyrobu płyt izolacyjnych, płyt do wyrobu mebli itp.
Ostateczne usunięcie paz
dzierzy oraz krótkich splątanych włókien
jest dokonywane przez TRZEPANIE włókien na trzeparkach o
mechanicznym napędzie.
W wyniku CZESANIA uzyskuje się len tzw. CZESANY, który stanowi
najbardziej wartościowe włókno.
CZESANIE polega na wyczesywaniu łyka aż do momentu powstania
wiązek włókien nadających się do przędzenia. W procesie tym zostają
jednocześnie usunięte pozostałe zdrewniałe kawałki słomy lnianej i krótkie
włókna otrzymuje się len czesany oraz wyczeski lniane. Z wyczesanego lnu
powstaje przędza.
Dalszą obróbką, której poddaje się len jest KOTONIZOWANIE 
jest to upodobnienie włókna lnu do włókna bawełny, proces ten polega na
rozłożeniu odpadowych włókien technicznych na włókna elementarne
poprzez usunięcie za pomocą środków chemicznych i mechanicznych kleju
łączącego te włókna.
4.2.2. Budowa włókna lnu.
Włókna lnu mają skład chemiczny podobny do włókien bawełny,
składają się bowiem głównie z celulozowych łańcuchów cząsteczkowych.
Dzięki klejowi roślinnemu, którym są połączone włókna, len jest twardszy
45
i sztywniejszy niż bawełna. Powierzchnia włókien lnu w porównaniu z
włóknami bawełny jest gładka.
PRZEKRÓJ POPRZECZNY A
ODYGI LNU
Na przekroju poprzecznym łodygi lnu są widoczne różne warstwy,
które muszą zostać usunięte, aby odsłonić wiązki włókien nadające się do
dalszej obróbki. Wiązki włókien sięgają aż do korzeni rośliny. Składają się
one z połączonych klejem roślinnym włókien pojedynczych, tzw. włókien
elementarnych długości od 25-40mm, które zbudowane są z celulozy oraz
kleju roślinnego.
Ten skład decyduje o typowych właściwościach lnu.
Przy oglÄ…daniu pod mikroskopem przekroju poprzecznego Å‚odygi lnu
są widoczne trzy warstwy komórek: warstwa kory, drewna i rdzenia.
Warstwa kory składa się z nabłonka, który chroni roślinę przed
szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych oraz z komórek
wzmacniających łodygę. W warstwie kory położonej bliżej środka łodygi
występuje tkanka łykowa, którą stanowią pęczki komórek przebiegające
wzdłuż całej łodygi. Komórki włókniste i niewłókniste, występujące w
Å‚odydze, sÄ… spojone substancjÄ… kleistÄ…, zwanÄ… pektynÄ…. Warstwa drewna w
łodydze składa się ze zdrewniałych komórek. Środek łodygi stanowią
komórki, które tworzą rdzeń. W miarę dojrzewania łodygi komórki tej
warstwy wysychają, na ich miejscu tworzy się wolna przestrzeń
wypełniona powietrzem.
46
4.2.3. Właściwości fizyczne i chemiczne lnu.
KSZTAA
T  Włókno wydobyte z łodygi stanowi włókno techniczne, które
składa się z wielu pęczków krótkich i cienkich włókien elementarnych
sklejonych klejem roślinnym zwanym pektyną.
DA
UGOŚĆ WA
ÓKNA technicznego wynosi 20- 140 cm (zależnie od
gatunku lnu), długość włókien elementarnych średnio 16-30 mm.
GRUBOŚĆ WA
ÓKNA  Wyraża średnicę przekroju włókna
elementarnego. Grubość włókna technicznego jest wielokrotnie większa.
Podczas czesania lnu następuje podział włókien technicznych na cieńsze
zespoły oraz ich skracanie się wskutek rwania.
Na skutek pęczkowej budowy poszczególnych włókien przędza lniana
wykazuje nierówności, które nadają tkaninie lnianej ziarnisty wygląd
powierzchni.
WYTRZYMAA
OŚĆ NA ROZCI
GANIE jest bardzo duża. Mokre włókna
wykazują większą wytrzymałość i w związku z tym z lnu wyrabia się np.
tkaniny namiotowe.
47
WYDA
UŻENIE WZGL
DNE WA
ÓKIEN PRZY ROZCI
GANIU jest
bardzo małe i wynosi 1,5-4%.
Tkaniny lniane nie są podatne na odkształcenia, nie mają tez zdolności do
układania się.
SZTYWNOŚĆ WA
ÓKIEN jest charakterystyczną cechą lnu. Szczególną
sztywnością odznaczają się tkaniny nie bielone na skutek obecności resztek
substancji pektynowych.
SPR
ŻYSTOŚĆ włókien lnianych jest bardzo mała. Tkaniny lniane mają
w dużym stopniu skłonność do gniecenia się. Po zgnieceniu nie powracają
do pierwotnego kształtu.
IZOLACYJNOŚĆ CIEPLNA. Tkaniny lniane charakteryzują się małą
izolacyjnością cieplną. Wrażenie chłodu, jakie daje tkanina lniana przy
dotyku, wzmaga się po jej wymaglowaniu. Pod wpływem maglowania
charakterystyczne zgrubienia nitek lnianych ulegają spłaszczeniu, a
powierzchnia tkaniny staje się gładka.
HIGROSKOPIJNOŚĆ. W normalnych warunkach klimatycznych
wilgotność lnu wynosi 12%, przy większej wilgotności powietrza len może
wchłonąć do 25% wody nie sprawiając przy dotyku wrażenia wilgotnego.
Wchłonięta woda zostaje szybko rozprowadzona na dużej powierzchni.
BARWA zależy od gatunku włókna i sposobu jego uprawy, najczęściej
jednak bywa szarosrebrzysta. Len, na skutek obecności we włóknie
substancji pektynowych, barwi siÄ™ trudno. Kolorowe nitki lniane bywajÄ…
często niedofarbowane.
POA
YSK. Włókna lniane mają naturalny połysk. Tkaniny lniane poddane
maglowaniu uzyskują szczególnie piękny połysk.
Właściwości chemiczne lnu są zbliżone do bawełny gdyż oba te
włókna są zbudowane z tej samej substancji to znaczy celulozy. Jednak
48
odporność na zasady i środki bielące jest mniejsza gdyż związki te mogą
spowodować kotonizację włókna chemicznego.
4.2.4. Rozpoznawanie włókien.
Spalanie  włókno lnu pali się szybko, jasnym płomieniem, po
spaleniu żarzy się.
Wydziela zapach palonego papieru podobnie jak włókna bawełny.
Pozostawia jasnoszary popiół unoszący się w powietrzu.
Rozrywanie  Rozrywanie na sucho  końcówki rozerwanych
włókien lnu są znacznie dłuższe niż włókien bawełny.
Próba światła, próba olejowa  Tkanina z czystego lnu, oglądana pod
światło charakteryzuje się zgrubieniami na wątku i osnowie.
Przez nasączenie olejem płótna lnianego łatwiej dostrzec ciemne tło niż
przez nasączoną olejem tkaninę bawełnianą.
Tkanina lniana jest bardziej przezroczysta.
4.3. Klasyfikacja lnu  Zasady podziału słomy i włókna.
Słoma lnu włóknistego jest podzielona na IV klasy. Do klasy I
zalicza się słomę zielonożółtą, jasnożółtą, ciemnożółtą o długości
technicznej powyżej 60 cm. Do klasy II zalicza się słomę od jasnozielonej
do ciemnożółtej o długości powyżej 50 cm. Klasa III obejmuje kolory od
ciemnozielonego do ciemnożółtego o długości technicznej powyżej 43 cm.
Klasa IV dotyczy pozostałej słomy prostej o długości technicznej powyżej
35 cm.
Podstawowymi cechami słomy lnianej jest kolor i długość techniczna. Przy
podziale na typy technologiczne uwzględnia się ponadto grubość.
49
SÅ‚omÄ™ targanÄ… dzieli siÄ™ na dwie klasy.
Do klasy I zalicza się słomę o kolorze jasnozielonym i ciemnożółtym
(co najmniej 65%).
Do klasy II zalicza się słomę targaną pozostałą.
W zależności od czynności przygotowawczych włókno lniane dzieli się na
grupy:
1  włókno moczeńcowe
2  włókno słońcowe
3  włókno moczeńcowo-słońcowe
4  włókno dekortykowane
5  włókno gotowane
Z każdej grupy wydziela się na podstawie stopnia przygotowania
następujące rodzaje włókna:
1  trzepane mechanicznie
2  trzepane ręcznie
3  podczesane
4  czesane mechanicznie
5  czesane ręcznie
Dla włókna trzepanego ręcznie lub mechanicznie przewiduje się
mniejsze wymagania odnośnie wydajności włókna czesanego.
4.3.1. Len  przędzenie.
Proces technologiczny formowania przędzy z Luz
no zwiÄ…zanych ze
sobą włókien taśmy lub niedoprzędu. Rozróżnia się dwa systemy procesu
przędzenia lnu:
czesankowy i zgrzebny.
W obu systemach występują następujące zasadnicze operacje.
50
1. SYSTEM CZESANKOWY
- czesanie garści lnu trzepanego z sortowaniem przed i po czesaniu,
- formowanie taśmy na nakładarce,
- mieszanie, rozciąganie i składanie taśmy,
- niedoprzędzenie,
- chemiczne odklejanie niedoprzędu,
- przędzenie na sucho z niedoprzędu lub taśmy i na mokro z
niedoprzędu surowego lub chemicznie odklejanego,
- przewijanie w motki przędzy mokroprzędzonej (do bielenia i
barwienia),
- suszenie,
- przewijanie,
- jakościowanie, pakowanie.
2. SYSTEM ZGRZEBNY
- sporządzanie mieszanki włókna krótkiego i emulsjowanie,
- zgrzeblenie,
- mieszanie taśm przez składanie i rozciąganie,
- czesanie w taśmie i rozciąganie,
- niedoprzędzenie,
- chemiczne odklejanie niedoprzędu,
- przędzenie na sucho z taśmy lub niedoprzędu i na mokro z
niedoprzędu surowego i chemicznie odklejanego,
- dalszy przebieg procesu jak dla przędzy czesankowej.
W zależności od grubości produkowanej przędzy w obu systemach
rozróżnia się orientacyjnie: przędzenie grube, średnie i cienkie.
51
4.4. Len  podsumowanie wiadomości.
Len jest włóknem, które uzyskuje się z łodygi tej rośliny, jest roślina
jednoroczną uprawianą głównie w klimacie umiarkowanym.
W Polsce są uprawiane następujące odmiany: Milenium, Fortuna, Izolda.
Ponadto uprawia siÄ™ odmiany holenderskie: Reina, Hera i Wiera.
Sprzęd lnu włóknistego następuje w okresie jasnożółtej dojrzałości. Słoma
nieodziarniona zawiera: włókien 18-20%, nasion 12-14%, paz
dzierzy 35-
40%, plew 9-10%.
W warunkach upraw przemysłowych len osiąga wysokość 70-120 cm
tzw. długości ogólnej, liczonej od korzeni do końca wiechy.
Praktyczne zastosowanie w przerobie na włókno ma część łodygi
określana jako długość techniczna, tj. od szyjki korzeniowej do pierwszego
rozgałęzienia.
Właściwości  len ma bardzo gładką powierzchnię i jest przez to matowo
błyszczący.
Jest odporny na brud, nie zostawia kłaczków, jest bardzo chłonny. Może w
niego wsiąknąć nawet 23% wilgoci. Schnie bardzo szybko.
Dzięki tym właściwościom ma korzystny wpływ na naturalną
gospodarkę wodną organizmu i jest doskonały na letnie upały.
Jest odporny na zniszczenie, a mokry jeszcze bardziej wytrzymały na
rozrywanie niż suchy.
Dzięki zawartemu w nim klejowi roślinnemu jest sztywniejszy i
mocniejszy niż bawełna, a skłonność lnu do nadmiernego gniecenia
poczytuje siÄ™ za jego szlachetnÄ… cechÄ™.
Pielęgnacja  Len można prać a nawet gotować. Jednakże
uszlachetniony staje siÄ™ coraz mniej odporny na wysoka temperaturÄ™:
kolorowy len należy prać w temp. 60oC a najbardziej delikatny w temp.
Zaledwie 40oC. Jako środek piorący do lnu białego i bielonego zaleca się
52
pełnowartościowy proszek, do lnu kolorowego i nie bielonego delikatny
środek piorący bez wybielacza optycznego.
Można suszyć len w suszarkach lecz może się on wtedy skurczyć. Przy
prasowaniu wytrzymuje bardzo wysoka temperaturę, ale należy go
uprzednio zwilżyć.
Włókno lniane jest wartościowym surowcem dla przemysłu
włókienniczego.
Uzyskuje się z niego przędzę do produkcji tkanin bieliz
nianych, stołowych,
odzieży, brezentów, pasów transmisyjnych, sznurów, szpagatów, tkanin
opakunkowych, worków itp.
Jest używane do mieszanek z włóknami chemicznymi do produkcji tkanin
wełnopodobnych, lnianych i bawełnopodobnych.
Włókna lniane stosuje się również między innymi do wyrobu
odzieży takich jak np.: bluzki, koszule, spódnice, spodnie, kostiumy a także
wyroby do użytku domowego typu obrusy, bielizna pościelowa oraz
dodatki takie jak: buty, torby itp.
Zgodnie z ustawą o oznakowaniu odzieży, jako lniane mogą być
oznaczone jedynie włókna wydobyte z łodygi lnu.
Tkaniną czysto lnianą określa się wyłącznie tkaninę o 100% zawartości
lnu.
Zachodnioeuropejscy producenci wyrobów z lnu wprowadzili dla
nich symbol, który jest znany jako znak towarowy lnu na całym świecie.
Oznacza się nim wyroby z tkanin czysto lnianych lub półlnianych pod
warunkiem, że w mieszankach z innymi włóknami udział lnu musi wynosić
minimum 50%.
Symbol lnu gwarantuje dobrą jakość wyrobów.
53
 54
5. Wełna
5.1. Historia wełny  znaczenie i pochodzenie.
Wełnę owczą zaczęto wykorzystywać jeszcze wcześniej niż len,
którego uprawa była związana z osiadłym trybem życia naszych przodków.
Owca jest jednym z najstarszych oswojonych przez człowieka zwierząt.
Już w epoce żelaza zaczęto ścinać wełnę za pomocą nożyc, uprzednim zaś
sposobem pozyskiwania wełny było jej wyskubywanie.
W rozwoju hodowli owiec główna rolę odegrały Hiszpania i Anglia.
W Hiszpanii w wiekach średnich wyhodowano rasę owiec merynosowych,
która zdobyła przodujące miejsce w świecie.
W Anglii rozwinęła się hodowla szlachetnych ras owiec o włóknach
grubszych w porównaniu z wełną merynosową.
55
Do połowy XVIII w. owce merynosowe hodowano tylko w
Hiszpanii, istniał bowiem surowy zakaz wywożenia ich do innych krajów.
Do tego okresu hodowla owiec stała w Europie na bardzo niskim poziomie
z wyjątkiem Hiszpanii. Po zniesieniu zakazu wywożenia merynosów z
Hiszpanii hodowla owiec rozwinęła się w wielu krajach Europy oraz
przeniknęła na inne kontynenty.
Wytworzyło się wiele odmian, które powstały ze skrzyżowania merynosów
z owcami miejscowymi. Z Europy merynosy dostały się do Australii, gdzie
rasa ta znalazła szczególnie dogodne warunki hodowli.
Światowa produkcja wełny podwoiła się niemal w stosunku do
poczÄ…tku wieku.
Owce hoduje się niemal w każdym kraju. Pierwsze miejsce w hodowli
owiec zajmuje Australia, następnie kraje b. ZSSR, poza tym na wielką
skale hoduje siÄ™ owce w Nowej Zelandii, Chinach, Argentynie, Afryce
Południowej, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Turcji, Pakistanie, a także w
krajach bałkańskich.
W Polsce hodowla owiec w porównaniu z innymi krajami jest
prowadzona na niewielką skalę. Produkcja krajowa była zawsze
uzupełniana wełną importowaną.
5.1.1. Otrzymywanie wełny.
Owce strzyże się za pomocą nożyc ręcznych lub maszynek
elektrycznych. Strzyżenia dokonuje się raz w roku, w wyjątkowych
przypadkach dwa razy.
Całkowita okrywa włosowa owcy po zestrzyżeniu nie rozpada się,
ponieważ jest sklejona wydzielinami skóry i stanowi zwarte runo owcze.
56
 U owiec o włosach jednolitych cienkich np. merynosów, runo składa
się z wyrównanych włosów sklejonych w formie słupków.
Runo owiec o uwłosieniu mieszanym jest zbudowane z nierównych
licznych kosmyków.
57
Wełna zestrzyżona z owcy nosi nazwę wełny żywej w odróżnieniu
od wełny uzyskanej z owiec martwych, a więc gorszej.
Najdelikatniejszą wełnę otrzymuje się z owiec strzyżonych po raz
pierwszy. Jest to tzw. wełna jagnięca. Jakość wełny w runie nie jest
całkowicie jednolita. Najlepsza wełna pochodzi z łopatek i boków, gorsze
gatunki uzyskuje się z kończyn i podbrzusza. W związku z czym wełnę
sortuje się w zależności od miejsca, z którego została zestrzyżona.
Wełna w runie jest zanieczyszczona słomą, z
dz
błami roślin,
piaskiem itp. Oprócz tych zanieczyszczeń wełna surowa zawiera naturalne
wydzieliny skóry, tzw. tłuszczopot. Im cieńsza jest wełna tym więcej
zawiera tłuszczopotu. W celu usunięcia tłuszczopotu wełnę surową pierze
się w ciepłej wodzie z mydłem. Substancja tłuszczowa otrzymana przy
praniu wełny (zwana lanoliną) jest używana do wyrobu kremów, maści
leczniczych i mydeł zwanych lanolinowymi.
Zanieczyszczenia roślinne wełny usuwa się mechanicznie np. przez
wytrzÄ…sanie.
W przypadku trudnych do usunięcia zanieczyszczeń stosuje się
oczyszczanie chemiczne, tzw. karbonizacjÄ™. Karbonizacja polega na
działaniu na wyprana mokrą wełnę rozcieńczonym roztworem kwasu
siarkowego, który powoduje osłabienie celulozy.
58
Zanieczyszczenia roślinne ulegają wówczas pokruszeniu i dają się łatwo
usunąć.
Po karbonizacji wełna musi być wypłukana. Proces karbonizacji
prawidłowo przeprowadzony nie narusza wełny (rozcieńczony kwas jej nie
osłabia).
5.1.2. Podstawowe rasy owiec.
Owca dostarcza wełny, mięsa, mleka, kożuchów i skór. W zależności
od tego, który z tych produktów jest głównym celem hodowli, dzieli się
rasy owiec na grupy: wełniste, wełnisto-mięsne, mięsno-wełniste, mięsne.
Dla celów przemysłowych największą wartość przedstawiają rasy z grupy
wełnistych, to znaczy te, których zasadniczym przeznaczeniem jest
dostarczanie jak najbardziej wartościowej wełny, oraz rasy wełnisto-
mięsne.
Ze względu na charakter uwłosienia owce dzieli się na:
1. Owce o uwłosieniu jednolitym, których wełna jest wyrównana pod
względem długości i grubości.
2. Owce o uwłosieniu mieszanym, w którym występują włókna o
różnej długości i grubości.
Jako surowiec włókienniczy największe znaczenie ma wełna o jednolitym
charakterze. Wełny tej dostarczają szlachetne rasy owiec wełnistych, do
których zalicza się przede wszystkim merynosy i niektóre rasy wywodzące
się od merynosów.
Wartościowej wełny dostarczają również rasy mięsno-wełniste,
których hodowla rozwinęła się głównie w Wielkiej Brytanii. Przykładem
rasy wełnisto-mięsnej są meryno-prekosy hodowane także w Polsce.
Hodowla owiec o uwłosieniu mieszanym jest głównie nastawiona na
uzyskanie kożuchów lub skór. Są to rasy owiec rozpowszechnione w Azji,
59
Afryce oraz na wschodzie i południu Europy. Wełna otrzymana z tych
owiec nosi nazwę dywanowej i stosuje się ją do wyrobu dywanów, grubych
filców oraz tkanin samodziałowych.
5.2. Budowa włókna wełny.
Włókno wełny składa się z łańcuchów cząsteczkowych białka
(keratyny). Jest ono podobne do ludzkiego włosa. A
ańcuchy cząsteczkowe
białka tworzą fibryle, które z kolei są połączone w wiązki. Wiązki fibryli
tworzą rdzeń komórki wrzecionowatej. Dzięki swej budowie włókno wełny
jest niezmiernie elastyczne. We wnętrzu włókna splatają się ze sobą
spiralnie dwie różnorodne części o różnym składzie chemicznym.
Karbikowatość wełny wynika z niejednorodnej struktury jej włókien.
Oddziaływanie wilgoci i ciepła powoduje różne pęcznienie obu części
włókna. Gorąca para obluzowuje połączenie łańcuchów cząsteczkowych
białka.
Przy ochłodzeniu pomiędzy łańcuchami cząsteczkowymi tworzą się nowe
połączenia, stąd bardzo łatwo wełnę prasuje się i formuje.
Wełna jest bardzo higroskopijna. Pomimo higroskopijności wnętrza
włókien, ich powierzchnia jest odporna na wilgoć, gdyż jest otoczona
cienką warstwą naskórka. Naskórek ten przepuszcza parę wodną, jest
natomiast nieprzepuszczalny dla kropel.
60
5.2.1. Typy włókien wełny.
Z punktu widzenia morfologicznego można wyodrębnić następujące
typy włókien wełny:
1. Bezrdzeniowe, czyli puchowe.
2. Przejściowe.
3. Rdzeniowe.
4. Martwe.
5. Suche.
6. KryjÄ…ce, czyli szczecinowate
7. Psie.
61
WA
ÓKNA PUCHOWE. Są to włókna nie mające rdzenia, średnica ich nie
przekracza 30 µm.
WA
ÓKNA PRZEJŚCIOWE. Są grubsze i sztywniejsze, mają szczątkowy
rdzeń.
WA
ÓKNA RDZENIOWE maja rdzeń zbudowany z cienkościennych
komórek wypełnionych powietrzem, średnica rdzenia stanowi 1/4 - 1/3
średnicy włosa.
WA
ÓKNA MARTWE maja rozbudowany rdzeń stanowiący nawet do 90%
średnicy włosa. Odznaczają się dużą sztywnością, brakiem połysku i
łamliwością, mają ujemne właściwości technologiczne.
WA
OSY SUCHE. Są to włosy pozbawione w czasie swego wzrostu
tłuszczopotu. Są typem pośrednim między włosami rdzeniowymi i
martwymi. Występują czasem w okrywie owiec ras prymitywnych.
WA
OSY KRYJ
CE. Są to stosunkowo grube, krótkie włosy rdzeniowe,
bez połysku, sztywne i proste. Wyrastają w miejscach zabliz
nionych.
Stosowane do wyrobu przędzy nadającej się do produkcji tkanin i dzianin.
5.2.2. Rodzaje wełny.
Najważniejszymi cechami jakościowymi wełny są:
- grubość,
- karbikowatość,
- długość włókna.
Biorąc pod uwagę te cechy wełna dzieli się na:
1. Wełna cienka  otrzymywana z owiec merynos, jest to najcieńsza
weÅ‚na 15-23 µm. Włókna o dÅ‚ugoÅ›ci od 50-120 mm, karbikowatość
jest bardzo łukowata oraz średni łukowata.
62
2. Wełna średnia  pochodzi z owiec krzyżówkowych, jej grubość
wynosi od 24-30 µm a dÅ‚ugość 120-150 mm, karbikowatość
Å‚ukowata.
3. Wełna gruba  pochodzi z owiec rasy cheviot, z których otrzymuje
siÄ™ weÅ‚ny grube, grubość weÅ‚ny 30 µm a dÅ‚ugość 150 mm,
karbikowatość lekko łukowata i mało łukowata.
Ponadto wełnę można podzielić na:
1. czas strzyżenia owcy
- wełna z jagniąt,
- wełna roczna,
- wełna strzyżona raz do roku,
- wełna strzyżona raz na 8 miesięcy
2. sposób pozyskiwania
- wełna żywa  pozyskiwana z żywego, zdrowego zwierzęcia
- wełna z owiec martwych, zabitych ze względu na zły stan zdrowia
- wełna garbarska (skórna) z zabitych zwierząt
3. ze względu na proces przędzenia
- wełna czesankowa  cienka, z której powstają cienkie, jednorodne,
gładkie przędze
- wełna zgrzebna, z której powstaje gruba, szorstka przędza
63
- wełna dywanowa  gruba i ciężka do produkcji przędzy dywanowej
4. ze względu na stopień zużycia
- wełna wtórna  to wełna z odpadów produkcyjnych i z noszonej
odzieży, włókna wełny wtórnej są uszkodzone i są złej jakości.
5.2.3. Kształt, grubość i długość włókna wełny.
Kształt włókna  włókna wełny nie są proste, lecz wygięte wzdłuż
łuków. Właściwość ta nosi nazwę karbikowatości. Im włókno jest cieńsze,
tym więcej karbików przypada na 1 cm długości.
Przekrój poprzeczny włókna ma kształt zbliżony do koła.
Grubość wełny  podobnie jak długość zależy od rasy owiec, warunków
hodowli i wynosi od 15 do 40 µm. Na podstawie gruboÅ›ci włókna
64
klasyfikuje się wełnę na odpowiednie gatunki. Z cienkich włókien uzyskuje
się najbardziej wartościowe nitki.
Owce cienkowełniste, między innymi owce merynosowe, mają długość
wełny od 50 do 100 mm.
Najdłuższa wełna pochodzi z owiec grubowełnistych rasy angielskiej.
Długość ich włosa dochodzi do 400 mm.
5.2.4. Właściwości włókna wełnianego.
WYTRZYMAA
OŚĆ WA
ÓKIEN wełny na rozciąganie. Wełna jest
wytrzymała jednak mniej niż inne surowce odzieżowe. Grubsze włókna są
bardziej wytrzymałe na rozciąganie niż włókna cieńsze. Wełna po
zmoczeniu traci do 30% wytrzymałości, z tego względu odzież wełniana
nie jest szczególnie odporna na zużycie.
WYDA
UŻENIE WZGL
DNE. Włókna wełny wykazują dużą zdolność do
wydłużenia przy rozciąganiu. Włókna grubsze ulegają większemu
wydłużeniu niż włókna cieńsze. Wielkość wydłużenia zależy od stopnia
wilgotności włókien.
Włókno suche może ulec przy rozciąganiu wydłużeniu do 50%, a włókno
wilgotne do 70%. Duża zdolność włókien do wydłużenia przy rozciąganiu
jest przyczyną łatwego odkształcania się wyrobów wełnianych. Jednak
dzięki sprężystości wełny wyroby te nie deformują się.
Niemniej przy praniu wyrobów wełnianych i suszeniu należy unikać ich
wyciągania, duże obciążenie wodą mogłoby spowodować trwałe
zniekształcenie odzieży.
IZOLACYJNOŚĆ CIEPLNA. Wyroby wełniane charakteryzują się bardzo
dobrą izolacyjnością cieplną. Właściwość tę mają przede wszystkim dzięki
budowie włókna, które zawiera znaczną objętość powietrza. Karbiki
65
przyczyniają się do zwiększenia objętości powietrza we włóknie, a łuski na
powierzchni włókna utrudniają odpływ powietrza.
SPR
ŻYSTOŚĆ WA
ÓKIEN jest cechą szczególnie wartościową. Wyroby
wełniane po zgnieceniu powracają w niedługim czasie do pierwotnego
kształtu. Sprężystość wełny wpływa również na jej dobre właściwości
cieplno-izolacyjne.
Dzięki sprężystości włókien wyroby wełniane wykazują dużą trwałość w
użytkowaniu.
SPILŚNIANIE. Włókna wełny pod wpływem tarcia, podwyższonej
temperatury, wilgoci oraz środków alkalicznych spilśniają się, tj. tworzą
zbitÄ… masÄ™.
Tkaniny wełniane pod wpływem działania tych czynników stają się
bardziej zbite i kurczą się. Cieńsze rodzaje wełny, jak np. wełna
merynosowa, maja większą podatność do spilśniania niż wełny grubsze.
Podatność wełny do spilśniania jest łuskowatą powierzchnią włókien oraz
ich karbikowatością.
HIGROSKOPIJNOŚĆ. Wełna jest najbardziej higroskopijna spośród
wszystkich włókien. W normalnych warunkach klimatycznych zawiera
ok. 17% wilgoci. Może wchłonąć do 50% wilgoci, nie robiąc przy dotyku
wrażenia mokrej. Wyroby z wełny trudno się zwilżają. Włókna wełny
przesycone gorÄ…cÄ… parÄ… stajÄ… siÄ™ podatne na formowanie.
Pod działaniem pary i przy zastosowaniu zwiększonego ciśnienia można
częściowo formować i utrwalać kształt nadany niektórym elementom
wyrobów odzieżowych.
WRAŻENIA PRZY DOTYKU. Wyroby wełniane są ciepłe w dotyku i
mniej lub bardziej szorstkie. Noszone bezpośrednio na ciele wywołują u
niektórych osób, zwłaszcza u dzieci, uczulenie w postaci wysypki na
skórze.
66
BARWA. Naturalny kolor wełny jest zwykle lekko kremowy lub
jasnoszary. Wełna owiec pospolitych bywa też szara, brązowa lub czarna.
POA
YSK. W zależności od rasy owiec włókna mogą wyć matowe,
półmatowe lub z połyskiem.
5.2.5. Zmiana właściwości w wyniku uszlachetniania.
DEKATYZOWANIE. Tkaniny wełniane są gładzone, formowane,
przygotowywane do szycia za pomocą pary i ciśnienia, stają się dzięki
temu połyskliwe i przyjemne w dotyku.
FILCOWANIE. Umyślne filcowanie wyrobów wełnianych. Podczas
filcowania wyroby wełniane się zbiegają.
ZWI
KSZANIE NIEPRZEMAKALNOÅšCI. Po zastosowaniu silikonu
odzież wełniana staje się nieprzemakalna.
DRAPANIE. Poszczególne włókna wełny wyciąga się z tkaniny  splot
staje się wówczas niewidoczny.
KARBONIZACJA. Usuwanie zanieczyszczeń roślinnych kwasem
siarkowym.
ZAPOBIEGANIE FILCOWANIU. Dzięki zastosowaniu odpowiednich
środków chemicznych zmniejsza się podatność wełny na filcowanie,
można ją wtedy prac w pralkach automatycznych.
5.2.6. Rozpoznawanie włókien.
OBRAZ MIKROSKOPOWY
67
SPALANIE. Pali się małym gasnącym płomieniem, sprawia wrażenie,
jakby wrzała podczas palenia. Wydziela zapach palonych włosów.
Pozostawia ciemny i dający się rozetrzeć popiół.
TARCIE. Jeśli włókno wełny ściśnie się między kciukiem a palcem
wskazującym i potrze się je między palcami, to będzie się ono skręcać w
jednym kierunku, gdy je odwrócimy będzie skręcać się w stronę przeciwną.
ROZPUSZCZANIE. Kwas siarkowy  zimny, stężony kwas siarkowy
nieznacznie uszkadza wełnę. Natomiast ług sodowy wrzący, 5%-wy ług
sodowy oraz podchloryn litu rozpuszczają wełnę.
5.3. System przędzenia i wady wełny.
Powszechnie stosowane przemysłowe systemy w przędzalnictwie
wełny  rozróżnia się systemy: czesankowy, zgrzebny i półczesankowy.
SYATEM CZESANKOWY jest stosowany do wytwarzania z wełny
czesankowej przędzy czesankowej o Tt 80-16 (najczęściej 25-21). Włókna
przed przędzeniem właściwym są ułożone równolegle wskutek czesania
lub przetwarzania kabla z włókien chemicznych w konwerterze. Znane są
systemy czesankowe: francuski, angielski, nowokontynentalny,
konwerterowy i wiele ich odmian.
System francuski jest stosowany do przerobu wełen merynosowych (dł. 60-
100mm) i włókien chemicznych wełnopodobnych. Cechą
charakterystyczną jest czesanie wełen na czesarkach płaskich oraz
wytwarzanie niedoprzędu wałkowanego.
System angielski jest stosowany do przerobu wełen grubych i długich
(ponad 100mm, sortyment BC i grubsze). Używane są czesanki okrągłe
(Nobla).
68
Produkowany jest niedoprzęd silnie skręcony. Zespoły przygotowawcze
mają maszyny nadające skręt taśmom.
System nowokontynentalny jest bardzo podobny do systemu francuskiego.
Różni się jedynie stosowaniem innego typu niedoprzędzarki, która daje
niedoprzęd lekko skręcony (a nie wałkowaty).
System konwerterowy jest stosowany do wytworzenia z kabla taśmy
konwerterowej, pełniącej funkcję czesanki. Czesanka jest przerabiana w
stanie jednorodnym lub wchodzi w skład mieszanki z innymi czesankami
wytworzonymi systemem francuskim lub angielskim.
SYSTEM ZGRZEBNY jest stosowany do przerobu wełen krótkich,
włókien chemicznych oraz włókien uzyskanych ze zużytych szmat,
ścinków i odpadów przędz przez szarpanie i rozwłóknianie. Uzyskiwana
przÄ™dza jest grubsza Tt 1000-50 (µm 1-20). Proces jest krótki, gdyż
niedoprzęd uzyskuje się od razu na zgrzeblarce dzieląc podłużne runo
przez dzielnik rzemykowy. Nazywany jest dlatego także przędzeniem
dzielnikowym (paskowym).
SYSTEM PÓA
CZESANKOWY jest stosowany do przerobu wełny i
włókien chemicznych bez czesania, lecz z wielokrotnym rozciąganiem.
Uzyskuje się przędzę o Tt 80-32, nieco gorszej jakości niż przędze
czesankowe.
WADY WEA
NY  Cechy ujemne powstałe z przyczyn fizjologicznych w
ciągu życia zwierzęcia podczas odrostu wełny. Rozróżnia się:
1. wełnę nadrunną, mającą włókna dłuższe od normalnych, wystające
przed runo
2. wełnę markowaną zawierającą włókna o nienormalnej
karbikowatości
3. wełnę nitkowatą, gdzie poszczególne włókna są podobne do pętelek
4. wełnę ościstą zawierającą włókna szczecinowate.
69
5.4. Wełna  podsumowanie wiadomości.
Wełna pochodzi z owiec różnych ras. Do ras dostarczających wełny
o wartości użytkowej należą przede wszystkim owce merynosy, angielskie
rasy szlachetne oraz ich krzyżówki. Rozróżnia się wełnę owczą jednolitą i
mieszaną. Najlepsze wełny jednolite otrzymuje się z merynosów. Jest to
wełna cienka, silnie karbikowana, lecz stosunkowo krótka (o odroście
rocznym 4-120 mm). Z owiec angielskich ras szlachetnych z terenów
górskich otrzymuje się wełnę długą (150-400 mm), z połyskiem lub
matową, nadającą się do przędzenia czesankowego. Z owiec ras
angielskich z terenów nizinnych otrzymuje się wełnę krótką (50-100 mm),
jednolitą, nadającą się do przędzenia czesankowego i zgrzebnego.
Wełnę otrzymuje się przez zestrzyżenie okrywy włosowej zwierzęcia (runo
owcze) oraz jej obróbkę.
Pierwsza operacja obróbki wstępnej jest sortowanie runa na
sortymenty zbliżone pod względem charakteru i właściwości oraz ilości
zanieczyszczeń.
Następnie przez trzepanie i płukanie wstępne (w wodzie) usuwa się
zanieczyszczenia mechaniczne (np. piasek, kurz, części roślin) oraz
częściowo zanieczyszczenia chemiczne (pot). W kolejnej operacji, tzw.
praniu właściwym (gorącej wodzie z mydłem), następuje usunięcie
tłuszczu. Po praniu wełnę płucze się, odwadnia, suszy do zawartości
wilgoci ok. 17%.
Wełnę bardzo zanieczyszczoną (obłożoną do 6%) poddaje się
karbonizacji, podczas której pod wpływem kwasu siarkowego są usuwane
pozostałe zanieczyszczenia roślinne.
Wełnę zarzuconą poddaje się bieleniu.
Wełna żywa jest to wełna naturalna zdjęta ze zwierząt żywych przez
strzyżenie lub wyczesywanie.
70
Rozróżnia się wełnę pochodząca ze strzyży wiosennej i jesiennej
(przy dwukrotnym strzyżeniu w ciągu roku). Wełna żywa jest
podstawowym surowcem dla przemysłu włókienniczego.
Wełna martwa to wełna zdjęta ze skóry po śmierci zwierzęcia. Ustępuje
wełnie żywej pod względem wytrzymałości, sprężystości i połysku.
Wełna martwa trudniej się barwi. Dzieli się ją na:
1. wełnę skórną  wełna zestrzyżona ze zwierząt padłych lub zabitych;
jest gorsza od wełny żywej pod względem własności fizycznych
2. wełnę garbarską  wełna otrzymywana przez odwłaszanie skór
metodÄ… chemicznÄ…, biologicznÄ… lub enzymatycznÄ…
3. wełnę futrzarską  wełna otrzymywana przez chemiczne
odwłaszanie futer i kożuchów lub przystrzyganie kożuchów; wełna z
odwłaszania jest stosowana w przędzalnictwie i do wyrobu filców, a
wełna z przystrzygania w przędzalnictwie zgrzebnym.
Tak więc głównym dostawcą wełny są owce.
Zgodnie z przyjętym powszechnie prawem o oznakowaniu tekstyliów,
pojęcie wełny obejmuje również delikatne zwierzęce futra np. kaszmir i
mohair (z kóz), angorę (z królików angorskich) oraz alpakę, wielbłądzią
wełnę i wełnę uzyskiwaną od lam.
Właściwościami wełny jest to, że jest ona dosyć odporna na brud i
mało się gniecie. Często wystarczy wywiesić wełnianą odzież na wilgotne
powietrze, nie tylko wygładzają się zgniecenia, ale również zanikają
zapachy, np. potu, jedzenia, dymu tytoniowego. Wełna nie przyjmuje
kropelek wody, ale może wchłonąć aż 40% wilgoci w formie pary wodnej.
Schnie powoli, jest doskonałym izolatorem ciepła.
W wyniku filcowania można udoskonalać jeszcze tę cechę, wełna
staje się wtedy również nieprzewiewna. Wełnę można prać tylko ręcznie,
używając delikatnych środków piorących lub przeznaczonych wyłącznie do
71
wełny. Temperatura wody nie powinna przekraczać 30oC. Wełnę pierze się
w dużej ilości wody, lekko wyciskając, w żadnym wypadku nie wolno jej
wyżymać i trzeć.
Wełna nie lubi długotrwałego moczenia.
Jedynie wełnę odporną na filcowanie można prać w pralce. Należy
pamiętać, aby nie odwirowywać wełny, lecz delikatnie ją wyciskać. Nie
wolno jej suszyć w suszarkach ani bezpośrednio na słońcu. Garderobę z
delikatnej wełny np. żakiety, spodnie, spódnice czyści się chemicznie.
Wełnę prasuje się średnio rozgrzanym żelazkiem.
Typowymi tkaninami wełnianymi są: Afgalaine, Boudi, Cheviot, Flanela,
Flausz, Filc, Muślin, Szetland, Sukno, Tweed.
Wełnę stosuje się do wyrobu garniturów, kostiumów, butów,
płaszczy a także kurtek, swetrów, sukien. Ponadto z wełny wytwarza się
takie dodatki jak: krawaty, szale, kapelusze, skarpety, pończochy.
Stosowana jest również do wyrobów użytku domowego takich jak: kołdry,
dywany, tapicerka.
Zgodnie z ustawą o oznakowaniu odzieży, nazwą żywa wełna
określa się wełnę pochodzącą z żywej owcy. Wyroby z żywej wełny muszą
się składać z włókien używanych po raz pierwszy i poddanych procesom
obróbki koniecznej wyłącznie do produkcji danego towaru. Odzież
składająca się w 100% z żywej wełny może być określana mianem czysta
żywa wełna.
Częścią składową czystej żywej wełny mogą być poza tym obce
włókna domieszane podczas produkcji  0,3% i zdobienia  7%. W
przypadku mieszanek nazwa żywa wełna może być użyta tylko wówczas,
gdy zawarta w nich wełna odpowiada jakościowo żywej wełnie, a udział
procentowy żywej wełny w mieszance wynosi co najmniej 25%. Oprócz
wełny w mieszankach można używać tylko jednego innego włókna.
72
Symbol wełny jest używany do oznaczenia czystej żywej wełny.
Przy produktach oznaczonych tym symbolem gwarantowana jest nie tylko
czystość surowca, lecz także pewne właściwości jakościowe.
Symbol wełny combi stosuje się do mieszanek z jednym rodzajem
wełny, przy 60% zawartości żywej wełny w mieszance. Symbol ten
gwarantuje zachowanie cech oznaczonych symbolem wełny.
Wymagania na obydwa symbole są dokładnie regularnie sprawdzane.
73
6. Jedwab
6.1. Historia jedwabiu i jego główni producenci.
Jedwab naturalny jest to włókno pochodzące z oprzędu gąsienicy
motyla nocnego z rodziny przÄ…dek, zwanego jedwabnikiem morowym.
Ojczyzną jedwabników są prawdopodobnie Chiny, gdzie ich
hodowla była znana na kilka tysięcy lat przed naszą erą. W Krajach
Europejskich hodowla jedwabników zaczęła się rozpowszechniać w
VI w. naszej ery. Rozwinęła się wszędzie tam, gdzie udaje się uprawa
morwy białej, której liście stanowią pożywienie dla gąsienicy jedwabnika.
Oprócz jedwabników hodowlanych istnieją również jedwabniki dziko
żyjące.
W Polsce hodowla jedwabnika i wyrób tkanin jedwabnych znany był
już w XVIII w. Produkcja jedwabiu była jednak niewielka, ożywienie jej
nastąpiło dopiero w okresie międzywojennym, dzięki działalności ośrodka
doświadczalnego w Milanówku pod Warszawą, który rozpoczął hodowlę
jedwabników w kraju.
Produkcja światowa surowego jedwabiu w latach 90-tych wynosiła
ok. 70.000 ton.
Stanowi to mniej niż 0,2% światowej produkcji włókien. Jedwab można
wytwarzać jedynie na takich terenach, na których występuje drzewo
morowe.
Główni producenci jedwabiu to:
1. Chiny
2. Indie
3. Japonia
4. Kraje b. ZSRR
5. Brazylia
74
6. Korea
7. Tajlandia
8. Turcja
9. Francja
6.1.1. Hodowla jedwabiu.
Samica motyla jedwabnika składa 400-500 jajeczek. Jajeczka
przechowuje siÄ™ w pomieszczeniu o temp. 2-4oC. Z chwilÄ… ukazania siÄ™
liści na morwie ożywia się je, podgrzewając w temp. 17-18oC, następnie do
temp. 27oC. Wylęgnięte w tych warunkach gąsienice żywi się liśćmi
morwy.
Pod koniec okresu swojego życia, który trwa 30-36 dni, gąsienica
rozpoczyna snucie oprzędu. Substancja, z której powstaje nić, jest
wytwarzana przez nią w dwóch gruczołach przędnych.
Na zewnątrz gąsienica wydziela jedną nić, która składa się wewnątrz z
dwóch włókien elementarnych spojonych ze sobą substancją kleistą
tzw. serycyną. Gąsienica zaczyna wytwarzanie oprzędu od wysnuwania
luz
nych włókien, które przyczepia do oprzędników (są to suche gałązki
z
dz
bła słomy).
Oprzęd formuje za pomocą ósemkowatych ruchów głowy, układając nić
warstwami.
Po wytworzeniu oprzędu gąsienica przeobraża się w poczwarkę.
Oprzęd z zawartą w nim poczwarką nazywa się kokonem. Kokony w
zależności od rasy jedwabnika, mają kształt owalny lub kulisty. Wymiary
kokonu jedwabnika morowego wynoszą : długość 25-40 mm, średnica 15-
20mm. W normalnym cyklu rozwojowym poczwarka po kilkunastu dniach
przeobraża się w motyla, który wydziela ciecz rozmiękczającą kokon i
przez powstały otwór wydostaje się na zewnątrz.
75
 Przy hodowli nie dopuszcza się do przeobrażenia poczwarki w
motyla i przedziurawieniu kokonu. Zebrane kokony poddaje siÄ™
zamorzeniu gorÄ…cÄ… parÄ… lub gorÄ…cym powietrzem.
6.1.2. Otrzymywanie jedwabiu hodowlanego.
Kokony po zdjęciu z nich resztek splątanych włókien sortuje się, a
następnie wrzuca do gorącej wody, która zmiękcza serycynę, zlepiając
nitki. Po zdjęciu z powierzchni kokonów cienkiej splątanej warstwy,
odnajduje się końce włókien przy użyciu urządzenia zaopatrzonego w
ruchome szczotki, a następnie kokony rozwija się . Rozwinięte nitki z kilku
76
kokonów łączy się razem i nawija na motowidłach w motki. Otrzymany
jedwab nosi nazwę jedwabiu surowego, czyli greży.
Greża składa się z kilku nitek nie skręconych a jedynie sklejonych
serycynÄ….
Na skutek obecności serycyny jedwab surowy jest sztywny i matowy.
Aby usunąć kleiste substancje poddaje się go całkowitemu lub
częściowemu odklejaniu przez gotowanie w roztworze mydła.
W procesie tym jedwab traci kilkadziesiąt procent masy i staje się miękki,
lśniący i podatny na barwienie. Niektóre gatunki tkanin jedwabnych
pozbawionych serycyny poddaje się kąpieli w roztworach soli metali, które
jedwab łatwo wchłania, nazywa się to obciążeniem jedwabiu, przykładem
jest tafta jedwabna.
Kokonu nie można rozwinąć całkowicie, ponieważ włókno jest w
niektórych warstwach splątane i posklejane.
Trudną do rozwinięcia warstwę stanowi fryzon znajdujący się na
zewnętrznej stronie kokonu, oraz wewnętrzna błonka kokonu tzw. koszulka
ZawierajÄ…ca martwÄ… poczwarkÄ™.
Włókna nie dające się rozmotać oraz opląt, który wytwarza gąsienica na
początku snucia, a także uszkodzone kokony, przerabia się na przędzę.
6.1.3. Otrzymywanie dzikich gatunków jedwabiu.
Oprócz jedwabnika morwowego hodowanego przez człowieka
istnieją inne gatunki motyli, których gąsienice tworzą oprzędy.
Motyle te żyją dziko w Chinach, Japonii, Indiach i żywią się liśćmi dębu
lub innych drzew czy roślin. Kokony dziko żyjących gąsienic zbiera się z
drzew i krzewów, dlatego jedwabiu nie da się rozmotać ani usunąć z niego
substancji kleistej, zachowuje on swÄ… naturalnÄ… barwÄ™.
77
Włókna jedwabników dzikich są grubsze od włókien jedwabnika
hodowanego i mają słaby połysk. Wyrabia się z nich grubsze tkaniny.
Tkaniny te zaś są bardzo cenione, gdyż są niezwykle trwałe w
użytkowaniu.
Przekrój poprzeczny włókna dzikiego jedwabiu jest inny niż przekrój
poprzeczny włókna jedwabiu hodowlanego.
6.2. Budowa włókna jedwabiu.
Fibroina  podobnie jak keratyna
składa się z łańcuchów cząsteczkowych
białka.
Każda z dwóch nitek fibroinowych
składa się z wiązek fibryli.
Fibryle są najcieńszymi strukturami
wewnątrz włókna, składającymi się z
kolei z mikrofibryli. Mikrofibryle
składają się z łańcuchów
cząsteczkowych białka.
A
ańcuchy cząsteczkowe i ich ułożenie wewnątrz włókna (struktura
 zmiętego liścia ) wpływają na właściwości fizyczne, chemiczne i
78
biofizyczne jedwabiu. Taka budowa włókna powoduje przede wszystkim
dobrą trwałość i elastyczność jedwabiu.
Serycyna  substancja kleista, otacza włókna elementarne i skleja je
ze sobą. Składa się ona z przezroczystej, rozpuszczalnej w wodzie
substancji białkowej nasyconej mniejszą lub większą ilością pigmentu.
Serycyna nadaje kokonowi jego naturalną barwę, która w przypadku
jedwabiu morwowego jest biała do żółtej lub pomarańczowożółtej, a w
przypadku jedwabiu dębowego od żółtej po czerwoną lub jasno- i
ciemnobrÄ…zowÄ….
6.2.1. Właściwości fizyczne i użytkowe jedwabiu.
Kształt włókien. Surowe włókno jedwabiu rozwinięte z kokonu
składa się wewnątrz z dwóch włókien elementarnych sklejonych serycyną.
Przekrój poprzeczny włókna ma kształt zbliżony do trójkąta z
zaokrąglonymi wierzchołkami.
Powierzchnia włókien jest gładka.
79
Długość włókna. Całkowita jego długość w kokonie wynosi około 3000m,
natomiast długość włókna, która daje się odwinąć z kokonu, wynosi ok.
1000m.
Grubość włókien. Średnia grubość nitki jedwabiu pozbawionego serycyny
wynosi 20-32 µm.
Jedwab jest najcieńszym włóknem spośród wszystkich włókien
naturalnych. Można z niego wytwarzać tkaniny bardzo cienkie o gładkiej
powierzchni.
Wytrzymałość włókien na rozciąganie jest bardzo duża, natomiast
wytrzymałość włókna mokrego jest nieco mniejsza.
Nici do szycia i tkaniny z jedwabiu naturalnego, mimo że są bardzo
cienkie, to wykazują dużą wytrzymałość.
Wydłużenie względne. Przy rozciąganiu włókno ulega znacznemu
wydłużeniu, które dochodzi do 26% pierwotnej długości.
Sprężystość włókien jest bardzo duża.
Tkaniny z jedwabiu po zmięciu bardzo szybko rozprostowują się, a kilka
metrów jedwabnej tkaniny ciasno zwiniętej zajmuje niewielką objętość.
Izolacyjność. Jedwab jest chłodny w dotyku, mimo to zatrzymuje ciepło. Z
filomentu jedwabnego otrzymuje się cienką tkaninę, o małej porowatości,
która gładko układa się na skórze; dlatego działa ochładzająco. Pomimo to,
cienkie tkaniny jedwabne zatrzymują ciepło, gdyż nagromadzone
powietrze między ciałem a cienkim, gęstym materiałem niełatwo się spod
niego wydostaje.
Higroskopijność. W normalnych warunkach klimatycznych jedwab
zawiera 11% wilgoci. Może wchłonąć do 30% wody nie sprawiając w
dotyku wrażenia wilgotnego, ponieważ wilgoć wsiąka szybko w wolne
przestrzenie wewnątrz włókien.
Wrażenia przy dotyku. Tkaniny jedwabne pozbawione serycyny są przy
dotyku gładkie, śliskie, miękkie, podatne na układanie w fałdy, draperie itp.
80
Tkaniny z jedwabiu naturalnego nie odklejonego lub częściowo
odklejonego sÄ… bardziej sztywne.
Barwa włókien jedwabiu nie odklejonego (zależy od rasy jedwabnika)
przeważnie jest kremowa, biała lub żółta. Substancje barwne zawarte są w
serycynie, po odklejeniu której włókno uzyskuje jasnokremowy prawie
biały kolor.
Połysk. Jedwab pozbawiony serycyny odznacza się charakterystycznym
ładnym połyskiem.
Właściwości elektrostatyczne. Jedwab prawie się nie elektryzuje
ponieważ ciągle jest wilgotny dzięki czemu odprowadza ładunki.
Odporność użytkowa. Dezodoranty, perfumy i pot mogą powodować
odbarwienia jedwabiu i sprawić, że stanie się on łamliwy; z tego powodu w
odzież jedwabną powinno się wszywać wkłady tzw. potówki.
WA
AŚCIWOŚCI POSZCZEGÓLNYCH GATUNKÓW JEDWABIU
1. odserycynowany jedwab morwowy  gniecie siÄ™ w niewielkim stopniu,
jest miły w dotyku, błyszczący
greża: gładka, najcieńsza
jedwab szopowy: cienki, gładki, jednorodny
bureta: grubsza, niejednorodna
2. obciążony jedwab morwowy  jedwab gruby, ciężki i sztywny, jest
gniotliwy, o mniejszej wytrzymałości
3. jedwab dziki  gruby, rzadko siÄ™ go odkleja, twardy w dotyku, jest
cięższy od jedwabiu morwowego, ma ciemniejszy, matowy kolor, matowo
połyskujący, bardziej odporny na pot.
81
 Oprócz wymienionych właściwości, właściwości jedwabiu zależą od
gatunku gąsienic (jedwab morwowy, jedwab dziki), od rodzaju włókien i
ich obróbki oraz od etapu obróbki.
6.2.2. Rozpoznawanie włókien.
SPALANIE  Jedwab pali się powoli, małym gasnącym płomieniem.
Wydziela zapach palonych włosów. Pozostawia ciemny dający się
rozetrzeć popiół. Przy jedwabiu obciążonym spopielona kratka.
WYGL
D  Odserycynowany jedwab morwowy jest połyskliwy, gładki i
miękki.
Greża  bardzo cienka. Jedwab szopowy cienki.
Bureta  gruba. Jedwab obciążony gładki i sztywny. Jedwab dziki
niejednorodny, twardy.
ROZPUSZCZANIE  Kwas siarkowy rozpuszcza jedwab niszczÄ…c go.
Podchloryn litu rozpuszcza jedwab.
OBRAZ MIKROSKOPOWY
82
6.3. Jedwab  podsumowanie wiadomości.
Jedwab prawdziwy uzyskuje się z kokonów jedwabnika morwowego
(hodowane gąsienice jedwabnika), włókno będące produktem wydzielania
gruczołów przędnych jedwabnika.
Włókno wydziela się z kokonów. Zebrane kokony zamorza się, nie
dopuszczajÄ…c do zniszczenia ich przez motyle. Kokony poddaje siÄ™
następnie rozmotywaniu, które odbywa się w dwóch fazach.
W fazie pierwszej kokony zaparza siÄ™ w gorÄ…cej wodzie (70oC) w celu
rozluz
nienia zewnętrznej otoczki serycynowej, poczym zdejmuje się z nich
odklejoną warstwę zewnętrzną. W fazie drugiej, po odnalezieniu końców
włókien w każdym oprzędzie, przenosi się je do wanienki i rozmotywuje
na motkach.
Z rozmotanych oprzędów tworzy się greża.
83
Grubość włókna mającego budowę fibrylarną.
Grubość włókna nie jest jednakowa i najgrubsze włókna występują
w warstwie zewnętrznej kokonu, najcieńsze w warstwach wewnętrznych i
Å›rednia grubość włókna 20-23 µm, samozryw 22-35 Km, wydÅ‚użenie 12-
25%. Włókno jest odporne na działanie kwasów, alkaliów, wysokiej
temperatury, wilgoci, słońca, promieniowania podczerwonego i
nadfioletowego, jest higroskopijne, z
le przewodzi ciepło i elektryczność.
Najszlachetniejsze są jedwabie tkane z nici długości ok. 1000m.
otrzymywanych ze środkowej części kokonu. Zewnętrzna oraz mocniej
zlepiona wewnętrzna warstwa kokonu przerabiane są na pośledniej jakości
przędzę jedwabną, względnie buretę jedwabną. Z kokonów żyjących w
naturze jedwabników otrzymuje się surówkę jedwabną.
Właściwości  Jedwab jest przyjemny w noszeniu, ogrzewa podczas
chłodów; chłodzi podczas upałów.
Tkaniny jedwabne wchłaniają bez odczuwalnego zawilgocenia tyle
wilgoci, ile wynosi połowa ich wagi. Jedwab szybko przekazuje na
zewnątrz wilgoć wydalana przez skórę. Ale uwaga: pot często pozostawia
na jedwabiu plamy i powoduje, że tkanina staje się krucha. Dlatego zawsze
należy wszywać w jedwabną odzież specjalne potniki.
Jedwab charakteryzuje się wysoką wytrzymałością na rozrywanie.
W zależności od jakości, rodzaju przędzy i stopnia uszlachetnienia
jest lekki i sprężysty bądz
ciężki i sztywny oraz stosownie do tego bardziej
lub mniej siÄ™ gniecie.
Właściwości chemiczne jedwabiu zbliżone są do wełny gdyż obydwa
te włókna zbudowane są z białek.
W pielęgnacji, aby uniknąć ryzyka uszkodzenia tkaniny, lepiej oddać
jedwab do pralni.
Wyłącznie chemicznie czyści się taftę, brokat jedwabny, szyfon, organzę,
satynę, żorżetę.
84
Także drukowane i ciemne jedwabie bezpiecznie jest prać chemicznie,
wówczas na pewno nie zafarbują. W domu piorąc jedwab należy robić to
ręcznie w temp. 30oC w delikatnych środkach piorących. Nie należy go
trzeć, wyciskać, wirować i wyżymać. Trzeba go dobrze wypłukać, najpierw
w letniej potem w zimnej wodzie.
Nie wolno suszyć jedwabiu na słońcu lub przy kaloryferze. Prasuje się go
lekko ciepłym żelazkiem po lewej stronie materiału; surówkę jedwabną
dopiero wtedy, gdy jest zupełnie sucha, inne rodzaje lekko wilgotne.
Typowe tkaniny jedwabne to:
Bureta, Szyfon, Krepa, Żorżeta, Satyna, Tafta, Organza a także wiele
innych.
Jedwab używany jest najczęściej w czystej postaci, ale można go mieszać
ze wszystkimi włóknami odzieżowymi.
Jedwab jest włóknem o wszechstronnym zastosowaniu (do celów
odzieżowych i technicznych) i dużych walorach użytkowych.
Stosowany jest do produkcji tkanin odzieżowych i dekoracyjnych,
nici chirurgicznych, sit młynarskich, izolacji przewodów używanych do
maszyn matematycznych, ponadto wykorzystuje siÄ™ go w radiotechnice,
przemyśle lotniczym, precyzyjnym.
W odzieżownictwie stosowany jest do wyrobu: sukien, bluzek, eleganckiej
bielizny itp.
Zgodnie z ustawą o oznakowaniu odzieży nazwą jedwab określa się
jedynie włókna otrzymane z kokonu jedwabnika.
Międzynarodowy symbol jedwabiu został wydany przez Europejski
Sekretariat ds. jedwabiu.
Symbol ten gwarantuje czystość jedwabiu i jego jakość.
85
 86
7. Inne włókna roślinne i zwierzęce
7.1. Inne włókna roślinne.
7.1.1. Konopie.
Włókno łodygowe. Konopie  są obok lnu główną rośliną uprawną w
Polsce, uprawa konopi i ich przerób na odzież znane były już w Chinach na
kilka tysięcy lat przed naszą erą.
Roślina ta wymaga cieplejszego klimatu niż len. W Polsce uprawia
się przeważnie w województwach południowych. Największym
producentem konopi w Europie są kraje byłego Związku Radzieckiego,
Polska, Czechy, Węgry, Słowacja, Włochy, Turcja.
Konopie należą do rodziny pokrzywowatych i są rośliną
jednoroczną. Wysokość łodygi konopi dochodzi od 2,5-4m. Liście konopi
są długie o wąskich ząbkowatych blaszkach. Są rośliną dwupienną
(wyróżnia się osobniki męskie i żeńskie).
Osobnik męski. Osobnik żeński.
87
Otrzymywanie włókien  W celu otrzymania włókien zbiór
wszystkich roślin konopi odbywa się pod koniec kwietnia. Słoma koszona
po odziarnieniu jest roszona lub namoczona, podobnie jak len. Konopie
poddaje się łamaniu aby oddzielić zdrewniałe części od reszty łodygi, a
następnie w celu ostatecznego oczyszczenia, poddaje się czesaniu.
Właściwości i zastosowanie włókien  Włókno elementarne konopi
ma grubość od 10-50µm i dÅ‚ugość od 5-10mm. Przekrój poprzeczny
włókien jest podobny do przekroju lnu. Włókno techniczne sklejone
substancjami pektynowymi ma długość od 1,5-2m. Barwa konopi jest
zielona, żółtobrązowa lub srebrnobiała. Włókna konopi odporne są na
pranie, mogą być bielone i barwione.
Wytrzymałość na rozciąganie jest duża.
Konopie sortuje się na włókna przędzalnicze przeznaczone do wyrobu nici
i przędzy na tkaninę oraz na włókna powroz
nicze.
Z przędzy konopnej wytwarza się tkaniny żaglowe, namiotowe, sieci,
worki.
7.1.2. Juta.
Włókno łodygowe. Juta  uprawiana jest w krajach o klimacie
tropikalnym i wilgotnym: Indie, Chiny, Brazylia, Australia.
Juta jest włóknem łykowym otrzymywanym z łodyg roślinnych z rodziny
lipowatych. Wymaga ciepłego klimatu, dużej ilości opadów, żyznej gleby.
Roślina ma ok. 4,5m wysokości a okres wegetacji trwa od 85-100 dni.
Roślinę ścina się po przekwitnięciu, lecz przed dojrzeniem torebek.
Następnie łodygi moczy się w wodzie po czym włókno łatwo oddziela się
od Å‚odygi i suszy siÄ™.
Długość włókna technicznego wynosi do 3,5m, a elementarnego od
0,8-7cm.
88
Włókna juty odznaczają się jedwabistym połyskiem, mają małą
higroskopijność i łatwo dają się barwić. Przędzę jutową używa się do
produkcji tkanin opatrunkowych, obić meblowych, zasłon, izolacji
elektrycznych.
Juta JU
7.1.3. Ramia.
Ramia to włókno uzyskiwane z łyka łodygi pokrzywy Chińskiej,
która jest uprawiana w Chinach, Japonii, Indiach, Egipcie.
A
odygi rośliny moczy się w wodzie i zeskrobuje się z nich korę w celu
uzyskania włókna.
Włókna ramii oddziela się poprzez dekatyzację zielonych łodyg i roszeniu
Å‚yka.
Włókno ramii odznacza się miękkością, delikatnością, wysoką
higroskopijnością. Jest białe, mocne i odporne na wpływy atmosferyczne i
czynniki chemiczne. Stosowane do wyrobu obrusów, firanek, koronek,
haftów itp.
Ramia RA
89
7.1.4. Kapok.
Kapok KP
Włókno roślinne z nasion kapoku.
Kapok uprawiany jest w Brazylii, Indiach, Indonezji, Meksyku, Afryce
Wschodniej i Zachodniej.
Wewnątrz włókna kapoku znajdują się przestrzenie wypełnione
powietrzem, jego gęstość wynosi 0,35g/cm3. Dzięki naturalnej zawartości
tłuszczu kapok jest nieprzemakalny.
Jego włókna są cienkie, miękkie i błyszczące.
7.1.5. Sizal.
Włókno liściaste. Sizal otrzymywany jest z liści Agawy, której
ojczyznÄ… jest Meksyk.
Wydobycie włókien z liści odbywa się za pomocą specjalnych noży.
Grubość włókna wynosi od 7-50 µm, a dÅ‚ugość włókna ok. 1m.
Włókno jest wytrzymałe, elastyczne, słabo wchłaniające wilgoć. Sizal
używany jest do produkcji lin, powrozów, sieci rybackich.
Sizal SI
90
7.1.6. Manila.
Włókno liściaste. Manila jest włóknem otrzymywanym z liści
bananowca. Roślina uprawiana głównie na Filipinach a także w Indiach i
Ameryce Północnej.
Włókno manili jest lepkie, mocne, odporne na działanie wody morskiej, o
dużym połysku, o barwie białej lub brunatnej. Manila stosowana jest
głównie do wyrobu lin okrętowych, sieci rybackich. Włókna najcieńsze 
najlepsze, stosuje siÄ™ do wyrobu kapeluszy.
Manila AB
7.1.7. Kokos.
Włókno owocowe. Włókna kokosowe otrzymuje się z owoców
palmy kokosowej.
Włókna znajdują się na zewnętrznej warstwie łupi orzecha.
Włókno kokosowe jest sztywne i trudno podzielne, ale odporne na zużycie
mechaniczne i wpływ wody. Dzięki lekkości włókna, liny kokosowe nie
tonÄ….
Włókno ma zastosowanie do wyrobu chodników, wycieraczek, pasów
napędowych, lin okrętowych.
Kokos CC
91
7.2. Inne włókna z uwłosienia zwierząt.
7.2.1. Wełna kozia.
Do wyrobu materiałów odzieżowych używa się również wełny kóz
angorskich oraz kaszmirskich. Kozy angorskie hoduje siÄ™ w Azji Mniejszej
oraz w Ameryce Północnej i w Afryce Południowej.
Wełna ta znana jest w handlu pod nazwą  mohair . Barwa wełny
angorskiej jest biała o pięknym jedwabistym połysku.
Włosy są miękkie, bezrdzeniowe, nie maja zdolności do spilśniania.
Bywają używane jako domieszka do wełny owczej.
Służą do wyrobu tkanin zwanych  alpaka , pluszów, imitacji futer, jak
również tkanin i dzianin zwanych mohair.
Natomiast kozy kaszmirskie hoduje się w górach Himalajach. Wełna
kaszmirska jest nadzwyczaj delikatna i ma piękny połysk.
Jest używana do wyrobu chustek i szali kaszmirskich oraz cienkich tkanin
sukienkowych.
92
7.2.2. Wełna wielbłądzia.
Wełny tej dostarczają wielbłądy jednogarbne hodowane w Afryce
Północnej i wielbłądy dwugarbne hodowane w Azji.
Wełna porastająca skórę wielbłąda, składa się z włókien grubych i
długich oraz z włókien krótkich, cienkich, bardzo miękkich, lekkich i
wytrzymałych na rozciąganie.
Włókna krótkie są cennym surowcem do wyrobu tkanin na płaszcze,
podpinki, swetry itp.
Wełnę wielbłądzią przerabia się zachowując jaj naturalny jasnobrązowy
kolor.
7.2.3. Wełna królika angorskiego.
Wełnę otrzymuje się przez wyczesywanie.
Włókna są koloru białego lub jasnoszarego, o długości ok. 70mm,
puszyste, w dotyku miękkie, bardzo lekkie, sprężyste, o jedwabnym
połysku.
Bywają używane jako domieszka do wełny owczej stosowanej na przędzę
do wyrobu dzianin.
93
7.2.4. Włos króliczy i zajęczy.
Włókno królicze i zajęcze jest nazywane włosiem. Włókna te służą
do wyrobu wysoko gatunkowych filców kapeluszniczych.
Włos króliczy najlepiej nadaje się na kapelusze o powierzchni gładkiej.
Zajęczy na kapelusze welurowe.
Włosy te są cennym surowcem, który Polska eksportuje.
7.2.5. Włosie końskie.
Pozyskiwane z końskich ogonów włókna są mocne, sztywne,
jednocześnie elastyczne.
Włosie z ogona bywa używane do wyrobu tzw. włosianek służących w
krawiectwie do usztywniania wyłogów, przodów odzieży męskiej.
Włosie służy również do wyrobu szczotek, sit, plecionek na kapelusze
damskie.
Obecnie włosie końskie stosowane do wyrobu sztywników krawieckich
jest zastępowane przez włókna syntetyczne.
94
8. Metody rozpoznawania włókien
Proste metody rozpoznawania włókien, umożliwiają rozpoznawanie
włókien nawet wtedy, gdy nie mają one oznaczenia.
1. Obraz mikroskopowy  Aby uzyskać dobrą widoczność potrzebny
jest dobry mikroskop.
Charakterystyczny widok podłużny włókien zwłaszcza wełny i
bawełny jest łatwy do rozpoznania.
2. Spalanie  Za pomocą pęsety włókno, tkaninę bądz
przędzę należy
trzymać poziomo w płomieniu. Obserwujemy zachowanie w pobliżu
płomienia, spalanie, zapach, pozostałości.
3. Rozrywanie na sucho  W tym celu należy rozciąć kawałek tkaniny,
następnie go rozerwać , na tej podstawie ocenia się długość
końcówek włókien.
4. Rozrywanie na mokro  JednÄ… z nitek nasÄ…cza siÄ™ wodÄ…, podczas
rozrywania obserwuje się mokry odcinek włókna.
5. Rozpuszczanie  Przędzę lub tkaninę nasącza się środkami
chemicznymi i pozostawia na kilka godzin używając do tego
stężonych kwasów.
Rozpuszczanie stosuje się głównie w celu rozpoznania mieszanek.
6. Długość włókna  Ze wszystkich długich włókien można wytwarzać
przędzę z mało odstającymi włóknami. Im włókno jest krótsze, tym
więcej końcówek pozostaje na zewnątrz przędzy.
7. Gęstość włókna  Gęstość włókna ma duży wpływ na masę odzieży
z niego wykonanej.
Z włókien o małej gęstości można wytwarzać grubą, lekką odzież.
8. Higroskopijność  Większość włókien w mniejszym bądz
większym
stopniu, przyjmuje wilgoć z powietrza. Im powietrze jest bardziej
95
wilgotne, tym więcej wilgoci przyjmuje włókno. Nagromadzona w
odzieży wilgoć odprowadza ładunki elektrostatyczne.
9. Odporność biologiczna  Włókna białkowe i celulozowe butwieją,
natomiast syntetyczne  nie.
10. Wytrzymałość włókien na rozciąganie osiowe  Określa się siłę
rozciągającą włókno do momentu zerwania, działającą na 1dtex
włókna. Wartość ta jest podawana w cµ/tex (cµ = 1/100µ). Im
wyższa jest ta wartość, tym bardziej wytrzymałe i odporne na
niszczenie jest włókno i wyprodukowana z niego tkanina.
11. Wydłużenie i sprężystość  Wydłużenie i sprężystość włókna są
odpowiedzialne za wygodę odzieży, zachowywanie kształtu,
możliwość formowania oraz odporność na gniecenie.
Wydłużenie podawane jest w procentach w stosunku do początkowej
długości włókna.
12. Sprężystość włókna  Jest to zdolność do powracania do
pierwotnego kształtu po usunięciu działających na nie sił
rozciągających. Jednak włókna nigdy nie powracają nigdy do swojej
długości początkowej, w zależności od obciążenia pozostają bardziej
lub mniej rozciągnięte.
96
9. Podsumowanie
Odzież od zawsze była i będzie nieodzownym elementem w życiu
człowieka. Choć na co dzień nie dostrzegamy jej cennych właściwości jest
dla nas jak druga skóra, bez której nie potrafilibyśmy się obyć.
Pisząc tę pracę mam okazję uświadomić czytelnika w tym, jak wiele pracy
ludzkiej potrzeba, aby taka odzież stworzyć.
Poznając włókna roślinne i zwierzęce od podstaw, wiele się
nauczyłam, a na wyroby włókiennicze patrzę teraz  innym okiem .
Ze względu na zwiększającą się liczbę ludności na świecie popyt na
wyroby włókiennicze wzrasta. Obszary uprawne a także pastwiska
konieczne do produkcji włókien naturalnych są ograniczone. Dlatego jest
to powodem do zwiększania się produkcji włókien chemicznych.
Włókna naturalne są cennym surowcem znanym już od kilku tysięcy
lat. Mimo upływu czasu nie zmieniły się ich właściwości. Jednak wraz z
postępem techniki zmieniły się metody ich produkcji.
W dzisiejszych czasach, techniki i postępu produkcja włókien odbywa się
znacznie szybciej.
Olbrzymie zakłady przemysłowe posiadają specjalne maszyny i
urządzenia, które w znacznym stopniu ułatwiają pracę.
Praca na temat włókien naturalnych była niezwykle ciekawa,
zarówno od strony technicznej jak i tej historycznej.
Mam nadzieję, że jest ona zachęcającą lekturą do zgłębiania dalszej
wiedzy z dziedziny materiałoznawstwa.
97
10. Bibliografia
W pracy tej korzystałam z poniższych książek:
-  Krawiectwo, Materiałoznawstwo  Podręcznik dla Zasadniczych
Szkół Odzieżowych Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa 1999,
-  Materiałoznawstwo odzieżowe Maria Chyrosz, Elżbieta
Ziembowicz-Sułkowska,
-  Burda  Twoje nowe hobby. Szycie to takie Å‚atwe. Wydawnictwo
niemieckie,
-  Encyklopedia techniki, przemysł lekki Wydawnictwa naukowo-
techniczne.
98
11. Załączniki
- Segregator
99