KIJEWSKA BARBARA
Uniwersytet Gdański
Katedra Nauk o Poznaniu i Komunikacji
[e-mail]
MEGAGATUNEK, POWODY OGL
DANIA BIG BROTHER
Big Brother stał się tematem zajadłych publicznych dyskusji na długo przed tym nim polski odbiorca stał się
uczestnikiem1 tego megagatunku.2 Komentatorzy różnej proweniencji i dziennikarze otwarcie wyrażali dezaprobatę dla
programu, przedstawiając go jako apogeum złego smaku. Dla przykładu w ocenie KRRiT Big Brother stanowi przykład
audycji będącej  ... Apoteozą knajactwa, głupoty, prostactwa i prymitywizmu ukazuje i, co gorsza, lansuje postawy i
zachowania mogące mieć znamienny wpływ na kształtowanie poglądów, postaw i wzorców zachowań części widzów",
w wyniku, czego "bohaterami publiczności stają się ludzie o zminimalizowanych potrzebach intelektualnych,
rozluz
nionych więzach rodzinnych i społecznych"3. Kolejne ostrze krytyki odnosi się do promowania wścibstwa, czy
też wreszcie zarzuca się autorom wykorzystywanie uczestników programu w celu zmaksymalizowania zysków
nadawcy4 i podmiotów współpracujących. Członkowie Rady Etyki Mediów uważali wręcz, że programy w stylu Big
Brothera przyciągając uwagę zaciekawionej publiczności, wyrabiają nawyk podglądactwa i osłabiają dopiero, co
odzyskane poczucie prywatności. "Może to doprowadzić do tego, że gdy znów pojawi się zagrożenie totalnej dominacji
państwa nad obywatelem, społeczeństwo nie dojrzy nic złego w podobnych działaniach władzy"5. Natomiast obrońcy
audycji akcentują prawo do wolności wyboru i oceny odbiorcy. Zwracają uwagę, że w Big Brother  dotychczas nie
było ani jednej sceny przemocy, wulgaryzmy zagłuszane piskiem używane są nader rzadko, seks został ograniczony do
jedynego jak dotąd pocałunku, a nagość - do blondynki pod prysznicem (Bierzyński, 2001).
Faktem jednak jest, że 4 marca, w dniu premiery programu, przed telewizorami zasiadło ponad 6 milionów ludzi a finał
17 czerwca oglądało ponad 8 milionów Polaków. Polska żarliwa krytyka lub obrona programu nie odbiega od
kontrowersji, jakie powstały w dwunastu innych krajach, które zdecydowały się na jego emisję (Niemcy, Hiszpania,
USA, Wielka Brytania, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Belgia, Dania, Norwegia, RPA i Polska). Podobnie też,
wyglądał stopień zainteresowania odbiorców, zwłaszcza na kontynencie. Oglądalność programu była znacznie wyższa
niż średnia dla danej stacji telewizyjnej w porównywalnym czasie antenowym. Ponadto popularność programu rosła z
tygodnia na tydzień, wraz z tym, jak konflikty i małe dramaty codziennego życia ujawniały medialną6 osobowość
uczestników. Toteż nie jest przesadne stwierdzenie prof. Godzica, iż Big Brother stanowi najpopularniejsze wydarzenie
kulturowe ostatnich miesięcy (Godzic, 2001).
Statystyka oglądalności7 finału pierwszej edycji Big Brother wskazuje, że w Polsce ponad cztery osoby z
dziesięciu oglądało program (22,3%), podobnie w Anglii (18,8)8. Odbiorcy reprezentowali wszystkie klasy społeczne, a
najliczniejszą grupę stanowili mieszkańcy miast pow. 100 tys. (36,4% K i 27,6% M), w wieku 40-50 lat (36,9% K i
24,1% M), o wykształceniu średnim (31,7% K i 23,4% M). Ogólnie większą widownię stanowiły kobiety (25,5%) niż
mężczyz
ni (19,7%). Dane te, bardzo istotne z punktu widzenia instytucji medialnej i branż spokrewnionych, nie
wyjaśniają jednak przyczyn aktywności widzów.
Jeśli traktować program jako przekaz spośród zróżnicowanej oferty telewizyjnej, który absorbuje uwagę i czas9
(edycja trwa 3 miesiące, i jest emitowana 3 razy dziennie) kilku milionów konsumentów to z całą pewnością celuje w
potrzeby widza i być może pełni jakieś funkcje wobec jednostki (por. McQuail, 1972). Edward Miszczak,
odpowiedzialny za polską edycję BB tłumaczy, że: "Reality shows są w dużej mierze programami edukacyjnymi.
Nieraz siedzę u znajomych, oglądając Big Brother i dyskutując o poczynaniach i przemyśleniach uczestników. Takie
wspólne spotkania, pogłębiają i poszerzają wiedzę o społeczeństwie, prowokują do dyskusji na temat ludzkich
zachowań" (cyt. za: Godzic, 2001). Autor wypowiedzi intuicyjnie, wydaje się, zwraca uwagę na indywidualne potrzeby
1
Celowo wprowadzam pojęcie uczestnika zamiast widza, gdyż "Big Brother" z jednej strony jest pierwszym programem
telewizyjnym, który zaistniał na wielką skalę w sieci www, jako strony oferującej przez całą dobę nie ocenzurowane relacje z
życia uczestników, z drugiej zaś kanwa programu zakłada udział widzów w wykluczaniu mieszkańców z edycji. Z danych firmy
Intel wynika, że brytyjską stronę "Big Brother" codziennie odwiedzało 1,5 mln internautów (za: Grzyb, 2001)
2
Wiesław Godzic zwraca uwagę, iż program stawia wyzwanie tradycyjnym gatunkom telewizyjnym i traktować go można jako
megagatunek, gdyż zawiera w sobie kilka podstawowych, starszych gatunków. Dostrzec można cechy takich form, jak:
teleturniej,- reportaż dokumentalny i serial (Godzic, 2001).
3
Stanowisko Krajowej rady radiofonii i telewizji przestawione w uchwale z 22 marca 2001.
4
Według danych AGB Polska 8,86 mln Polaków oglądało TVN w dniu finału, by dowiedzieć się, kto zwycięży w programie "Big
Brother" i dostanie 500 tys. zł nagrody. TVN osiągnęła tym samym 64% udziału w rynku telewizyjnym. Sto sześć dni wcześniej,
kiedy TVN rozpoczęła nadawanie programu, przed telewizorami zasiadło 3,96 mln Polaków (udział w rynku telewizyjnym 22%).
5
Rada Etyki Mediów środa, 7 marca 2001
6
Ze względu na uwarunkowania realizacji przekazów masowych i emisji trudno jest mówić o prawdziwej osobowości. Odbiorca
poznaje raczej wizerunek ekranowy postaci i niej jest w stanie zweryfikować na ile obraz postaci jest wynikiem ingerencji
realizatora, a na ile kreacją własną (por. Gerbner 1956, Francuz 1999)
7
dane telemetrycznyczne AGB Polska
8
Report the Big Brother audience (www.continentalresearch.com/reports/reports/cable.htm)
9
wszystkie odcinki programu łącznie trwały 272 godziny
1
i motywacje odbiorcy do korzystania z tego typu audycji telewizyjnych. Max Weber postulował, że każdy aspekt
ludzkiej działalności, który wymaga wyboru, może zostać wyjaśniony poprzez założenie, że ludzie zachowują się
racjonalnie. Racjonalność jest tutaj rozumiana w specyficzny sposób: decyzja liczy się jako racjonalna, jeżeli w
rzeczywistości służy realizacji określonego celu, nawet jeżeli wydaje się irracjonalna lub jeżeli osoba podejmująca
decyzję nie jest świadoma istnienia tego celu (cyt. Za: Sorlin 2001, s. 98). Traktowanie widza jako aktywnego
poszukiwacza treści, których oglądanie prowadzi do zaspokojenia osobistych a nawet społecznych potrzeb prezentuje
jedna z bardziej wpływowych orientacji badawczych w badaniu komunikowania masowego zwana teorią korzystania i
satysfakcji (uses and gratifications, por. Chandler, Goban-Klas 1999, McQuail 1972, Mrozowski 2001). Podejście to
opiera się na przekonaniu, że publiczność ma pewien zbiór potrzeb, których spełnienia poszukuje w mass mediach.
Istota podejścia zawiera się w formule: społeczne i psychologiczne z
ródła potrzeb rodzą oczekiwania wobec mass
mediów prowadząc do różnych sposobów korzystania z mediów przynosząc zaspokojenie potrzeb oraz inne
niezamierzone konsekwencje (Mrozowisk, 1991,s.124). Tak, więc sposób użytkowania mediów jest uwarunkowany
przez relacje między korzyściami poszukiwanymi i korzyściami uzyskiwanymi w kontaktach z mediami. Pełną
klasyfikację korzyści przedstawił McQuail (1987, s. 73), grupując je w cztery zasadnicze kategorie:
1. Informacja
o dowiadywanie się o istotnych zdarzeniach oraz warunkach istniejących w bezpośrednim otoczeniu,
społeczeństwie i na świecie
o poszukiwanie rady w sprawach praktycznych lub przy wyborze opinii na jakiś temat i podejmowaniu
decyzji
o uzyskiwanie poczucia bezpieczeństwa poprzez wiedzę
o zaspokajanie ciekawości i ogólnych zainteresowań
o uczenie się - podfunkcja edukacyjna
2. Poczucie tożsamości osobistej
o potwierdzenie dla wyznawanych wartości,
o poszukiwanie modeli zachowań,
o możliwość identyfikacji z osobami prezentowanymi w mediach
o możliwość wczucia się w osobowość drugiego człowieka
3. Integracja i interakcja społeczna
o możliwość przeżywania empatii społecznej, poprzez wgląd w warunki życia innych osób
o poczucie przynależności do grupy
o nawiązanie kontaktów z innymi ludz
mi
o substytut towarzystwa szczególnie wśród ludzi starszych
o pomoc w wypełnianiu ról społecznych
o umożliwienie jednostce kontaktu z rodziną, przyjaciółmi i całym społeczeństwem
4. Rozrywka
o ucieczka bądz
oderwanie od rzeczywistości
o relaks
o zaspokojenie potrzeb kulturalnych, estetycznych
o wypełnianie czasu
o emocjonalne rozluz
nienie
o seksualne pobudzenie
Analiza programu w tym kierunku pozwala, przynajmniej częściowo, ustalić jakie odbiorcy widzą korzyści i jak
usprawiedliwiają spędzanie wielu godzin na zajęciach odbiorczych. Celem pracy jest próba wyjaśnienia powodów
oglądania pierwszej edycji programu Big Brother.
W stronę badania nad recepcją megagatunku.
Wzorując się na kwestionariuszu motywów i satysfakcji oglądania teleturniejów telewizyjnych McQuaila
(1972) przeprowadziłam badania, których celem było ustalenie wśród przypadkowej grupy internautów powodów
korzystania z programu. Przyczyny oglądania programu zgrupowane były w trzech kategoriach:
1. Poczucie tożsamości osobistej: wyraża osobisty stosunek, porównanie siebie z uczestnikami, potwierdzanie
wartości.
2. Szanse interakcji społecznej: przydatność społeczna - temat do rozmów, substytut towarzystwa.
3. Rozrywka: potrzeba ekscytacji, ucieczka od problemów, odprężenie.
Z racji na charakter programu poniechałam kategorii Informacja. Uzyskałam w ten sposób kwestionariusz składający
się z 15 stwierdzeń, po 5 dla każdej kategorii, który zamieszczony był przez 10 dni na stronie internetowej.
Odwiedzający poproszeni byli o zaznaczenie jak bardzo zgadzają lub nie zgadzają się z każdym umieszczonym w
kwestionariuszu stwierdzeniem. Zgodnie z przypuszczeniami większość spośród 143 internautów, którzy wypełnili
kwestionariusz stanowiły osoby z wykształceniem wyższym (51%) i średnim (44,1%); dorosłe, w wieku 18  25 (51%)
i 26  35 (36,6%); pracownicy umysłowi (55,2%) i studenci (31,5%); mieszkańcy miast pow. 101 tys. (65,7%) oraz
miast 11  50 tys. (15,4%); częściej mężczyz
ni (65%) niż kobiety.
Zdając sobie sprawę z ograniczeń w interpretacji wyników kwestionariusza, ze względu na badanie
przeprowadzone drogą on-line, pozwolę sobie przedstawić uzyskane wyniki.
Przystępując do badania założyłam, że główne przyczyny czerpania korzyści z oglądania programu Big Brother
zlokalizowane będą w kategoriach: szanse interakcji społecznej i rozrywka. Media zapewniają wspólnotę doświadczeń i
2
wspólne tematy do rozmów, co ułatwia społeczne interakcje. Obserwując liczne dyskusje studentów na temat programu
przypuszczałam, że potwierdzi się to i w badaniu. Jednakże z tą kategorią stwierdzeń badani wcale nie zgadzali się
najbardziej. Najpełniej akceptowali stwierdzenia z kategorii rozrywka, tj.:
" Lubię obserwować zachowania mieszkańców (62% K i 47,4% M) i
" Śmieję się z zachowań uczestników programu (60% K i 59,1% M) oraz z kategorii poczucie tożsamości osobistej
" Jestem zadowolony, że osoba, po której stronie stałem była długo mieszkańcem domu (60% K i 46,2% M)
Zasadniczo wyniki wskazują, że program zaspokajał w równym stopniu wszystkie potrzeby i nie różnicował ze
względu na płeć a jedyne różnice wśród akceptowalności odnosiły się do stwierdzeń: lubię sobie wyobrażać, że biorę
udział w programie i wyobrażam sobie, że biorę udział w programie i dobrze mi idzie.
Z tych pilotażowych badań można sformułować wniosek, że megagatunek integrujący różne formy zaspokaja różne
potrzeby. Badania z tego zakresu ustalają pewną hierarchię akceptowalności zysków dla poszczególnych form
budujących program Big Brother.
Literatura:
Bierzyński J. (2001): Prywatny gust i publiczny interes. Rzeczpospolita, 4 IV.
http://arch.rp.pl/a/rz/2001/04/20010404/200104040047.html
Chandler D. (on-line): Uses and Gratifications. Dostępne: http://www.aber.ac.uk/media/Documents/short/usegrat.html
Goban Klas T. (1999): Media i komunikowanie masowe. Warszawa: PWN
Grzyb M (2001): Telewizja podglądaczy: przejściowa moda czy przyszłość? Dostępne:
http://www.opoka.org.pl/biblioteka/X/XB/telewizja.html
McQuail, D., J. Blumler & R. Brown (1972): The television audience: a revised perspective. W: D. McQuail (red.):
Sociology of Mass Communication. London: Longman
Mrozowski M. (1991): Między manipulacją a poznaniem. Człowiek w świecie mass mediów. Warszawa: Centralny
Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury
Mrozowski M. (2001): Media masowe. Władza, rozrywka i biznes . Warszawa: ASPRA-JR
Sorlin P. (2001): Mass media. Wrocław: ASTRUM
3