XII
zPowstanie nowego układu globalnego - światowe makroregiony polityczno-gospodarcze
Dawny globalny układ polityczny, dość stabilny w drugiej połowie XX wieku, ustąpił miejsca nowemu. O tym
ostatnim trudno mówić jako o wykształconym i utrwalonym; ocenić go będzie można dopiero z odleglejszej
perspektywy czasu. Niemniej jednak przedstawia on sobą pewien obraz i składa się z elementów, które formowały
się i dojrzewały w minionych dziesi4cioleciach.
Gospodarcza i polityczna integracja świata zachodniego
Niewątpliwie można stwierdzić, że dominującym wzorcem ekonomicznym jest dziś rozwinięta gospodarka
rynkowa, której nieodzownymi składowymi są: technicyzacja i wysoki stopień zorganizowania. Wzorzec ten
zrodził się w Europie, przejęty został przez Stany Zjednoczone, następnie przez Japonię, a potem i przez inne
państwa azjatyckie. Poprzez związki typu kolonialnego, ściślej: dominialnego, objął też niektóre inne obszary, z
tego względu uważane (niezależnie
14f~

od swojego położenia geograficznego) za należące do "świata zachodniego", które to pojęcie jest jakby częściej
używanym odpowiednikiem "pierwszego świata" (por. s. 141-142).
Stosunkowo szybko dźwignął sil on z ogromnych zniszczeń, jakie przyniosła druga wojna światowa. Czołową rolę
odegrały w tym Stany Zjednoczone - pierwsza potęga gospodarcza świata, która zniszczeń owych nie zaznała,
prowadząc zwycięską wojnę z dala od swojego terytorium. Dzięki temu była w stanie dopomóc, poprzez Plan
Marshalla, wycieńczonej Europie w przezwyciężaniu osłabienia po wojnie i w wejściu na drogę szybkiego rozwoju
gospodarczego, jaki charakteryzował lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte. W "pierwszym świecie" doszło wówczas
do spotkania szeregu wzajemnie oddziaływających na siebie czynników, które stanowiły o owym wzroście.
Wymienić tu można: skumulowany już uprzednio potencjał technologiczny (tak w dziedzinie materialnej, jak i
myśli technicznej), rozbudzone postawy konsumpcyjne, tworzące ogromnie chłonny rynek, taniość źródeł energii.
W wypadku Stanów Zjednoczonych bodźcem dla ich silnej gospodarki były zbrojenia związane z "zimną wojną",
co doprowadziło do powstania tworu określanego przez prezydenta Dwighta D. Eisenhowera jako "kompleks woj-
skowo-przemysłowy". I odwrotnie: brak obciążeń zbrojeniowych uważa się za jeden z czynników sprzyjających
osłabionym po wojnie światowej ekonomikom niemieckiej i japońskiej. W Europie wymienić ponadto trzeba
możliwości zmian w związku z powojenną rekonstrukcją życia gospodarczego (nacjonalizacja, wzmocnienie
elementu planowania). Nie należy zapomnieć i o silnej motywacji ludności, umożliwiającej wielki wysiłek od-
budowy; wspomniany wyżej czas konsumpcji poprzedzony był czasem wyrzeczeń.
149

Swojego rodzaju zniekształconym odpowiednikiem tego procesu było to, co działo się w "drugim świecie", w
Europie Środkowowschodniej. Tamtejsza gospodarka miała zupełnie inny charakter i w poważnym stopniu inne
funkcjonowały mechanizmy. Niemniej jednak i tam okres powojenny to czas odbudowy i rozbudowy, prowadzący
w większości wypadków do zasadniczych zmian, zwłaszcza do uprzemysłowienia krajów uprzednio przede
wszystkim rolniczych.
Globalizacja gospodarki światowej
Przemiany w gospodarce "pierwszego świata" przyczyniły się do jej globalizacji. W końcu roku 1945 powstał
Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, potocznie zwany Bankiem Światowym. Warunkiem członkostwa w
nim jest jednoczesna przynależność do Międzynarodowego Funduszu Walutowego (por. s.111 ). Użyczane przez
Bank Światowy na dogodnych warunkach kredyty i pożyczki umożliwiają długofalowe reformy ekonomiczne w
poszczególnych państwach. Wiąże się to jednak z uprzednimi analizami i z kontrolą sposobu wykorzystania
pożyczonych środków, co nieraz budzi opory klientów Banku i MFW.
Od początku 1948 roku obowiązywał Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu (General Agreement on Tariffs and
Trade - GATT). Z początkiem 1995 roku przekształcony on został w Światową Organizację Handlu, liczącą 123
członków. GATT zredukował protekcjonizm w międzynarodowych stosunkach handlowych i finansowych. Wraz
z powstaniem Międzynarodowego Funduszu Walutowego stworzył dogodne warunki do rozwoju wielkich
korporacji międzynarodowych czy raczej ponadnarodowych. Jako zjawisko istniały one już daw
150

niej (np. system bankowy Rotschildów czy firma ubezpieczeń morskich Lloyd), ale dopiero w omawianym tu
okresie zyskały nową jakościowo rangę i mają ją po dzień dzisiejszy, coraz bardziej się umacniając.
Owa globalizacja gospodarki łączy się z pojawieniem stref i organizacji ekonomicznych. Szczególnie
charakterystyczny jest tu przypadek Europy.
Integracja Europy
Integracja "starego kontynentu" od dawna była ideą marzycieli politycznych, takich jak William Penn w wieku
XVII, ksiądz de Saint-Pierre i Jeremy Bentham w wieku XVIII, Victor Hugo w wieku XIX czy wspomniany wyżej
hrabia Coudenhove-Kalergi w latach międzywojennych. Jeśli jednak można było mówić o jakichś działaniach w
tym kierunku, miały one charakter zdecydowanie odmienny, hegemonistyczny. Najdobitniej ilustrują to
przedsięwzięcia Napoleona i Hitlera. Po kataklizmie, jakim była zwłaszcza dla Europy druga wojna światowa, w
miejsce idei hegemonii zaczęła sobie torować drogę koncepcja integracji dobrowolnej i opartej na zasadzie
równości. Niewątpliwie sprzyjały jej także: poczucie zagrożenia ze strony Związku Radzieckiego, nacisk
amerykański na całościowe traktowanie Planu Marshalla i wreszcie upadek rangi dawnych mocarstw
europejskich.
Znamienne było to, że - odmiennie od dotychczasowych prób i koncepcji - dzieło jednoczenia Europy (przez
pojęcie to należy rozumieć w tym wypadku Europę Zachodnią) rozpoczęte zostało na gruncie gospodarki.
Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej powstała pod wpływem impulsu z zewnątrz i dla celów
doraźnych (por. s. 110). Wkrótce do
151

szło jednak do realizacji własnej inicjatywy europejskiej, jaką była Europejska Wspólnota Węgla i Stali, działająca
od 23 lipca 1952 roku. W skład jej weszły: Francja, Republika Federalna Niemiec, Włochy, Holandia, Belgia i
Luksemburg. W dniu 27 marca 1957 roku te same państwa podpisały tzw. traktaty rzymskie, powołujące (od
stycznia 1958 roku) Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, czyli tzw. Euratom, oraz Europejską Wspólnotę
Gospodarczą. Zacieśnienie współpracy między trzema organizacjami doprowadziło do powstania półoficjalnego
pojęcia Wspólnoty Europejskiej. Na mocy tzw. traktatu fuzyjnego, obowiązującego od 1 lipca 1967 roku, trzy
wspólnoty, zachowując swoją odrębność prawną, posiadały wspólne organy, spośród których najważniejsze to
Komisja Wspólnot i Rada Ministrów. Wspólnota stopniowo zwiększała liczbę członków. Napomknąć tu można o
włączaniu do niej tych państw zachodnioeuropejskich, które odchodziły od systemów autorytarnych, przyjmując
wzorzec demokracji parlamentarnej (Grecja, Hiszpania, Portugalia). W dalszej drodze ku integracji Europy
szczególne znaczenie miał traktat podpisany 7 lutego 1992 roku w Maastricht. Na jego mocy od 1 listopada 1993
roku istnieje Unia Europejska jednolity system instytucjonalny, łączący wszystkie formy i rodzaje współpracy
państw wchodzących w jego skład. Tyczy to więc wspólnego działania w dziedzinie gospodarczej (jednolity
rynek towarów i usług, kooperacja w zakresie produkcji rolnej, transportu itp., w perspektywie wprowadzenie
jednolitej waluty), społecznej, politycznej, wojskowej, prawnej. Unia stawia też przed swoimi członkami określone
wymagania w dziedzinie ich prawodawstwa wewnętrznego. Po Wspólnocie Europejskiej "odziedziczyła" Unia jej
organy: Radę Europejską, Radę Unii, Komisję Eu
152

ropejską, Parlament Europejski (działający pod tą nazwą od roku 1962), Trybunał Sprawiedliwości i inne. Rada
Europejska gromadzi szefów państw lub rządów krajów członkowskich, w skład Rady Unii wchodzą - zależnie od
przedmiotu obrad - odpowiedni ministrowie (najważniejszą rolę odgrywa zgromadzenie ministrów spraw
zagranicznych), Komisja Europejska to główny organ wykonawczy Unii, jej "rząd".
Unia Europejska ma więc pewne uprawnienia decyzyjne. W przeciwieństwie do niej Rada Europy jest organizacją
o charakterze konsultatywnym i koordynacyjnym. Powstała 5 maja 1949 roku. Głównymi jej organami są: Komitet
Ministrów i Zgromadzenie Parlamentarne (gromadzi ono delegatów parlamentów poszczególnych państw,
podczas gdy deputowani do Parlamentu Europejskiego wybierani są bezpośrednio). Wynikiem dotychczasowej
działalności Rady Europy jest przyjęcie do 1995 roku 156 konwencji oraz tzw. rekomendacje i kampanie (np. na
rzecz ochrony zabytków czy pewnych gatunków zwierząt).
Postępująca integracja Europy nie zawsze była łatwa. Jedna z pierwszych inicjatyw: Europejska Wspólnota
Obronna zakończyła się niepowodzeniem. Układ podpisany 27 maja 1952 roku przez 6 państw wchodzących w
skład Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali został odrzucony przez parlament francuski w czasie debaty
ratyfikacyjnej 30 sierpnia 1954 roku. Trzeba było przełamywać dawniejsze uprzedzenia. Niewątpliwie znaczną rolę
odegrało w tym zbliżenie francusko-niemieckie, dzieło Charlesa de Gaulle'a i Konrada Adenauera. Niemałą
trudność sprawiała konieczność częściowego ograniczenia na rzecz instytucji międzynarodowych
samodzielności, mającej w niektórych wypadkach oparcie w ponad tysiącletniej tradycji państwowej. W latach
sześćdziesiątych szczególnie mocno
153

zapisały się w tym względzie opory wspomnianego przed chwilą de Gaulle'a. Ale i w latach osiemdziesiątych oraz
dziewięćdziesiątych nie brak kontrowersji i protestów ze strony przeciwników wyzbywania się części
suwerenności na rzecz organizmu ponadpaństwowego. Problem ten dał się zauważyć w postawie Margaret
Thatcher oraz innych "eurosceptyków" brytyjskich czy w dwukrotnym "nie" Norwegów w referendum na temat
przystąpienia do Unii Europejskiej.
Niemniej jednak Unia jest dominującą organizacją Europy. Od roku 1995 w jej skład wchodziło 15 państw: Niemcy,
Francja, Włochy, Holandia, Belgia, Luksemburg (członkowie założyciele EWG, 1957 rok), Wielka Brytania,
Irlandia, Dania (członkowie EWG od 1973 roku), Grecja (członek EWG od 1981 roku), Hiszpania, Portugalia
(członkowie EWG od 1986 roku), Austria, Szwecja i Finlandia (członkowie Unii Europejskiej od 1995 roku). Poza jej
obrębem znajdują się, nie licząc minipaństw (San Marino, Monako, Andorra, Państwo Watykańskie) oraz państw
byłego bloku wschodniego, jedynie członkowie zanikającego Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu
(EFTA), tzn. Norwegia, Islandia, Liechtenstein i Szwajcaria (trzy pierwsze tworzą wraz z państwami Unii tzw.
Europejski Obszar Gospodarczy); ponadto Turcja, Cypr i Malta związane są z Unią odrębną umową.
Można stwierdzić, że "stary kontynent" przeszedł wielką jakościową zmianę. Z dawnego hegemona globu
ziemskiego, podzielonego jednak na rywalizujące ze sobą mocarstwa narodowe, stał się jednym z czołowych
makroregionów światowych. Zmiana ta w nowym świetle postawiła pytanie o tożsamość Europy, często poja-
wiające się w końcu XX wieku. Wywołuje je także nowe wyzwanie, jakie przyniósł właśnie koniec wieku.
154

Upadek imperium radzieckiego przywrócił podmiotowość państwom Europy Środkowowschodniej oraz
doprowadził do powstania nowych państw na terenie byłego ZSRR (w wypadku republik bałtyckich było to
odzyskanie niepodległości utraconej w roku 1940). Tym samym pojawił się w Europie jakby drugi region, aspi-
rujący do wejścia w skład Unii. Zarazem jest on, w zróżnicowanym stopniu, obciążony wielorakim spadkiem po
minionym półwieczu, co niesie ze sobą szereg trudności na drodze do poszerzonej integracji.
Stany Zjednoczone
Mimo wielu wspólnych cech i interesów, Stany Zjednoczone pozostawały czymś odrębnym w stosunku do
Europy. W dziedzinie gospodarczej stanowią one samoistną potęgę, która może być uznana za odrębny
makroregion światowy. Stany bezwzględnie dominują w tej mierze nad nierównie słabszym partnerem kanadyjskim
oraz nad resztą Ameryki, która stała się ich strefą wpływów (por, s. 143-146). Prowadziły też własną politykę
światową. Po upadku ZSRR i zakończeniu "zimnej wojny" uważane są za jedyne mocarstwo światowe.
Znajdowało to wyraz między innymi w decydującej roli, jaką odgrywały w wojnie w Zatoce Perskiej (1991), w
interwencji w Somalii pod flagą ONZ (1992-1994), w zakończeniu wojny w Bośru (1995) czy w kwestii rozszerzenia
NATO.
Japonia i strefa dalekowschodnia
W czasach, gdy bardziej chyba niż kiedykolwiek stosunki międzynarodowe zależne są od czynników
155

gospodarczych, za zjawisko o znaczeniu na skalę światową uznać należy rozwój Japonii (por. s. 130-131). I ona
stała się samoistnym makroregionem światowym. Obecnie jednak przekształca się w pewnej mierze w lidera
obszaru o większym zasięgu.
W ślad za Japonią wykształcił się region, obejmujący zachodnie wybrzeże Pacyfiku i wschodnią Azję. Czołówkę
jego stanowiły tzw. cztery małe smoki czy też tygrysy: Singapur, Hongkong, Tajwan i Korea Południowa. W ślad
za nimi podążają: Tajlandia, Malezja i Indonezja. Nie brak oczywiście różnic między nimi. Można jednak zauważyć
kilka wspólnych cech, wywodzących się po części z dawnej tradycji, aż po konfucjańską. Skuteczne ich
oddziaływanie można było uprzednio zaobserwować w służącej za wzór Japonii. Wymienić tu należy: wielkie
znaczenie przywiązywane do wykształcenia, silne więzi społeczne, wysoki poziom oszczędności, stabilność
polityczną, uprzednią tzw. protoindustrializację (rozwiniętą wytwórczość na poziomie rzemieślniczym), udział
państwa w budowaniu długofalowej strategii rozwoju przemysłu i handlu, nastawionej na dynamiczne
zdobywanie rynków światowych.
Obraz ten określony został przez typowo dalekowschodnią przenośnię jako "lecące gęsi": prowadzi Japonia, za
nią zaś w pewnym uszeregowaniu podążają inne "gęsi". "Metafora ta - pisze Paul Kennedy - pasując do obrazu
poszczególnych krajów, daje wyrazisty obraz ogólny: ptaki lecą do przodu i w określonym celu - ku atrakcyjnemu
przeznaczeniu".
Dynamizm rozwoju gospodarczego tego obszaru uczynił zeń groźnego rywala zarówno Stanów Zjednoczonych,
jak i Europy Zachodniej. Szybkie tempo rozwoju gospodarczego i awans omawianych krajów były zauważalne
(poza Japonią) od lat siedemdziesią
156

tych. W następnych dwóch dekadach jeszcze się wzmogły. W roku 1997 wystąpiły jednak w wielu państwach
tego obszaru oznaki gwałtownego kryzysu gospodarczego, zwłaszcza zaś finansowego. Zjawisko to zachwiało
wiarę w skuteczność tamtejszego modelu gospodarczego. Zbyt mały dystans czasowy nie pozwala jednak na
dokladne rozpoznanie przyczyn kryzysu, a tym samym na odpowiedź, czy ma on charakter strukturalny czy raczej
koniunkturalny.
Obecnie podobnego tempa nabrało państwo reprezentujące w perspektywie nierównie większy potencjał: Chiny.
Jego przyszłość ekonomiczna jest niewiadomą, chociażby ze względu na jego rozmiary, zróżnicowanie
wewnętrzne, wciąż dominujący ilościowo sektor rolniczy. W każdym razie nie sposób nie dostrzec, iż "Państwo
Środka" zajmuje coraz bardziej odrębne i znaczące miejsce na przedstawionej tu mapie światowych
makroregionów. Potwierdza to zarazem tezę o przesuwaniu się punktu ciężkości gospodarki i polityki światowej ku
Pacyfikowi.
Państwa naftowe i świat arabski; kryzys energetyczny 1973 roku
Szczególną rolę w przedstawianym tu układzie globalnym zajął obszar rozciągający się od półnornej Afryki po
centralną Azję. Można go określić więcej niż jedną nazwą, a żadna z nich nie będzie w pełni adekwatna: czy to
będzie "świat islamu" czy "świat arabski", czy "Bliski Wschód", czy "państwa naftowe". Jednak to ten ostatni
czynnik stanowi o znaczeniu owego regionu. Znaczne złoża ropy naftowej są eksploatowane i w innych miejscach
kuli ziemskiej, produkcja tego obszaru jednak dominuje, sięgając jednej trzeciej wydobycia
157

w skali światowej. Drugim istotnym czynnikiem jest panująca na tym terenie religijna ideologia islamska.
W latach pięćdziesiątych, zwłaszcza zaś sześćdziesiątych miał miejsce proces zastępowania węgla jako
podstawowego źródła energii przez ropę naftową. Ta ostatnia była znacznie tańsza w wydobyciu i transporcie,
rozmiary wydobycia można było o wiele łatwiej regulować w zależności od popytu, do czego przyczyniała się też
kontrola sprawowana przez wielkie koncerny. Ten ostatni wzgląd umożliwiał też dyktowanie niskich cen krajom-
producentom. Co prawda już w roku 1960 powstała Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową
(Organisation of Petrol Exporting Countries - OPEC) do której stopniowo przystępowały kolejne państwa, ale
możliwości jej działania zdawały się ograniczone.
Stabilność sytuacji uległa zachwianiu na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Pierwszym tego
przejawem były zmiany na Bliskim Wschodzie po wojnie izraelsko-arabskiej w roku 1967, zwłaszcza zamknięcie
Kanału Sueskiego. Drugim - decyzja prezydenta Nixona, który 15 sierpnia 1971 roku zawiesił wymienialność
dolara na złoto. Impulsem do tego były rosnące trudności finansowe Stanów Zjednoczonych, spowodowane
przez zbyt długie utrzymywanie owej wymienialności, anachronicznej w ówczesnych warunkach gospodarki
światowej. Powstałe zamieszanie na światowym rynku finansowym doprowadziło do spadku wartości dolara.
Odczuły to między innymi państwa OPEC. Trzecim i najważniejszym wydarzeniem była kolejna konfrontacja
arabsko-izraelska, tzw. wojna Jom Kippur (październik 1973 roku). Niepowodzenia w uzyskaniu sukcesu na drodze
militarnej skłoniły państwa arabskie do sięgnięcia po "broń naftową', wymierzoną nie wprost w Izrael, lecz w
popierające
158

go państwa zachodnie, zwłaszcza w Stany Zjednoczone. Ograniczenie produkcji i dostaw ropy naftowej, przede
wszystkim zaś seria podwyżek cen, które w ciągu kilku miesięcy wzrosły czterokrotnie, przyniosły światu
zachodniemu rozwiniętemu gospodarczo, a więc uzależnionemu od nośnika energii, głęboki wstrząs.
Porównywano go z kryzysem lat 1929-1933, mówiono o "najpoważniejszym wydarzeniu od końca drugiej wojny
światowej". Solidarność z państwami arabskimi wykazali inni członkowie OPEC - było to coś w rodzaju "wtórnej
dekolonizacji". Decydujące znaczenie miały jednak inicjatywy tych pierwszych. Kryzys paliwowy wywołał daleko
idące skutki. Przyniósł ogólnoświatowy wzrost cen surowców. Spowodowało to jednak recesję, która rykoszetem
uderzyła właśnie w słabo rozwinięte państwa surowcowe. Na światowym rynku pojawiło się nowe zjawisko,
określone nazwą "petrodolary" - ogromne kapitały, będące w dyspozycji państw naftowych, których gospodarki
nie były w stanie wchłonąć takiej masy pieniądza. Rozkręceniu uległa spirala inflacyjna. Na "szok energetyczny"
państwa zachodnie odpowiedziały wielkim programem oszczędnościowym, poszukiwaniem innych źródeł energii i
nowych technologii, a także nowych złóż ropy naftowej (na przykład na szelfowych dnach mórz, także w trudno
dostępnych strefach polarnych). Dalsze tego konsekwencje ujawniły się w dziedzinie ekologii, zarówno poprzez
wzrost zagrożeń, jak i wzrost świadomości ekologicznej społeczeństw i polityków.
Krajom wysoko rozwiniętym udało się więc stawić czoło kryzysowi, który chociaż miał charakter ekonomiczny,
wywodził się przede wszystkim z racji politycznych. Nie sposób jednak nie zauważyć, że swoją obecność na
mapie świata w roku 1973 silnie zaznaczył nowy czynnik. Jest on stale na niej obecny, przy
159

czym jego specyfika ekonomiczna, związana z ropą naftową, przeplata się z elementem ideologicznym (o czym
będzie też mowa dalej, patrz s. 207, 218-219).
W OPEC znajdują się i inne państwa, wśród nich także muzułmańskie (Indonezja, Nigeria). Sojusz ekonomiczny
nie oznacza jednak w tym wypadku sojuszu ideologicznego. Współistnienie tych dwóch elementów stanowi o
specyfice wyodrębnionego tu makroregionu, aczkolwiek w skład jego wchodzą kraje tak różne, jak z jednej strony
Irak czy Libia, z drugiej Arabia Saudyjska, Kuwejt czy Zjednoczone Emiraty Arabskie.
Makroregiony uprzedmiotowione
O ile w wypadku wymienionych dotąd makroregionów można mówić o ich podmiotowości na skalę światową, o
tyle w mniejszym stopniu określenie to można zastosować do innych.
Przy całym zróżnicowaniu Ameryki Łacińskiej można do niej jako do całości odnieść stwierdzenie mówiące, że na
skalę światową odgrywa ona rolę ograniczoną i ograniczona jest jej podmiotowość. Nie zmienia tego faktu
przynależność niektórych państw do OPEC, sukcesy gospodarcze gen. Pinocheta w Chile czy okresy
przyspieszenia tempa rozwoju w innych państwach. W przeciwieństwie do państw Dalekiego Wschodu, nie
udało się dotąd Ameryce Łacińskiej przezwyciężyć skutków jej peryferyjności. Można zaryzykować próbę
wskazania przyczyn tego stanu rzeczy: brak stabilności politycznej, niejednokrotnie widoczny woluntaryzm
gospodarczy, łatwość popadania w inflację, niedostateczna rola wykształcenia, brak integracji społecznej - oraz
odwrotnie: występujące silne napięcia, nierzadko o podłożu etniczno-rasowym. Jest to
160

katalog zjawisk dokładnie przeciwnych temu, co powiedziane zostało wyżej (por. s. 156) w odniesieniu do
Dalekiego Wschodu. Dla uzupełnienia obrazu można dodać, że niektóre kraje w zupełnie szczególny sposób
obecne są w światowym podziale pracy. Są bowiem wielkimi producentami narkotyków. Obok innych
konsekwencji, zjawisko to dodatkowo osłabia te państwa, wskutek penetrowania ich struktur przez organizacje
przestępcze.
Podobną charakterystykę można odnieść do tych części kontynentu azjatyckiego, których nie objęły doty-
chczasowe omówienia makroregionów. Jednym z najrozleglejszych i najludniejszych krajów świata, a więc i
największych rynków wewnętrznych są Indie. Jednak ich obecność w systemie światowym nie odzwierciedla tego
potencjału - w przeciwieństwie do zmian, o których była mowa w wypadku Chin. Stwierdzić to można również w
odniesieniu do niektórych innych obszarów, jak Indonezja czy Indochiny - te ostatnie ponoszą także
konsekwencje eksperymentów socjalistycznych. Osobnym problemem, podobnie jak w Europie Wschodniej, są
republiki postradzieckie.
W najdrastyczniejszej sytuacji znalazła się Afryka, ściślej jej przeważająca część poza krajami śródziemnomorskimi
z jednej strony, szczególnym zaś wypadkiem Republiki Południowej Afryki z drugiej. W tej ostatniej przez wiele
dziesięcioleci występował dualizm życia ludności czarnej i białej, wyrażający się nie tylko w sferze ekonomicznej,
ale i prawnej poprzez system apartheidu. Z tego względu, mimo pewnego ostracyzmu politycznego, RPA jako
państwo oraz jej biali mieszkańcy mogli być w zasadzie zaliczani do świata zachodniego. Sytuacja ludności
kolorowej była dramatycznie różna w porównaniu z białymi; inaczej natomiast, przynajmniej do pewnego stopnia,
wypadać
161

mogło zestawienie z mieszkańcami innych państw afrykańskich.
Scharakteryzowana wyżej (por. s. 138-139) polityczna scheda po okresie kolonialnym była jedną z przyczyn
trwającego zacofania gospodarczego czy wręcz regresu Afryki. W sytuacji tej utrzymują ją ponadto odziedziczone
również po kolonializmie tendencje do gospodarki surowcowej, nierzadko monokulturowej, słabo wydolne
rolnictwo, którego sytuację pogarszają jeszcze warunki klimatyczne, ogólne niedoinwestowanie, chaos w
stosunkach finansowych, wreszcie niekompetencja i nieodpowiedzialność przywódców. O żadnym innym
obszarze nie można tak zasadnie powiedzieć, iż stanowi on globalny i ogromnie złożony problem.
Konsekwencje światowego zróżnicowania gospodarczego
Tak drastyczne zróżnicowanie świata w okresie istnienia gospodarki globalnej prowadzi do - jak to zostało
określone wyżej - podziału na makroregiony mające swoją podmiotowość i te, które są jej pozbawione,
przynajmniej do pewnego stopnia. Podmiotowość oznacza przede wszystkim możliwość aktywnego kształtowania
i prowadzenia własnej polityki ekonomicznej. Tym samym, mówiąc w uproszczeniu, bogaci mogą stawać się coraz
bogatsi, biedni w wielu wypadkach biednieją coraz bardziej (przykładem wiele krajów afrykańskich). Zarazem
jednak podmiotowość oznacza rosnącą świadomość odpowiedzialności za gospodarkę w skali rzeczywiście
światowej. Prowadzi to do spotkań, takich jak "szczyty' Grupy-7, czyli siedmiu państw najbardziej rozwiniętych,
czy Światowe Forum Gospodarcze, odbywające się w Da
162

vos. Odpowiedzialność ta rozciąga się i na obszary niedostatecznie rozwinięte. Stąd pojawiają się współcześnie
rozmaite programy reform, tworzone przez "bogatych" dla "biednych", także poza ramami wspomnianych wyżej
instytucji, jak MFW i Bank Światowy. Ci pierwsi przeznaczają też część swoich dochodów na pomoc humanitarną.
Jej rozmiary w stosunku do potrzeb, jak też efektywność wykorzystania są w wielu wypadkach niedostateczne,
niemniej jednak należy odnotować pojawienie się samego zjawiska.