Wojna jako temat i motyw w prozie polskiej
Okres panowania faszyzmu w europie został nazwany “epoką pieców” lub “czasami pogardy”. Druga nazwa pochodzi od tytułu powieści Andre'a Malraux.
Różne były sposoby pisania o czasach wojny:
konwencja behawiorystyczna:
“Opowiadania” Borowskiego, “Medaliony” Nałkowskiej
literacki reportaż:
“Zdążyć przed Panem bogiem”, “Rozmowy z katem”;
refleksyjno-filozoficzna
powieść dokumentalna o elementach autobiograficznych: “Inny świat”
pamiętnik “mówiony”:
“
Zofia Nałkowska (1884-1954)
Lata wojny spędziła w okupowanej Warszawie, po wojnie podjęła pracę w Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Efektem tej pracy jest cykl opowiadań “Medaliony”.
“Medaliony” (1946), cykl jest prozą niejednorodną gatunkowo, są to utwory (“Profesor Spanner”, “Dno”, “Kobieta cmentarna”, “Przy torze kolejowym”, “Dwojra Zielona”, “Wiza”, “Człowiek jest mocny”, “Dorośli i dzieci w Oświęcimiu”) z pogranicza opowiadania, eseju, reportażu, a nawet paraboli. Autentyczny materiał stał się w nich przedmiotem kreacji literackiej. Porządek kompozycyjny cyklu wyznaczają dwie perspektywy:
narratora (intelektualisty, który próbuje analizować poznawaną rzeczywistość, ale choć wiedza jego jest szeroka i usystematyzowana, to jego poznanie jest tylko zewnętrzne),
postaci (ich wiedza ogranicza się do doświadczeń osobistych, ale uzupełnia wiedzę narratora, dzięki swojemu skierowaniu do wewnątrz).
Styl opowiadań jest niezwykle zwięzły, oszczędny i
lakoniczny. Język literacki (specyficzne formy narracyjne: mowa pozornie zależna i ironiczne komentarze w “Profesor Spanner”, monolog w “Dnie”; opis o charakterze behawiorystycznym w “Przy torze kolejowym”) współistnieje ze stylizacją, gdyż wypowiedzi postaci, to często mowa potoczna, daleka od intelektualizowanej wypowiedzi narratora.
Większość opowiadań ma kilka warstw znaczeniowych, np.
“Przy torze kolejowym”:
tragedia człowieka uwikłanego w wojnę,
reakcja ludzi determinowanych czasem, w którym przyszło im żyć,
zatarcie granicy pomiędzy dobrem a złem,
filozoficzna refleksja nad nietrwałością takich wartości jak miłość bliźniego, współczucie, odwaga;
“Profesor Spanner”:
demoralizujący wpływ wojny na psychikę człowieka,
rozum zaprzedany w służbie złu,
dehumanizacja i reifikacja człowieka.
Tadeusz Borowski (1922-1951)
Cykl jego opowiadań ściśle związany jest z biografią autora, który 25.02.1942 roku został aresztowany i osadzony na Pawiaku, a 29.04.1942 roku przewieziony do Oświęcimia. Stamtąd dwa lata później przewieziono Borowskiego do Natzweiler k. Stuttgartu, a później do Dachau. 1 maja 1945 roku wraz z innymi więźniami odzyskuje wolność i umieszczony zostaje w koszarach niemieckich w Freimannie. Pracę nad cyklem rozpoczął w 1945 roku w Monachium.
Świat przedstawiony opowiadań obozowych (“Dzień na Harmenzach”, “Proszę państwa do gazu”, “U nas, w Auschwitzu”, “Ludzie, którzy szli”) to zamknięta przestrzeń, w
której zgromadzono wyniszczonych, cierpiących, skazanych na śmierć ludzi, stłoczonych jak zwierzęta w ciasnych blokach, na niewygodnych, zawszonych pryczach. W ujęciu Borowskiego jest to jednak doskonale pomyślane i funkcjonujące przedsiębiorstwo Trzeciej Rzeszy. Proces zabijania prowadzony jest sprawnie i fachowo. Obozowa administracja jest niezwykle sprawna, skrupulatnie przestrzega nakazów (swoista miniatura faszystowskiego państwa). Hierarchia obowiązków jest jasno wytyczona. Borowski zwraca uwagę na przebiegle realizowany przez faszystów mechanizm oszustwa, dzięki któremu mogli oni stworzyć pozory, że obóz jest w gruncie rzeczy normalną rzeczywistością (murowane budynki, betonowe drogi, na terenie znajduje się biblioteka, muzeum,
sala orkiestry, w której odbywają się koncerty, krematoria są zamaskowane). Społeczność obozową stanowi konglomerat różnych narodowości, którego członkowie porozumiewają się za pomocą specyficznego żargonu. Wśród więźniów panuje swoista hierarchia i podział. Najstarsi więźniowie stanowią elitę (łatwiej sobie radzą w warunkach obozowych). Uprzywilejowaną grupą są silni i zdrowi, których przydatność do pracy chroni przed zagazowaniem. Oprócz nich są tu
tysiące szarych, anonimowych więźniów, żyjących na granicy ycieńczenia.
Najniżej znajdują się tzw. muzułmanie, zagłodzeni, w każdej chwili zagrożeni śmiercią w krematorium (są to najczęściej Grecy i Żydzi).
Borowski ukazał mechanizm przystosowania się człowieka do warunków ekstremalnych "człowiek złagrowany" - odczłowieczony, wyalienowany, silny i odporny na zło, sprowadzony do funkcji fizjologicznych.
Stworzył nowy typ narratora, który usytuowany jest wewnątrz świata, który opisuje i komentuje. Zbieżność imion i funkcji obozowej ma wywołać wrażenie identyczności losu i postawy (wspomnienia kolegów obozowych świadczą o tym, że autor opowiadań był w obozie człowiekiem współcierpiącym, altruistą), ale przede wszystkim zrekonstruować obozową optykę widzenia, dowodząc tym samym, że nieludzkiego świata obozu nie można opisywać z epickim dystansem.
Proza Borowskiego stała się świadectwem kryzysu dotychczasowej poetyki
realistycznej, która okazała się niewystarczająca i nieadekwatna do wyrażenia totalnego kataklizmu wartości spowodowanego wojną.
Tytułowe opowiadanie zbioru: “Pożegnanie z Marią” jako jedyne ukazuje obraz życia w okupowanej Warszawie. Konstrukcja ukazanego świata oparta jest na kontraście między odchodzącym w przeszłość światem wartości humanistycznych, a codzienną rzeczywistością wojennej Warszawy. Relacje ludzkie zostały sprowadzone do kontaktów handlowych. Drobne nieuczciwości, kradzieże, łapówki, układy są podstawą swoiście funkcjonującej gospodarki. Raz po raz
jednak pojawiają się informacje przypominające o toczącej się wojnie
(właścicielka składu towarów budowlanych jest Żydówką i niepokoi się o los rodziny, która została w getcie; furman informuje o łapankach). Dzięki technice behawiorystycznej Borowski eliminuje elementy psychologicznej analizy, tym samym uwypuklając bezsilność człowieka stającego w sytuacjach, które go przerastają. Jedyną próbą ucieczki przed rzeczywistością staje się miłość, z góry jednak skazana na zagładę.
Gustaw Herling-Grudziński (1929)
Współzałożyciel jednej z pierwszych w okupowanej Polsce organizacji konspiracyjnych: Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej. W 1939 roku w czasie prób przedostania się na Zachód zostaje aresztowany przez NKWD i skazany na pięć lat obozu.
“Inny świat” wyrósł z doświadczeń pisarza, a powstał w Rugby i w Londynie w latach 1949-1950. Książka aż do roku 1988 publikowana była w tzw. “drugim obiegu”. Tytuł, a przede wszystkim podtytuł “Zapiski sowieckie” zaczerpnięty został z książki F. Dostojewskiego “Zapiski z martwego domu” (Wspomnienia z domu umarłych są również lekturą łagrową, a Natalia Lwowna staje się swoistym porte parole pisarza, gdy stwierdza: “... cała Rosja była
zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, zatrzymał się czas między katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami”), której fragment stał się mottem powieści. Takie odwołanie wskazuje na specyfikę życia w łagrze, gdzie człowiek, aby przeżyć, musi porzucić swoje dotychczasowe wyobrażenia o świecie i stworzyć własne zasady etyczne obowiązujące tylko w tym miejscu.
Miejsca akcji są bardzo wyraźnie określone, akcja rozgrywa się w więzieniach Grodna, Witebska, Leningradu i Wołgogradu, a znaczna część opowieści toczy się w obozach kargopolskich rozrzuconych wzdłuż linii kolejowej, ciągnącej się od Wołogdy do Archangielska.
Czas fabularny utworu obejmuje lata 1940-1945, jednak został poszerzony o czas historyczny przywołany we wspomnieniach z okresu Rewolucji Październikowej, czystek lat 1936-1939.
Bohaterem głównym i narratorem jednocześnie jest sam autor, którego wypowiedzi cechuje:
oryginalne połączenie werystycznej i behawiorystycznej metody opisu, ze skłonnością do naturalizmu,
typowa dla prozy Prousta pasja analizy i dociekliwość psychologiczna,
empatia i sympatia wyraźnie widoczna w komentarzach do losów i postępków współwięźniów.
Więźniowie to społeczność wielonarodowa i zróżnicowana. Najstarsi to uwięzieni w 1937 roku, najmłodsi zaś, to małoletni przestępcy, tzw. “biezprizorni”. Oprócz nich w łagrze przebywają pospolici przestępcy, “urkowie”, którzy właściwie sprawują tu władzę. Dużą część osadzonych stanowią “biełoruczki” - więźniowie polityczni, oskarżeni o działalność na szkodę państwa rosyjskiego. Silną pozycję mają “stachanowcy”, których wydajność pracy
przekraczała 125% normy, najniżej w hierarchii znajdują się starzy, słabi mieszkańcy “trupiarni”: “słabosiłka” - mają jeszcze szansę powrotu do pracy, natomiast “aktirowka” skazani są już tylko na powolne umieranie. W obozach sowieckich przymusowa praca była jedną z form torturowania więźniów i odczłowieczania ich. Pod hasłem budowania gospodarki socjalistycznej państwo eksploatowało w sposób maksymalny siły więźniów, w morderczym klimacie. Wszystko to wyniszczało ich organizm i uniemożliwiało nawet myśl o buncie czy wolności.
Książka Grudzińskiego była pierwszą tego typu relacją o zasadach funkcjonowania i warunków życia w sowieckich obozach pracy. “Inny świat” stanowi analizę totalitarnego systemu radzieckiego państwa. W literaturze rosyjskiej podobne dzieło stworzył Aleksander Sołżenicyn: “Jeden dzień Iwana Denisowicza” i “Archipelag Gułag”.
Hanna Krall (1937)
Jako dziennikarka i reporterka współpracowała z “Życiem Warszawy” i “Polityką”, jednak największą sławę przyniosła jej opublikowana w 1977 roku powieść:
“Zdążyć przed Panem
Bogiem”. Jest to utwór niejednorodny formalnie, łączący w sobie reportaż, wywiad i zbeletryzowany dokument. Akcję utworu tworzą epizody o chaotycznym i fragmentarycznym układzie, są bowiem zapisem trwających prawie trzy miesiące rozmów z doktorem Markiem Edelmanem, jedynym, który ocalał przywódcą powstania warszawskiego w getcie. W utworze można wyodrębnić dwa plany przestrzenne i czasowe:
okres wybuchu, przebiegu i stłumienia postania;
lata powojenne, kiedy Edelman pracował jako asystent Profesora, kardiochirurg.
Tytuł określa funkcję jaką Edelman przypisuje zawodowi lekarza. Powojenna praca bohatera jest przedłużeniem tej, którą wykonywał w getcie.
Całość składa się z 15 fragmentów, które różnią się między sobą budową;
fragment 1, 7, 13, 14, 15 - to wywiady. Autorka pomija zadawane pytania, a odnotowuje jedynie odpowiedzi rozmówcy. Relacja Edelmana dotycząca likwidacji getta jest bardzo zwięzła, do legendy heroizującej walkę bojowników żydowskich podchodzi z rezerwą i pewnym krytycyzmem. Wyrazistość wypowiedzi bohatera uzyskała Krallowa
poprzez przedstawienie jego monologów, skąpe posługiwanie się dialogiem i niemal całkowitą rezygnacje z komentarzy,
fragment 4, 8, 9 to relacje odautorskie, których reporterka posługuje się mową pozornie zależną. Są to sprawozdania ze spotkań z bohaterami opowieści Edelmana,
fragment 11 jest relacją z planu niezrealizowanego filmu Andrzeja Wajdy. Autorka przytacza fragmenty scenariusza. Film nie powstał, ponieważ Edelman odmówił uczestnictwa w ekranizacji własnych losów.
Kazimierz Moczarski (1907-1975)
Z wykształcenia prawnik, w czasie okupacji walczył w Armii Krajowej. W roku 1945 aresztowany, przez 9 miesięcy, od 2 marca 1949 roku do 11 listopada osadzony w jednej celi więzienia Mokotowskiego z generałem niemieckim odpowiedzialnym za likwidację
getta warszawskiego - Jürgenem Stroopem oraz oficerem niemieckim Gustawem Schielke. W listopadzie 1952 roku w wyniku tajnego procesu skazano go na karę śmierci, by wkrótce zmienić ją na dożywocie. W 1956 roku został wypuszczony na wolność.
“Rozmowy z katem” ukazały się w formie książkowej już po śmierci autora, w 1977 roku. Utwór ma charakter powieści reportażowo-dokumentalnej. W zasadzie jest to pamiętnik, który jednak relacjonuje przeżycia nie autora, lecz jego rozmówcy. Stąd narracja ma tu charakter niejednorodny:
elementy pamiętnika,
dialog sytuacyjny,
zamierzony wywiad z rozmówcą. Autora nie tyle interesowała historia życia zbrodniarza, ile motywy, którymi kierował się, podejmując zbrodnicze decyzje oraz pobudki i okoliczności, które uczyniły z niego rycerza armii niemieckiej.
Wiedzę o Stroopie zdobył Moczarski z informacji nabytych przed uwięzieniem, długich rozmów w celi oraz dokumentów, do których sięgnął po wojnie. Biografia zbrodniarza wydaje się być typowa: był przeciętnym drobnomieszczaninem o ledwie podstawowym wykształceniu, pozbawionym potrzeb intelektualnych. Dlatego też był bardzo podatny na wpływy organizacji partyjno-policyjnej, której zasady sobie przyswoił. Organizacja ta bez trudu formuje go w duchu idei faszystowskich. W ten
sposób wierność ideologii stała się jego świętym obowiązkiem i najwyższą wartością. Sąd Wojewódzki skazał Stroopa na karę śmierci. Powieszono go 6.03.1952 roku.
Zobacz też: