Życie snem
Pedro Calderon de la Barca
Dramat hiszpański XVII wieku:
- powstało w 1627/29 r., za pierwodruk uznaje się natomiast wydanie z Madrytu z 1636 r.
- dramat głęboko osadzony w tradycji: wątki orientalne + dziedzictwo Grecji i Rzymu + barokowa wizja człowieka, dla którego życie jest tylko snem
- motywy i inspiracje: literackie, filozoficzne (neoplatońska wizja miłości, metafora Platońskiej jaskini, chrześcijański neostoicyzm) i teologiczne (scholastyczna wizja człowieka, wolna wola człowieka wobec predestynacji, kwestia małżeństwa)
- źródła motywów:
odosobnienie Zygmunta w celu ochronienia go przed wypełnieniem się przepowiedni średn. opowieść o Barlaamie i Jozafacie, schrystianizowana wersja dziejów Buddy
uśpienie księcia i przeniesienie do pałacu wschodnia opowieść o Abu Hasanie z Księgi tysiąca i jednej nocy, znana w Europie jako motyw „jednodniowego króla”
związek z kontrreformacją, z pojmowaniem erudycji i dialektyki wg jezuitów: jako narzędzie ukazania człowiekowi, iż obdarzony jest przez Boga wolną wolą i rozumem, a wiec sam powinien kształtować swój los na ziemi
dramat filozoficzny ~ parabola ludzkiego istnienia (w obliczu dysputy o predestynacji i wolnej woli)
dwa wątki - historia Zygmunta (przeciwstawia się przeznaczeniu, przemienia się w idealnego władcę) i historia Rozaury (heroina podążająca w męskim przebraniu za mężczyzną, który ją uwiódł) oboje nie znają swego pochodzenia
pierwsza scena
Rozaura z męskim stroju schodzi z góry (w drugim akcie pojawi się w damskiej sukni pod imieniem Astrei, w trzecim w garderobie damskiej z elementami zbroi)
patrząc w dół, mówi o stracie wierzchowca, który spłoszony spadł w przepaść zapowiedź nieokiełznanych namiętności, które łączą Rozaurę i Zygmunta
za nią pojawia się grazioso Klaryn, który wprowadza element ludyczny
dramat został zbudowany z materiału serialnego
aktorka w męskim przebraniu heroina zawiedziona przez kochanka
opowieść o koniu wzburzenie bohaterki
Rozaura i Klaryn opisują zapadanie się w mroku akcja zaczyna się o zmroku
bohaterowie kierują się ku migocącemu w oddali światłu duża rola słów, bo przedstawienie odbywało się przy pełnym świetle
szczęk łańcuchów i westchnienia Zygmunta zza sceny
aktor ukazuje się ubrany w zwierzęcą skórę przy świetle pochodni
w monologu skarży się na swe przeznaczenie, uwięziony został w chwili urodzenia „największą winą człowieka jest to, że się narodził” (Seneka)
ograniczenia bytu ludzkiego vs. wolność innych stworzeń świata natury (egzystencjalny paradoks, Pliniusz Starszy)
(św. Tomasz z Akwinu) scholastyczna wizja człowieka, którego Bóg stworzył nagim i bezbronnym, obdarzając rozumem, który różni go od zwierząt i słowem, by mógł się doskonalić w rywalizacji z innymi ludźmi i przy ich pomocy
pierwszy stopień edukacji Zygmunta to pojawienie się Rozaury
głos i wygląd „nieznajomego” robi na nim dziwne wrażenie
(neoplatońska teoria poznania) miłość to pierwszy krok ku poznaniu piękna i dobra
gwałtowność rodzącego się w spojrzeniu uczucia podkreślona przez zestawienie życia i śmierci (oksymoron „życia w umieraniu”)
przybycie strażników przerywa kwestię Rozaury - nie wiemy skąd jest i co ją do Polski sprowadza
dziewczyna i Klaryn zostają rozbrojeni i wyprowadzeni
przy muzyce wchodzi na scenę Astolf z oddziałem żołnierzy i Estrella z damami dworu akcja przenosi się z górskiej okolicy do pałacu
monolog Bazylego
opowiada przedakcję dramatu, a więc okoliczności, w jakich zdecydował się ukryć przed światem swego syna
przyznaje się do błędu - nie miał prawa pozbawiać syna wolności, a poddanych następcy tronu, nawet w imię racji stanu
konflikt ojca i syna (mit Uranosa - Bazyli i Edypa - Zygmunt)
dramat władzy podkreślony przez imiona: Brasilio (basileios - królewski, ten, który ma władzę), Segismundo (sigu i munt - ten, który ochrania zwycięstwo)
Bazyli zdaje sobie sprawę z tego, że wykroczył przeciw prawu, decyduje się sprowadzić Zygmunta do pałacu, by poddać go próbie
eksperyment ma wykonać Klotyld, który zajmował się księciem od chwili jego urodzenia
Zygmunt budzi się w pałacu
pierwszy etap procesu poznawczego - książę postrzega rzeczywistość przez bezpośrednie doświadczenie słuchem, wzrokiem i dotykiem
wyrzuca sługę przez okno tylko po to, by sprawdzić, co się stanie
jego gwałtowne reakcje budzą przerażenie
Bazyli zdobywa materialny dowód słuszności swej decyzji i każe odesłać Zygmunta do wieży (metafora Platońskiej jaskini)
Zygmunt budzi się w wieży
uprzytamnia sobie ulotność swego życia
rozumowa refleksja prowadząca do okiełznania pierwotnie zwierzęcych instynktów i do wykształcenia (chrześcijański neostoicyzm) życiowej pragmatyki
wniosek: powinniśmy czynić dobro, bo życie jest niczym sen, z którego w każdej chwili możemy się obudzić
sprawy Rozaury - komedia płaszcza i szpady
Rozaura udaje się do Polski, by odzyskać utraconą cześć
niemal umiera z ręki Klotarda, który, choć rozpoznaje w chłopcu syna, gotów jest, w imię lojalności wobec władcy, poświęcić jego (a właściwie jej) życie
Klotard dowiaduje się, że jest ojcem nie chłopca, lecz kobiety, którą zhańbił mężczyzna, a tym samym i jego honor został splamiony
Klotard musi rozstrzygnąć czy pierwszeństwo mają obowiązki ojca, czy wasala, bowiem niewinność jego córki wykorzystał siostrzeniec jego władcy - Astolf, książę Moskwy
Rozaura w orszaku Estrelli pod imieniem Astrei
widz odkrywa tajemnicę, że Klotard jest ojcem Rozaury dzięki dwuznaczności dialogu iwypowiedziom na stronie, zanim Klotard się do tego przyzna
Klaryn też odkrywa tę tajemnicę i zostaje za to wtrącony do wieży
inwersja motywu „jednodniowego króla” - żołnierze w wieży uwalniają Klaryna, sądząc, że to on jest następcą tronu, ten myśli, że są pijani
komplementarność wątków Rozaury i Zygmunta
Rozaura to anagram słowa „Aurora” - jutrzenka, symbolizuje nowy początek, poranek (to ona otwiera przed Zygmuntem świat wartości dobra i piękna)
Astrea to mityczna bogini sprawiedliwości, której powrót miał przywrócić na ziemi wiek złoty, a więc pokój i dobrobyt
finał łączy wątki
Zygmunt okazuje się władcą prawym i wielkodusznym
przywraca cześć Rozaurze, rozkazując Astolfowi ożenić się z nią
sam żeni się z Estrellą, w imię racji stanu
do więzienia posyła rebelianta, którego powstanie wyniosło go na tron, a ułaskawia Klotarda, doceniając jego lojalność
przebacza ojcu
winnym sytuacji okazuje się Bazyli - pozbawił Zygmunta miłości rodzicielskiej i wykształcenia, przez co doprowadził do wypełnienia się przepowiedni - stał się przyczyną katastrofy, zamiast przed nią uchronić
Zygmunt staje na rozdrożu jak Hamlet
ale on podejmuje działania, które mają na celu określenie jego miejsca w „teatrze świata”
cały dramat narasta wokół przełamywania twierdzenia, że życie jest snem, wokół obrony obiektywności świata zewnętrznego, wokół realizmu poznawczego
autor pokazał jak rozpoznać prawdę w świecie iluzji