Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, tom III  Zakopane 2006
Polskie i słowackie liczenia kozic Rupicapra rupicapra tatrica 
założenia, metody, z
ródła błędów
Barbara Chovancová1, Filip ZiÄ™ba2, Tomasz Zwijacz Kozica2
1
Vżskumná stanica `
L TANAP, 059 60 Tatranská Lomnica, e-mail: [e-mail]
2
Tatrzański Park Narodowy, Chałubińskiego 42a, PL-34-500 Zakopane, Polska; e-mail: [e-mail] [e-mail]
Wprowadzenie występowania kozic jest podzielony na rejony obserwa-
cyjne. Ich liczba była zmienna  po polskiej stronie jest
Od momentu powstania obu tatrzańskich parków ich obecnie 30, po słowackiej 60. Rejony te są przydzie-
narodowych (TPN w Polsce i TANAP na Słowacji), kozi- lane zespołom spisowym, których zadaniem jest dokładna
ca jest ich oficjalnym symbolem. Nie był to wybór przy- penetracja przydzielonego terenu. Zespoły otrzymują
padkowy, gdyż od czasu pamiętnej ustawy z 1868 roku, arkusz spisowy, do którego wpisują dokładną godzinę
względem zakazu łapania, wytępienia i sprzedawania obserwacji, informacje na temat płci i wieku zwierząt,
zwierząt alpejskich właściwych Tatrom, świstaka i dzi- ewentualnie ich stanu zdrowotnego lub cech szczegól-
kich kóz, kozica stała się symbolem ochrony przyrody nych. Kozice zauważone w sąsiednich rejonach (także
tatrzańskiej. Nic więc dziwnego, że od początku istnie- za granicą państwową) są również odnotowywane. Za-
nia parków narodowych w Tatrach wiele uwagi poświę- sadnicze liczenie odbywa się w okresie rui, kiedy capy
cano właśnie temu gatunkowi. są bardziej ruchliwe i zbliżają się do kierdeli złożonych
Monitoring liczebności populacji wszelkich gatun- z kóz i młodych. Trwa ono dwa dni (dawniej nawet trzy
ków zwierząt jest niezbędny do ich skutecznej ochrony. dni). Arkusze spisowe przekazywane są do dyrekcji par-
Liczebność kozic, którą w momencie powołania tatrzań- ku, gdzie poddaje się je analizie celem wyeliminowania
skich parków narodowych oszacowano na około 235 powtarzających się obserwacji. Na koniec porównuje
osobników po stronie słowackiej (Blahout 1972) i 60  się wyniki uzyskane w obu parkach narodowych.
w Polsce (Podobiński 1961), stała się jednym z podsta- Dokładność stosowanej w Tatrach metody liczenia
wowych mierników skutecznoÅ›ci ochrony caÅ‚ej tatrzaÅ„- kozic budzi duże zastrzeżenia (Janiga, Záme%0Å„niková 2002).
skiej przyrody. Mihal (1977) uważał, że w Tatrach Wysokich 10 do 20%
Liczenia tatrzańskich kozic rozpoczęto w 1932 roku kozic nie zostaje zinwentaryzowane, a w Tatrach Biel-
na SÅ‚owacji, stosujÄ…c metodÄ™ opracowanÄ… przez Jozefa skich  5 do 8%. Polskie z
ródła, powołując się na Chu-
Müllera, który póz
niej, po utworzeniu w 1949 roku TA- díka (1969), szacujÄ… dokÅ‚adność liczenia maksymalnie
NAP, został w nim kierownikiem działu ochrony przyro- na 90% (Gąsienica-Byrcyn 1981). Powyższe oszacowa-
dy (Blahout 1972). Inicjatorem była Generalna Dyrekcja nia dokładności odnoszą się jednak do sytuacji, w któ-
Lasów PaÅ„stwowych (Mihál 1977). Liczenia te miaÅ‚y stać rych liczenie przeprowadzone jest przy odpowiednich
się podstawą ustalenia limitów odstrzału kozic, które po warunkach pogodowych (dobra widoczność, brak silne-
dziesięciu latach ochrony znowu stały się gatunkiem łow- go wiatru) i jednocześnie na całym obszarze występo-
nym (Janiga, Záme%0Å„niková 2002). Pierwsze liczenia od- wania kozic.
bywaÅ‚y siÄ™ w ramach rewirów Å‚owieckich, a Jozef Müller Populacja kozic tatrzaÅ„skich tworzy jednÄ… caÅ‚ość nie
twierdził, że ich wyniki były zawyżane (Anonim 1963). podzieloną granicą państwową ani granicami parków
Liczenia prowadzili między innymi właściciele i najem- narodowych. Migracje kozic tatrzańskich są jeszcze sto-
cy poszczególnych rewirów, a chęć zwiększenia limitów sunkowo słabo poznane, istnieją jednak bezpośrednie
odstrzału mogła być przyczyną zawyżania pogłowia obserwacje świadczące, że mogą one w krótkim czasie
zwierzyny. Po utworzeniu TANAP w 1949 roku i objęciu przemierzyć kilka sąsiednich dolin. Nawet najdokład-
kozic ochroną, liczenia odbywały się dalej w identycz- niejsze liczenie po stronie polskiej bez współpracy ze
ny sposób. Po polskiej stronie podobną akcję przepro- stroną słowacką, pozwala jedynie na ustalenie liczby
wadzono po raz pierwszy w 1957 roku sposobem stoso- kozic aktualnie przebywajÄ…cych na terenie TPN. Wynik
wanym na Słowacji i w terminie uzgodnionym z zarzą- ten, zadowalający dla celów sprawozdawczych, nie może
dem TANAP. być jednak brany pod uwagę przy analizie dynamiki
Główne założenia liczenia kozic, opracowane przez populacji. Każda zmiana liczebności kozic po stronie
Müllera w 1932 roku, obowiÄ…zujÄ… do dziÅ›. CaÅ‚y obszar polskiej może być wówczas tÅ‚umaczona transgranicz-
48
nymi migracjami. Aby objąć liczeniem cały obszar wy- W pięciu przypadkach (1967, 1971, 1973, 1978 i 2003
stępowanie kozic w Tatrach, konieczna jest odpowied- rok) liczba obserwatorów biorących udział w liczeniu
nia liczba doświadczonych obserwatorów. Przy co naj- była zdecydowanie zbyt mała, aby spenetrować obszar
mniej dwuosobowej obsadzie aktualnie obowiązujących występowania kozic na terenie TPN (poniżej 40 osób).
rejonów spisowych powinno być to minimum 60 osób Niestety nie udało się dotrzeć do archiwów TANAP
po stronie polskiej i ponad 160 na Słowacji. i ustalić dokładnych dat liczenia kozic w TANAP i sło-
Akcję liczenia kozic prowadzi się w celach sprawoz- wackich Tatrach Zachodnich, ani liczby uczestników
dawczych. Oficjalne wyniki liczenia podawane są w spo- tychże akcji. Ustalono jednak, że spośród 16 akcji liczeń
sób sugerujący bardzo wysoką dokładność. Nie zawsze kozic, które na terenie TPN były prowadzone w sposób
analizuje się, czy spełnione były warunki pozwalające pozwalający na osiągnięcie wysokiej dokładności, 3 nie
na osiągnięcie takiej dokładności (Gąsienica Byrcyn 1981). były prowadzone równocześnie na Słowacji lub były
Celem niniejszej pracy jest próba oceny, w jakim zakre- prowadzone tylko na obszarze słowackich Tatr Wyso-
sie wyniki akcji liczenia kozic są wiarygodne i mogą być kich i Tatr Bielskich. Tylko w czterech przypadkach (1967,
wykorzystywane do badania dynamiki populacji tego 1999, 2001 i 2004 rok) udało się potwierdzić, że akcja
gatunku. liczenia kozic odbyła się w korzystnych warunkach po-
godowych, jednocześnie na całym obszarze Tatr za-
Materiał i metody mieszkiwanym przez ten gatunek (Ryc. 1).
W archiwach zachowały się także dowody na to, że
Analizę warunków, w jakich odbywały się liczenia o ostatecznym wyniku akcji często nie decydowała liczeb-
kozic, przeprowadzono w oparciu o archiwalne sprawo- ność kozic zaobserwowanych w terenie, lecz subiek-
zdania z akcji przeprowadzanych w TPN. Na ich podsta- tywna opinia osoby podsumowującej liczenie. Przykła-
wie ustalono, czy warunki pogodowe (widoczność, wiatr) dem jest rok 1971, kiedy to łączną liczbę kozic w posz-
w dniach liczenia kozic były korzystne (pozwalające na czególnych rejonach spisowych ustalano poprzez do-
osiągnięcie wysokiej dokładności), zmienne (dokładność wolne sumowanie obserwacji łącznie z wszystkich trzech
prawdopodobnie była znacznie niższa), czy też były dni akcji, w niektórych przypadkach przeprowadzanych
niekorzystne, a wyniki liczenia nie powinny w ogóle równolegle przez 2 3 obserwatorów. Ponadto w tabela-
być brane pod uwagę. rycznym zestawieniu wyników liczenia we wszystkich
Określono także liczbę uczestników akcji na terenie rejonach obserwacyjnych dopisano 26 kozic, które nie
TPN oraz zasięg terytorialny akcji w kolejnych latach. były nigdzie odnotowane na kartach inwentaryzacyjnych.
Podjęto także próbę oceny sposobu, w jaki dokonywa- Przypadek z roku 1971 jest najbardziej jaskrawy, ale nie-
ne było sumowanie wyników otrzymanych przez po- odosobniony.
szczególne zespoły spisowe. O ile było to możliwe, usta-
lono także, czy akcja liczenia kozic była prowadzona Dyskusja
równocześnie na całym obszarze występowania kozic
(TPN, TANAP i słowackie Tatry Zachodnie, które do 1987 Akcja liczenia kozic zapoczątkowana została na po-
roku nie były częścią parku narodowego, ale tworzyły trzeby gospodarki łowieckiej. Po objęciu kozicy całko-
jego otulinę). witą ochroną zaadaptowano liczenia do celów sprawoz-
dawczych. Liczenia nie były nigdy prowadzone dla po-
Wyniki trzeb nauki, a tak zwana  metoda Müllera nie może być
uznana za metodÄ™ naukowÄ…. Podstawowym mankamen-
W latach 1957 2004 liczenie kozic w TPN odbywało tem stosowanej w Tatrach metody określania liczebno-
się co roku. Wyjątek stanowiły lata 1979, 1981, 1985, ści kozic jest brak możliwości określenia jej dokładno-
1987 i 1997, kiedy liczenia nie udało się zorganizować ści. Dokładność ta jest najprawdopodobniej bardzo
lub odwołano je z powodu bardzo niekorzystnych wa- zmienna i uzależniona od wielu czynników, w tym od
runków pogodowych. W 1995 roku wyniki liczenia uzna- warunków pogodowych i liczby obserwatorów.
ne zostały za  nieobiektywne , gdyż ze względu na znacz- Istotny wpływ na wynik liczenia ma także  czynnik
nÄ… pokrywÄ™ Å›nieżnÄ…  wiÄ™kszość zespołów nie przeszÅ‚a ludzki (Janiga, Záme%0Å„niková 2002). Ocena wpÅ‚ywu czyn-
określonych tras w swoim rejonie (Cudzich 1995). Pię- nika ludzkiego na dokładność liczenia kozic jest bardzo
ciokrotnie liczenie nie obejmowało jednocześnie całego trudna. Wpływ ten pojawia się już na etapie zbierania
obszaru TPN. W 1957 nie prowadzono akcji na terenie danych:
Doliny Chochołowskiej, a w latach 1972, 1983, 1988  brak doświadczenia u obserwatorów, na co dzień
i 1998 liczono kozice oddzielnie w Tatrach Zachodnich nie zajmujÄ…cych siÄ™ kozicami,
po Tomanową Przełęcz, a w innym terminie na pozo-  braki w sprzęcie (lornetki),
stałym obszarze TPN. W czasie pozostałych 37 akcji licze-  brak łączności pomiędzy sąsiednimi zespołami spi-
nia, korzystne warunki pogodowe, pozwalajÄ…ce na osiÄ…g- sowymi,
nięcie wysokiej dokładności wystąpiły tylko 16 razy (43%).  dowolny wybór trasy przejścia przez zespół spiso-
Liczba obserwatorów podczas tych 16 akcji wahała się wy (lornetowanie stoków z dna doliny),
w przedziale od 33 do 62 osób (średnio 46 osób).  dowolny sposób sumowana wyników,
TPN na tle_T3_k2.p65 48 2007-01-19, 15:11
49
Ryc. 1. Warunki, w jakich przeprowadzano liczenia kozic w TPN w latach 1957 2004 (na podstawie materiałów archiwalnych).
A  warunki pogodowe: pusty kwadrat  na ogół korzystne, zaczerniony trójkąt  zmienne, zaczerniony kwadrat  na ogół
niekorzystne, przekreślony kwadrat  nie dotyczy; B  jednoczesność liczenia na całym obszarze występowania kozic
w Tatrach: pusty kwadrat  zachowana, zaczerniony kwadrat  niezachowana, ?  brak danych.
Fig. 1. Circumstances of chamois censuses conducted in 1957 2004 in the Polish Tatra National Park (based on national park
archives). A  whether conditions: empty square  mostly favorable, black triangle  unstable, black square  mostly unfavo-
rable, crossed square  not taken into a consideration; B  simultaneous counting in whole chamois range in the Tatra
Mountains: empty square  kept, black square failed, ?  insufficient data.
 sugerowanie się niekorzystnymi warunkami w okre- przykład stosując średnie wartości dla trzech kolejnych
sie wiosennym, lat (Chovancová 2002). Pomimo takich zabiegów istnieje
 wymogi sprawozdawczości (zwłaszcza  socjalistycz- ryzyko, że otrzymane wysokie wartości współczynnika
nej ). korelacji np. sumy wiosennych opadów śniegu i liczeb-
Niedoskonałości metody liczenia kozic znane są od ności kozic mogą być dowodem na to, że osoby w prze-
dawna. Wprowadzenie pewnych zmian proponowano szłości podsumowujące wyniki liczenia, czyli faktycznie
już w 1975 roku. Miały one polegać na zminimalizowa- ustalające liczebność kozic na dany rok, sugerowały się
niu wpływu czynnika ludzkiego poprzez ustalenie sta- warunkami pogodowymi wiosną danego roku. W spra-
łych tras przejścia dla wszystkich zespołów spisowych wozdaniach z akcji liczenia kozic bardzo często powta-
oraz wprowadzenie punktów kontrolnych (Blahout i in. rza się zdanie wskazujące na prostą zależność pomię-
1975). dzy spadkiem liczebności kozic, a warunkami pogodo-
Długookresowe dane na temat liczebności kozic wymi na wiosnę, które jakoby miały spowodować znacz-
w Tatrach, zestawiane w oficjalnych sprawozdaniach ne straty w pogłowiu kozic (Archiwum TPN). Jednocze-
tatrzańskich parków narodowych, wydają się być intere- śnie w archiwach brak bezpośrednich dowodów na to,
sującym materiałem badawczym, który można łatwo wy- ze straty takie rzeczywiście miały miejsce.
korzystać do analizowania wpływu różnych czynników Tradycyjna akcja liczenia kozic pozostaje podstawo-
na liczebność kozic (Chovancová, Gömöry 2000). Nie wym narzÄ™dziem monitoringu liczebnoÅ›ci populacji te-
dające się wytłumaczyć naturalnymi zjawiskami w po- go gatunku w Tatrach. W interesie ochrony populacji
pulacji skoki liczebności, próbowano zniwelować, na kozicy tatrzańskiej byłoby, gdyby zgromadzone w cza-
TPN na tle_T3_k2.p65 49 2007-01-19, 15:11
50
sie tych akcji dane można było wykorzystać do badania cy of applied method is expected to be around 80 90%.
dynamiki tego rzadkiego podgatunku. Aby zwiększyć However, obtainment of such accuracy is possible only
wiarygodność wyników liczenia, należy wyeliminować when a great number of observers are taking part in the
z
ródła błędów. Wydaje się to możliwe w następującym chamois counting at optimum weather conditions.
zakresie: Long-term dataset regarding the number of chamois
 Równoczesne liczenie na całym obszarze Tatr  in the Tatras seem to be an interesting source of re-
konieczna jest ścisła współpraca TPN, `
tátnych Lesov search material that can be used in the analysis of differ-
TANAP i Spravy TANAP. W przypadku nierównocze- ent factors impact on chamois quantity. The aim of this
snego liczenia, wyników akcji nie należy brać pod uwa- study is to find whether the results of the chamois counting
gÄ™ przy ocenie dynamiki populacji kozic. action are reliable and can be applied to investigation of
 Korzystna pogoda  przy braku możliwości prze- population dynamics of this species.
prowadzenia akcji przy korzystnych warunkach pogo- Research was based upon TPN archive data. Analy-
dowych, wyników akcji nie należy brać pod uwagę przy sis involved weather conditions while past counting ac-
ocenie dynamiki populacji kozic. tions, number of observers taking part in the chamois
 Odpowiednia liczba obserwatorów  wobec trud- counting and its territorial range. It was revealed that in
ności zgromadzenia odpowiedniej liczby obserwatorów 1957 2004 only four times the chamois counting action
należałoby odstąpić od wymogu tworzenia zespołów was conducted retaining all the conditions providing its
dwuosobowych przy utrzymywaniu stałej łączności ra- high accuracy.
diowej i telefonicznej pomiędzy wszystkimi uczestnika- Results of the counting cannot be employed into
mi akcji. Zasadę taką przyjęto w TPN w 2004 roku, uzy- a particular investigation of the Tatra chamois popula-
skując pożądany efekt. tion dynamics. On the basis of the counting action ef-
 Ustalone trasy przemarszu  należy z góry usta- fects, only long-term trend in chamois population num-
lić trasy przemarszu poszczególnych obserwatorów. ber can be estimated. Since traditional counting action is
 Ułatwienie podsumowywania wyników  utrzy- a crucial chamois population monitoring tool, its reli-
mując stałą łączność radiową lub telefoniczną pomię- ability should be improved.
dzy sąsiednimi rejonami obserwacyjnymi, należy na bie-
żąco eliminować powtarzające się obserwacje. Od 1993 Literatura
roku zasada ta jest stopniowo wprowadzana w TPN. Na-
leży dążyć do wprowadzenia wspólnej polsko-sÅ‚owac- Anomim, 1963. Príspevok k ochrane tatranskej zveri.
kiej Å‚Ä…cznoÅ›ci radiowej w przygranicznych rejonach ob- Záznam z porady. Sborník prác o Tatranskom národ-
serwacyjnych. Podsumowanie powinno odbywać się na nom parku, 6: 122 163.
zasadzie czysto matematycznego dodawania wyników Blahout M., 1972. SÅ›%0Å„asnż stav a perspektívy rozvoja
z poszczególnych rejonów i obu parków narodowych. chovu kamzíkov v Tatranskom národnom parku.
Lesnícky %0Å„asopis, 18, 4: 401 407.
Podsumowanie Blahout M., Chudík I., Mihál I., Klinko J., Spitzkopf P.,
1975. Zise
ovanie po%0Å„tu a spôsoby registrácie vzácnych
Wyniki akcji liczenia kozic nie mogą być wykorzy- druhov ~
ivo%0Å„íchov v oblasti Tatranského národného
stywane do badaÅ„ nad dynamikÄ… populacji tego gatun- parku. Tematická Å›loha. Tattranská Lomnica
ku w Tatrach. Na ich podstawie można dokonać jedynie 29.12.1975. Maszynopis. s. 11.
bardzo ostrożnych ocen dÅ‚ugookresowych tendencji Chovancová B., 2002. Populacja kozicy (Rupicapra ru-
zmian liczebności populacji. picapra tatrica, Blahout, 1971) w Tatrach. W: W. Bo-
Ponieważ tradycyjna akcja liczenia kozic pozostaje rowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek
podstawowym narzędziem monitoringu liczebności po- (red.), Przemiany środowiska Przyrodniczego Tatr,
pulacji tego gatunku, należy dążyć do poprawienia jej Oddział Kraków, ss. 279 286. Tatrzański Park Naro-
wiarygodności poprzez zminimalizowanie z
ródeł błę- dowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Zie-
dów. mii, Kraków Zakopane.
Chovancová B., Gömöry D., 2000. Influence of some
Polish and Slovakian counting of chamois  climatic factors and predators on the population size
assumptions, methods, sources of errors of Tatra chamois in the Tatra National Park. Ibex
J. MT. Ecol., 5: 173 183.
Monitoring of an animals number is essential to Chudík I., 1969. Príspevok o prí%0Å„inách ubytku po%0Å„etnżch
maintain their effective protection. Concerning the pop- stavov kamzí%0Å„ej zveri v Tatranskom národnom par-
ulation of Tatra chamois, this task is conducted almost ku. Ochrana fauny, 3, 3 4: 65 86.
from the beginning of the existence of both Tatra Na- Cudzich W., 1995. Inwentaryzacja kozic na terenie Ta-
tional Parks (Polish TPN and Slovakian TANAP). Method trzańskiego Parku Narodowego w 1995 roku. Maszy-
used to achieve this aim was developed in Slovakia in nopis w archiwum TPN.
1932. Approach is based on patrolling the entire area of Gąsienica-Byrcyn W., 1981. Występowanie kozicy w Ta-
chamois appearance by teams of two persons. Accura- trzańskim Parku Narodowym. Wierchy, 48: 240 245.
TPN na tle_T3_k2.p65 50 2007-01-19, 15:11
51
Janiga M., Záme%0Å„niková H., 2002. Zoologická charakte- Ková%0Å„ J., 1983. Spo%0Å„ítanie kamzíkov vo Vysokżch Tatrách
ristika historickżch Å›dajov o kamzíkoch (Rupica-  1982. Vysoké Tatry, 1: 13.
pra rupicapra tatrica Blahout, 1971) v Tatrách ako Mihál I., 1977. Po%0Å„ítali sme kamzíky. Vysoké Tatry,
podklad pre vyhodnotenie ich sÅ›%0Å„asnej po%0Å„etnosti. 1: 13 14.
W: M. Janiga, J. `
vajda (red.), Ochrana kamzíka, ss. PodobiÅ„ski L., 1961. Stan zwierzyny w Tatrach w roku
99 182. TANAP  NAPANT  IHAB. 1959 i w latach poprzednich. Wierchy, 29: 137 155.
TPN na tle_T3_k2.p65 51 2007-01-19, 15:11