Kazimierz Ajdukiewicz Zagadnienia i kierunki filozofii

TEORIA POZNANIA I METAFIZYKA ORAZ POZOSTAŁE NAUKI FILOZOFICZNE

Wyraz FILOZOFIA narodził się w starożytnej Grecji. Filozofia czyli `miłować mądrość'. Filozofią nazywano wszelkie badania naukowe czyli pierwotnie oznaczała `naukę'. Do filozofii należały dyscypliny: metafizyka, teoria poznania, logika, psychologia, etyka, estetyka. Wiernymi macierzy filozoficznej okazują się metafizyka i teoria poznania jak również tzw. Etyka normatywna pragnąca pouczać o tym co dobre, a co złe.

Część I: Teoria Poznania

1. Klasyczne zagadnienia teorii poznania

Teorię poznania nazywa się też EPISTEMOLOGIĄ lub GNOSEOLOGIĄ, jest to nauka o poznaniu. Poznaniem nazywa się zarówno akty poznawcze jak i rezultaty poznawcze. Aktami poznawczymi są pewne czynności psychiczne, np. spostrzeganie, rozumowanie. Przykładami rezultatów poznawczych są twierdzenia naukowe.

2. Zagadnienie prawdy

• Klasyczna definicja prawdy i zarzuty wobec niej podnoszone

KLASYCZNA DEFINIJA PRAWDY-zgodność myśli z rzeczywistością.

Sceptycy do klasycznej definicji prawdy: jeżeli ktoś chciałby się przekonać, czy pewna myśl czy też twierdzenie zgodne jest z rzeczywistością, to musiałby w tym celu znać nie tylko myśl, lecz wiedzieć jaka jest rzeczywistość.

• Prawda jako zgodność z kryteriami.

TWIERDZENIE PRAWDZIWE- to tyle, co twierdzenie, które czyni zadość kryteriom ostatecznym i nieodwołalnym. Czyli prawda to zgodność myśli z ostatecznymi i nieodwołalnymi kryteriami. Faktycznie więc przy odróżnianiu prawdy od fałszu, nie o to chodzi, czy dane twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością, czy też nie, lecz tylko, czy jest zgodne z ostatecznymi kryteriami.

• Nieklasyczne definicje prawdy

KOHERENCYJNA TEORIA PRAWDY- prawda czyli zgodność myśli między sobą. Zwolennicy tej teorii uważają, że kryterium decydującym ostatecznie i nieodwołalnie o tym, czy jakieś twierdzenie uznać, czy odrzucić, jest zgodność tego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi.

NEOKANTYŚCI- prawda to proces nieskończony. Nie ma twierdzeń, które nie mogłyby ulec odrzuceniu.

POWSZECHNA ZGODA- prawdziwość twierdzenia polega na powszechnej zgodzie.

PRAGMATYZM- prawdziwość jakiegoś twierdzenia z jego pożytecznością.

• Sceptycyzm i jego odparcie

Sceptycy uważali, że niczego dowiedzieć się nie możemy, czyli, ż o niczym nie możemy zdobyć uzasadnionej wiedzy.

• Nieklasyczne definicje prawdy prowadzą do idealizmu

IDEALIZM- świat dostępnego poznaniu nie uważa za prawdziwą rzeczywistość, lecz degraduje go do roli jakiejś konstrukcji myślowej, a więc pewnego rodzaju fikcji.

3. Zagadnienia źródła poznania

• Psychologiczna i epistemologiczna wersja tego poznania

Zagadnieniem źródła poznania nazywano pierwotnie psychologiczne dociekania nad faktyczną genezą pojęć, sądów i w ogóle myśli.

RACJONALIŚCI GENETYCZNI-NATYWIŚCI- przyjmują istnienie poję wrodzonych. Rola zmysłów ogranicza się tylko do tego, iż wyzwalają one owe myśli, potencjalnie zawarte już niejako w organizacji ludzkiego umysłu. Wyznawcy :PLATON, DESCARTES,LEIBNIZ

GENETYCZNI EMPIRYŚCI- umysł ludzki jest niezapisaną tablicą (tabula rasa), na której doświadczenie wpisuje swoje znaki. Znakami tymi są początkowo wrażenia, im zawdzięczają swe powstanie ich pamięciowe reprodukcje, wyobrażenia pochodne, których różnorodne kombinacje i przeróbki prowadzą do pojęć niej luba bardziej złożonych (idee). „nie ma niczego w umyśle, co by wpierw nie znajdowało się w zmysłach.” Przedstawiciele: Locke, Hume.

APRIORYZM I EMPIRYZM

EMPIRYZM- doświadczenie dominującą rolą w poznaniu

APRIORYZM- rola tzw. Poznania apriorycznego, tzn. poznania od doświadczenia niezależnego.

APRIORYZM SKRAJNY- tylko rozum, a nie doświadczenie, zaznajamia nas z rzeczywistością.

Twierdzenia, które mamy przyjmować, choć nie są one oparte na doświadczeniu, nazywa się twierdzeniami a priori.

EMPIRYZM SKRAJNY- wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opierać się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu.

EMPIRYZM UMIARKOWANY-istnieją twierdzenia, które mają pełne uprawnienie w nauce, a które mimo to nie opierają się na doświadczeniu, czyli są twierdzeniami a priori. Tylko twierdzenia analityczne są uprawnionymi twierdzeniami a priori.

APRIORYZM UMIARKOWANY- istnieją uprawnione twierdzenia a priori nie będące twierdzeniami analitycznymi tylko syntetycznymi. Istnieją syntetyczne twierdzenia a priori.

SPÓR EMIPRYZMU I APRIORYZMU O CHARAKTER TWIERDZEŃ MATEMATYCZNYCH- empiryzm skrajny uważa wszystkie twierdzenia matematyki za twierdzenia oparte na doświadczeniu, natomiast aprioryzm uważa je za twierdzenia, które wolno przyjmować niezależnie od doświadczenia czyli za twierdzenia a priori.

MATEMATYKA CZYSTA I MATEMATYKA STOSOWNA- różnica polega na rozmaitym sposobie rozumienia terminów matematycznych.

POGLĄD EMPIRYZMU UMIARKOWANEGO-matematyka czysta jest nauką aprioryczną, która ani nie potrzebuje sankcji doświadczenia, ani nie potrzebuje obawiać się tego, aby jej twierdzenia zostały przez doświadczenia kiedykolwiek obalone, ponieważ terminy matematyki czystej nie posiadają w ogóle sensu empirycznego. Co do matematyki stosowanej twierdzą, że może być uprawiana tylko jako nauka empiryczna.

POGLĄD EMPIRYZMU SKRAJNEGO-nie znana im była taka postać nauki, jaką przedstawiają różne gałęzie matematyki czystej.

KONWENCJONALIZM-jest pewną korekturą umiarkowanego empiryzmu. Twierdzi on, że o prawdziwości twierdzeń matematyki stosowanej przekonać się można jedynie przez doświadczenie, po odpowiednim zaostrzeniu potocznego sensu terminów matematycznych, dokonanym w sposób konwencjonalny.

POGLĄD APRIORYZMU UMIARKOWANEGO. NAUKA KANTA.-czysta wyobraźnia, a nie doświadczenie zmysłowe stanowi dostateczną podstawę do wydawania tego sądu bez odwołania się do doświadczenia. Uważa przedmioty doświadczenia, a więc przedmioty składające się na otaczającą nas przyrodę, tylko za wytwór umysłu (idealizm)

ISTOTA POZNANIA APRIORYCZNEGO DLA FENOMENOLOGÓW-(Husserl)poznanie musi się opierać na doświadczeniu. Świat psychiczny i świat fizyczny tworzą razem świat tworów realnych, znajdujących się w czasie. Poza tym światem bytuje świat tworów idealnych, bezczasowych. Należą do niego idee, czyli istoty rzeczy.

RACJONAIZM I IRRACJONALIZM-Racjonalizm głosi kult poznania racjonalnego-przeciwstawiając się irracjonalizmowi, kult poznania zdobytego na drodze przyrodzonej-przeciwstawiając się poznaniu czerpiącemu ze źródeł nadprzyrodzonych, głosi kult intelektu -przeciwstawiając się uczuciu. Cechą poznania racjonalnego jest intersubiektywność. Irracjonaliści to mistycy (to ludzie mający przeżycia osobliwego rodzaju, zwane ekstazą mistyczną).

4.zagadnienia granic poznania

DWA ROZUMIENIA TRANSCENDENCJI-chodzi tutaj o to, czy podmiot poznający może w akcie poznania wyjść poza siebie, czy może przekroczyć swe własne granice.

Zagadnienie immanentnych granic poznania-przedmiotem transcendentnym czyli zewnętrznym dla poznającego podmiotu, jest każdy przedmiot, który nie jest bjego własnym przeżyciem psychicznym.

Przy drugim rozumieniu przedmiotami transcendentnymi nazywa się przedmioty, które istnieją naprawdę, w przeciwieństwie d tzw. Przedmiotów tylko pomyślanych, ale naprawdę nie istniejących.

EPISTOMOLOGICZNY IDEALIZM IMMANENTNY-Berkeley- w procesie spostrzeżenia zmysłowego poznajemy twory pozapsychiczne, a więc nieimmanentne. Takim poznaniem. Które wykracza poza własne przeżycia psychiczne poznającego podmiotu, ma być, np. poznanie swej własnej duszy i innych duchów.

D. Hume- w doświadczeniu wewnętrznym nie poznajemy niczego różnego od naszych własnych przeżyć psychicznych, nie wychodzimy poza sferę immanętną.

SPOSTRZEŻENIE I JEGO PRZEDMIOT- Berkeley- przedmiot spostrzeżony staje się treścią przeżycia.

EPISTEMOLOGICZNY IDEALIZM TRANSCENDENTALNY-To o czym ktoś myśli, co ktoś spostrzega, co sobie wyobraża, utarło się nazywać intencjonalnym przedmiotem myśli, wyobrażenia itd. Umysł nasz nie jest zdolny poznać świata istniejącego od niego niezależnie, tzw. Świata `rzeczy samych w sobie', lecz jest skazany na stałe obcowanie tylko z własnymi konstrukcjami.

KANT JAKO PRZEDSTAWICIEL TRENSCENDENTALNEGO IDEALIZMU- Kant stwierdza, że a priori, tj. nie odwołując się do doświadczenia, zdobywamy pewne twierdzenia, które w zasadzie mogłyby zostać obalone przez doświadczenie (ponieważ nie są sądami analitycznymi, tylko syntetycznymi), a które doświadczenie nie tylko później stale potwierdza, ale co do których z góry jesteśmy pewni, że im doświadczenie nigdy nie zaprzeczy. Takimi twierdzeniami są zdaniem Kanta m.in. twierdzenia geometrii.

REALIZM- realizm przedstawia idealizmowi transcendentalnemu tezę o rzeczywistym istnieniu przedmiotów danych w doświadczeniu. Zdaniem wielu realistów doświadczenie tak silnie uzasadnia naszą wiarę w rzeczywiste i niezależne od podmiotu istnienie świata danego nam w doświadczeniu, że żadna krytyka epistemologiczna nie jest w stanie jej podważyć ani umocnić.

POZYTWIZM- przyjmuje naczelną tezę empiryzmu, wedle której tylko w oparciu o doświadczenie poznać możemy rzeczywistość. Przedmiotem może być tylko to, co jest, względnie- może być dane w doświadczeniu. Hume, Comte

Uczony austriacki E. Mach twierdził, podobnie jak Berkeley, że ciała, z którymi mamy do czynienia w doświadczeniu, są tylko układami barw, dźwięków, woni itd.

NEOPOZYTWIZM- Twierdzenia naukowe to zdania, a więc pewne wyrażenia mowy, w których wypowiada się te twierdzenia. Filozofia może być tylko teorią języka naukowego.

Fizykalizm- właściwymi przedmiotami poznania są tylko przedmioty fizyczne, czyli ciała.

5. Stosunek teorii poznania do innych nauk filozoficznych

teoria nauki zajmuje się nauką rozumianą jako system twierdzeń naukowych, a więc gotowych już rezultatów. Metodologia zaś zajmuje się sposobami postępowania, czyli metodami stosowanymi przy tworzeniu nauki. Teoria nauki zajmuje się elementami, z których nauka się składa, oraz strukturami z nich zbudowanymi. Metodologia bada metody dowodzenia, eksperymentowania, rozwiązywania zagadnień, wyjaśniania, sprawdzania itd.

Część II Metafizyka

1. Pochodzenie nazwy „metafizyka” i podział zagadnień

POCHODZENIE WYRAZU METAFIZYKA- Wśród różnych `filozofii' Arystoteles wyróżniał jedną jako podstawową i nazywał ją pierwszą filozofią. Jej zadaniem było dociekanie pierwszych zasad wszystkiego, cokolwiek istnieje. Za drugą naukę, a więc drugą filozofię, uważał Arystoteles przyrodoznawstwo, któremu poświęcił sporo ksiąg pod wspólnym tytułem: fizyka ( fyzis znaczy przyroda). Z tego powodu nazwano księgi traktujące o pierwszej filozofii „tymi, które następują po przyrodniczych” albo, w łacińskiej formie metaphysica. W ten to zupełnie przypadkowy sposób powstała metafizyka jako określenie ksiąg traktujących o pierwszej filozofii. Zaczęto uważać, że nazwa metafizyka to nauka o czymś nadprzyrodzonym.

2. Ontologia

ZADANIA ONTOLOGII- ontologia etymologicznie biorąc, to tyle co nauka o tym, co jest, czyli nauka, której twierdzenia odnoszą się do czegokolwiek.

Fenomenologowie nazywają ontologią wszelkie tzw. Dociekania istoty rzeczy, którą ma się- wedle nich- za pomocą wglądu w istotę.

Zadaniem ontologii jest dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów opartych na wniknięciu w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z którego je czerpiemy.

Ontologia zmierza do wyjaśnienia aparatu pojęciowego, którym operuje się w filozofii i w życiu codziennym.

PRZYKŁADY POJĘĆ ANALIZOWANYCH PRZEZ ONTOLOGIĘ-

Substancja- Arystoteles określa substancję jako to, o czym coś innego może być orzeczone o niczym innym. Czyli substancją jest wszystko to, czemu przysługują jakieś cechy, co może do czegoś pozostawać w pewnym stosunku, co może znajdować się w takim czy innym stanie itp., ale samo nie jest ani cechą, ani stosunkiem, ani stanem itp., np. ten stół.

Scholastycy podkreślali samoistność substancji.

Pojęcie bytu rzeczywistego i pojęcie bytu pomyślanego- byty pomyślane nie istnieją w pierwotnym sensie tego wyrazu, lecz można o nich orzekać w przenośnym tylko sensie.

Pojęcie przedmiotów realnych i pojęcie przedmiotów idealnych- przedmiotami realnymi są przedmioty, zdarzenia itp., które kiedyś, tzn. w jakimś czasie, istniały, istnieją lub będą istnieć. Przedmiotami idealnymi nazywa się wory pozaczasowe.

Do najgłośniejszych zasad ontologii należą, np. ontologiczna zasada sprzeczności, głosząca, że żaden przedmiot nie może jakiejś cechy posiadać i jej nie posiadać; ontologiczna zasada wyłączonego środka, głosząca, że każdy przedmiot dowolną cechę posiada lub jej nie posiada.

3.Metafizyczne wnioski z refleksji nad poznaniem

1. § Zagadnienia przedmiotów idealnych, spór o uniwersalia

IDEE PLATOŃSKIE skrajnym apriorystą był Platon, który sądził, że tylko poznanie rozumowe doprowadza nas do poznania tego, co naprawdę istnieje, a więc rzeczywistości, podczas gdy doświadczenie zaznajamia nas ze światem, ułudy. Poznanie rozumowe jest poznaniem dokonującym się przy pomocy pojęć, poznanie doświadczalne- przy pomocy spostrzeżeń i wyobrażeń.

Twory dające się tylko abstrakcyjnie w myśli pojąć, a nie są dostępne spostrzeżeniu ani wyobrażeniu, nazwał Platon ideami. Należą do nich wg Platona dobro samo w sobie, piękno samo w sobie.

UNIWERSALIA- Ideami mają być przede wszystkim tzw. Przedmioty ogólne, jak np. człowiek w ogóle, koń w ogóle itp. Czyli uniwersalia.

Platon przyznaje uniwersaliom byt rzeczywisty i samoistny. Pogląd Platona, przyznający uniwersaliom byt rzeczywisty i samoistny, nazywa się skrajnym realizmem pojęcowym.

Arystoteles uważa, że uniwersalia istnieją tylko w oparciu o rzeczy jednostkowe, stanowiąc ich istotną własność- stanowiąc formę rzeczy jednostkowych. Byt samoistny (substancjalny) mają wedle Arystotelesa tylko rzeczy jednostkowe. Idea człowieka, czyli człowieczeństwo, istnieje tylko jako istotna własność poszczególnych ludzi, i to nie w oderwaniu od nich, ale w nich. Pogląd Arystotelesa przyznający uniwersaliom byt rzeczywisty, ale nie samoistny, lecz byt ufundowany w przedmiotach jednostkowych nazywa się umiarkowanym realizmem pojęciowym.

Konceptualizm- odmawia ideom istnienia rzeczywistego, ale przyznaje im byt tylko pomyślany. Nie ma uniwersaliów lecz istnieją tylko ich pojęcia.

WSPÓŁCZESNA POSTAĆ SPORU O UNIWERSALIA- współcześnie postać tego zagadnienia wyraża się mianowicie w pytaniu, czy nauki aprioryczne, a więc takie nauki, jak np. matematyka, badają w jakiś w pełni rzeczywisty, choć zupełnie od świata danego nam w doświadczeniu zmysłowym odrębny świat tzw. Tworów idealnych, jak np. liczby, funkcje matematyczne, itp., który istnieje w sposób zupełnie od naszego umysłu niezależny, czy też świat taki w ogóle istnieje.

2. § Zagadnienie idealizmu metafizycznego

1. Idealizm subiektywny

KONSEKWENCJE IDEALIZMU EPISTEMOLOGICZNEGO- Idealizm epistemologiczny wypowiada tezę, która dotyczy granic naszego poznania. Głosi ona, iż umysł nie jest zdolny poznać rzeczywistości względem siebie zewnętrznej.

Idealizm immanentny- głosi, iż umysł poznawać może tylko własne swe przeżycia. Z idealizmu w wersji immanentnej wynika, że ciała są jakimiś przeżyciami umysłu poznającego- Berkeley.

Idealizm transcendentalny-utrzymuje, że umysł poznawać może tylko swe własne konstrukcje. Z idealizmu epistemologicznego w wersji transcendentalnej wynika, że ciała, które poznajemy, są tylko konstrukcjami umysłu.

Filozof stojący na stanowisku idealizmu epistemologicznego musi wobec tego uważać wszystko, co umysł poznaje, bądź za układy jakichś przeżyć psychicznych podmiotu poznającego, bądź za jakieś konstrukcje poznającego umysłu.

TEZA IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO- ciała istnieją znaczy ktoś (jakiś podmiot psychiczny) ich doznaje, ktoś je przeżywa, ktoś jest ich świadom.

Metafizyczny idealizm subiektywny niw uznaje więc przyrody cielesnej, a zwłaszcza ciał, za coś, co istnieje w dosłownym dalej nie sprawdzalnym sensie tego wyrazu lecz sądzi, że tzw. Istnienie ciał ma inny sens, że mianowicie orzekając o nich istnienie możemy to słusznie uczynić tylko o tyle, o ile te wypowiedzi sprowadzają się do stwierdzenia, że jakiś podmiot psychiczny w pewien sposób się zachowuje, np. że przeżywa pewne wrażenia, że myśli jakoś o owych ciałach lub tp. Ciała nie istnieją niezależnie od podmiotu poznającego, lecz posiadają byt od podmiotu zależny.

RZECZYWISTOŚĆ I JEJ POZORY W ŚWIETLE IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO- idealiści immanentni czynią różnice pomiędzy pozorem ciała, a ciałem rzeczywistym.

Należałby też przyjąć, że sprzęty w pokoju powstają, gdy człowiek na nie spojrzy, a giną, gdy przestaje widzieć.

Świat materialny stwierdzamy mianowicie w sądach spełniających kryteria metody doświadczalne, myśli o fikcjach nie są sądami spełniającymi te kryteria. Różnic między światem materialnym a światem fikcyjnym polega więc wedle transcendentalnego idealizmu na tym, że za światem materialnym opowiada się kryterium doświadczenia, a za fikcjami się ono nie opowiada lub nawet zgoła i zaprzecza.

2. Idealizm obiektywny

POŁOWICZNOŚĆ IDEALIZMU SUBIEKTYWNEGO- idealizm obiektywny uznaje świat dany w doświadczeniu, i to zarówno świat materialny, jak i psychiczny, a więc całą przyrodę cielesną i duchową, za korelat , który nazywa się duchem obiektywnym.

SĄDY W SENSIE PSYCHOLOGICZNYM I SĄDY W SENSIE LOGICZNYM- przyroda to ogół przedmiotów intencjonalnych stwierdzonych w sądach spełniających kryterium prawdy (w szczególności kryterium doświadczenia), i to zarówno tych sądów, które zostały przez kogoś wydane, jak i tych, których nikt z ludzi nie wydał.

ŚWIAT DUCHA SUBIEKTYWNEGO- świat ducha obejmuje sądy i pojęcia- w logicznym znaczeniu tych wyrazów, a więc sądy i pojęcia, które nie należą do żadnego podmiotu.

TEZA DEALIZMU OBIEKTYWNEGO- wypowiedź przypisująca tworom przyrody istnienie ma tylko sens przenośny i znaczy tyle, że twory te są stwierdzone w sądach idealnych (a więc obojętne, czy znanych komuś, czy też nikomu nie znanych) spełniających kryterium prawdy. W ten sposób idealizm obiektywny degraduje całą przyrodę zarówno cielesną jak i psychiczną do rzędu zjawisk (fenomenów).

PRZEDSTAWICIELE IDEALIZMU OBIEKTYWNEGO- Fichte, Schelling i Hegel.

DIALEKTKA HEGLA-w prawach przyrody muszą się więc odzwierciedlić prawa logiki. Hegel nazywa prawa logiki rządzącej w świecie tworów logicznych prawami dialektyki.

Dialektyka przyrody to konsekwencja tego, iż przyroda jest tylko odwzorowaniem świata ducha, w którym panuje porządek dialektyczny i który dlatego musi też się odwzorowywać w przyrodzie.

DIALEKTYKA HEGLA I DIALEKTYKA MARXA- Karol Marx twierdził zgodnie z Heglem, że procesy rozwojowe i wszelka zmiana odbywają się w przyrodzie wedle praw dialektyki, równocześnie jednak odrzucał całą aprioryczną podbudowę, na której Hegel oprał swoją dialektykę. Marx był materialistą, tzn. uważał przyrodę cielesną za najprawdziwszą z prawdziwych rzeczywistości, odmawiał zaś istnienia zarówno duszom jak i duchowi obiektywnemu, a więc temu co wedle idealistów (subiektywnych wzgl. Obiektywnych) miało stanowić prawdziwą rzeczywistość. Marx głównym twórcom materializmem dialektycznym.

3. Metafizyczny realizm

REALIZM NAIWNY I KRYTYCZNY-realizm naiwny to nie tknięty żadnymi rozważaniami nad poznaniem.

Realiści krytyczni uważają na ogół, że obraz świata, jaki przedstawia się bezpośrednio naszym zmysłom, nie odpowiada rzeczywistości. Spostrzegane przez nas barwy, dźwięki, wonie itd. Są tylko subiektywną reakcją naszej organizacji psychofizycznej na pewne bodźce pochodzące od świata zewnętrznego.

4. Zagadnienia metafizyczne wyrastające z rozważań nad przyrodą.

§ A. Zagadnienie substancji i struktury świata

pierwszych metafizyków nazywali fizykami czyli przyrodnikami (dzisiaj). Interesowały ich zagadnienia przede wszystkim dwa: zagadnienie tworzywa przyrody, tj. problemat, z czego, czyli z jakich substancji składa się przyroda, a po drugie: zagadnienie, jaka jest ogólna struktura przyrody.

§ B. Zagadnienie duszy i ciała

DUALIZM- istnieją zarówno dusze jaki ciała. Ciała są podłożem zjawisk fizycznych: ciała poruszają się ogrzewają, itd., ale ciała nie myślą, nie czują, nie cierpią ani nie radują- to należy do duszy.

DUALIZM SKRAJNY I UMIARKOWANY- Wedle Arystotelesa rzeczywiście i samoistnie istnieją przede wszystkim ciała. W każdym ciele wyróżnia on dwa czynniki: materię i formę. Materia to to z czego ciało jest sporządzone, a więc jego materiał, tworzywo. Formą ciała nazywa Arystoteles to, co stanowi o tym, że to ciało jest tym właśnie, czym jest, a nie czym innym. I człowiek składa się z materii i formy. Jego materię stanowią ciała chemiczne. Formę zaś to wszystko, dzięki czemu ta masa staje się istotą żywą, myślącą, czującą.

Radykalna postać dualizmu, z jaką się spotykamy u św. Augustyna i u Descartes'a, traktuje dusze i ciało równorzędnie, uznając zarówno jedne jak i drugie za byty samoistne, za substancje, które mogą dla cech stanowić podłoże, ale same żadnego podłoża dla swego istnienia nie wymagają.

MONIZM I JEGO ODMIANY- doktryny monistyczne, tj. doktryny przyjmujące jeden tylko rodzaj substancji, do których należy materializm, spirytualizm i teoria identyczności.

MATERIALIZM- istnieją tylko substancje materialne, czyli tylko ciała są substancjami.

MATERIALIZM MECHANISTYCZNY- nie tylko zaprzecza jakoby istniały substancje duchowe, ale uważa nawet zjawiska psychiczne (myśli, uczucia itp.) za procesy fizyczne, utożsamia je mianowicie najczęściej z pewnymi procesami fizjologicznymi rozgrywającymi się w mózgu albo uważa je za ciała, które mózg wydziela. Cabanis, Buchner

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY-przyznają zjawiskom psychicznym swoistą odrębność. To ciało, a nie jakaś różna od ciała sub. duchowa, jest podłożem, na który, się zjawiska psychiczne rozgrywają. Engels, Marx. Materia zdobyła świadomość, zrodziło się w niej życie psychiczne. Przyroda podlega określonym prawom, które nazywają prawami dialektyki.

Prawo przechodzenia ilości w jakość głosi, iż zmiany ilościowe w których zmienia się tylko intensywność stopniowalnych cech przedmiotu, jak np. jego temperatura, ciężar itp. Osiągnąwszy odpowiednio wysoki stopień, przechodzą raptownie w zmiany jakościowe przy których intensywność cech stopniowalnych już się nie zmienia, natomiast jakaś cecha niestopniowalna zostaje zastąpiona przez inną, np. marznienie lodu .

Rewolucyjne, a nie ewolucyjnie odbywają się też wielkie jakościowe zmiany w ustroju społeczności ludzkich, jakkolwiek przygotowaniem tych jakościowych zmian rewolucyjnych jest długotrwały proces ilościowych zmian dokonujących się w sposób ewolucyjny, stopniowy.

MAETRIALIZM W WALCE Z IDEALIZMEM-materializm walczy z idealizmem subiektywnym, uznając materię za zespół układów wrażeń lub jedynie za konstrukcję poznającego umysłu, jako też z idealizmem obiektywnym, uważającym całą przyrodę, zarówno materialną jak i psychiczną, tylko za korelat świata tworów logicznych, tzw. ducha obiektywnego.

MATERIALIZM W WALCE Z DUALIZMEM- spór między materializmem a dualizmem jest sporem o istnienie dusz pojmowanych jako substancje równorzędne z ciałem, a odmienne od ciał. Właściwym przeciwnikiem dualizmu jest więc dualizm radykalny tj. taki jaki reprezentowali św. Augustyn lub Descartes.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MATERIALIZMU- materializm jest przede wszystkim zorientowany antyirrcjonalistyczne. Znaczy to, że nie chce się uznawać twierdzeń, które nie zostały uzasadnione w taki sposób, jaki byłby uznany za wystarczający w naukach szczegółowych. Ostatecznego poglądu na świat trzeba szukać w wyniku skrupulatnych badań, jakie uprawiają nauki przyrodnicze, korzystające z potężnego oręża matematyki.

STOSUNEK ZJAWISK FIZYCZNYCH DO PSYCHICZNYCH-

Interakcjonizm- pogląd przyjmujący wzajemne oddziaływanie zjawisk psychicznych i fizjologicznych.

Epifenomenalizm- zjawiska psychiczne są tylko jak gdyby ubocznym produktem, bezsilnym odblaskiem zjawisk fizjologicznych.

Paralelizm- ani zjawiska fizjologiczne nie oddziałują na zjawiska psychiczne, ani też nie ma związku odwrotnego.

Teoria dwóch stron- zjawiska fizjologiczne i odpowiadające im zjawiska psychiczne są nie dwoma różnymi w rzeczywistości rodzajami zjawisk, lecz są tylko dwoma różnymi aspektami jednego i tego samego zjawiska.

UCZUCIOWE MOTTWY PRZECIW OPZYCJI MATERIALIZMOWI- pozbawia nas wiary w życie pozagrobowe.

MONIZM WŁAŚCIWY. TEORIA IDENTYCZNOŚCI- (Spinoza) istnieje tylko jeden rodzaj sub. , który posiada zarówno atrybuty duchowe jak i cielesne.

MONIZM IMMANENTNY- (Hume) ani dusze, ani ciała nie są sub. , lecz są układami pewnych elementów, które bądź są aktualnie treściami świadomości, bądź mogłyby się ze swej istoty nimi stać.

§ C. Determinizm i Indeterminizm

SPÓR O PRZYCZYNOWY USTRÓJ PRZYRODY- twierdzenie głoszące, że każde zdarzenie jest skutkiem jakiejś przyczyny, nosi nazwę zasady przyczynowości. Przypisywanie powszechnego waloru zasadzie przyczynowości, a więc twierdzenie głoszące, iż każde zdarzenie jest skutkiem jakiejś przyczyny, nazywa się determinizmem, odmawianie zaś zasadzie przyczynowości powszechnego waloru, a więc twierdzenie, że nie wszystko w świecie jest skutkiem jakiejś przyczyny, nosi nazwę indeterminizmu.

ANALIZA I KRYTYKA POJĘCIA PRZYCZYNY- przez przyczynę jakiegoś zjawiska rozumie się ten czynnik, który to zjawisko swym działaniem wywołuje, który jest niejako jego sprawcą.

ZAGADNIENIE PRZEWIDYWALNOŚCI- zagadnienie determinizmu-czy przebieg zdarzeń rozgrywających się w przyrodzie daje się ująć w prawa, które pozwalają przewidzieć bieg zdarzeń przyszłych na podstawie dających się uprzednio zaobserwować własności zdarzeń dotychczasowych?? Zagadnienie determinizmu przyjmuje więc raczej postać zagadnienia przewidywalności.

PRAWA PRZYRODY PRAWAMI STATYCZNYMI TYLKO? - zachowanie się większych ciał, będących skupiskiem ogromnej ilości cząstek elementarnych, musi jako zdarzenie masowe podlegać prawidłowości statystycznej, chociażby nawet zachowanie się cząstek elementarnych było najzupełniej nieprawidłowe-.

WOLNOŚĆ WOLI- z zagadnieniem determinizmu wiązało się często inne, uczuciowo nieobojętne, mianowicie problemat wolności woli. Pytanie czy wola człowieka jest wolna, sprowadza się do tego, czy akty woli człowieka są jednoznacznie określone przez pewne przyczyny, czy też nie. Zagadnienie wolności woli dotyczy więc tego, czy wola człowieka jest podporządkowana ogólnej zasadzie przyczynowości, czy też się spod jej rygorów wyłamuje, czy akty woli człowieka są tylko pośrednimi ogniwami w łańcuchach przyczynowych, mającymi zarówno swe skutki jak i też przyczyny, czy też stanowią one zawsze tylko początek jakiegoś łańcucha przyczynowego, mający wprawdzie swe skutki, ale nie mający przyczyn.

ZAGADNIENIA ISTNIENIA PRZYSZŁOŚCI-każde radosne czy nieszczęsne zdarzenie zostaje przez czas powołane do życia i bytu, lecz natychmiast, po swym zaistnieniu, przez ten sam czas zostaje zepchnięte w przeszłość i przestaje istnieć.

§ D. Mechanizm i Finalizm

SPÓR O CELOWY USTRÓJ ŚWIATA- kierunek zwany finalizmem lub teologią przyjmuje mianowicie, że świat jest urządzony celowo, mechanizm zaś przeczy temu.

CELOWOŚĆ ANTROPOMORFICZNA-Antropomorficzny finalizm głosząc tezę, iż świat jest urządzony celowo, rozumie ją tak, że świat jest zamierzonym dziełem istoty zdolnej myśleć, chcieć i wolę swą urzeczywistniać, skonstruowanym przez nią w pewnym celu. Antropomorficzny finalizm uważający cały świat za dzieło istoty dążącej do pewnego celu, łączy się z poglądem przyjmującym istnienie osobowego Boga, stwórcy i kierowcy świata.

MECHANIZM BIOLOGICZNY I WTALIZM- mechanizm biologiczny jest to mianowicie kierunek, którego zasadniczą tezą jest pogląd, że dla wyjaśnienia zjawisk przyrody organicznej wystarczają te prawa, które są niezbędne i wystarczające dla wyjaśnienia zjawisk przyrody nieorganicznej, że więc wszystkie prawa biologiczne dadzą się wywieść z praw fizyki i chemii. Przeciwieństwem biologicznego mechanizmu jest witalizm. Który uważa, że prawa rządzące przyrodą nieorganiczną nie wystarczają dla zdania sprawy z faktów świata organicznego, że więc prawa fizykochemiczne nie wystarczają dla wyjaśnienia wszystkich zjawisk biologicznych.

POJĘCIE USTROJU CELOWEGO, ODMIENNE OD ANTROPOMORFICZNEGO- Arystoteles sądził, że wszędzie, gdzie się coś dzieje, są czynne obok przyczyn sprawczych, które niw wystarczają jednak dla wyjaśnienia danego zjawiska, również przyczyny celowe, czyli cele. Formę świata, ku której urzeczywistnieniu świat w swym rozwoju zdąża, nazywa Arystoteles Bogiem. Bóg porusza świat jako przedmiot umiłowania, jako cel dążenia.

NEOWITALIŚCI- twierdzą, że procesy rozgrywające się w organizmach są celowe w tym znaczeniu, że nie podobna ich przebiegu przewidzieć, gdy się zna tylko warunki wcześniejsze, lecz że potrzebna jest nadto znajomość fazy końcowej, jaką indywidua gatunku, do którego dany organizm należy, osiągają w swym rozwoju, w warunkach normalnych.

CELOWOŚĆ UTYLISTYCZNA- celowe jest to, co przyczynia się do jakiejś wartości, jakiegoś dobra.

OPTYMIZM I PESYMIZM-

Optymizm mówi o tym czy świat jest urządzony celowo tzn. tak, że przyczynia się do urzeczywistnienia takiego czy innego dobra.

Pesymizm mówi o tym czy świat jest urządzony celowo tzn. tak, że przyczynia się do nieurzeczywistnienia dobra.

5. Zagadnienia metafizyczne wyrastające z religii

RELIGIJNE POJĘCIE BÓSTWA- najwyższa potęga, mądrość, sprawiedliwość, piękno- cechy bóstwa. W religiach politeistycznych wartości te przyznaje się poszczególnym bogom. W religiach monoteistycznych wszystkie te wartości przypisuje się jednemu bogu.

METAFIZYKA RELIGIJNA-szukanie odp. na istnienie boga, bóstw.

FILOZOFICZNE POJĘCIE BÓSTWA-

Platon Bogiem nazywa ideę dobra, czyli dobro samo w sobie.

Arystoteles uważa, że Bóg to najwyższa forma świata.

Chrześcijańska filozofia scholastyczna określa Boga jako posiadającego byt samoistny, istnieje sam przez się, nie ma przyczyny własnego istnienia.

DOWODY ISTNIENIA BOGA-

Dowód ontologiczny na istnienie Boga- w samym pojęciu istoty najdoskonalszej mieści się atrybut istnienia, bo istota najdoskonalsza, ale nie istniejąca- byłaby mniej doskonałą od istoty najdoskonalszej istniejącej, a więc nie byłaby istota najdoskonalszą.

Dowód kosmologiczny-wszelka zmiana w świecie musi mieć swą przyczynę, że jednak ten łańcuch przyczyn nie może cofać się w nieskończoność, że więc musi istnieć pierwsza przyczyna, która sama przyczyny nie posiada, a ta przyczyną jest Bóg

Dowód fizyko-teologiczny -świat urządził Bóg jako najmądrzejsza istota.

BÓG I ŚWIAT-

Panteiści utożsamiają Boga ze światem lub z jego sub.

Bóg stwórcą, który ingeruje w losy świata.

ATEIZM-zaprzeczenie istnieniu Boga, głównie materialiści wyjątkiem stoików dla których Bóg jest utożsamiany ze światem, a świat uważają za twór materialny.

---