JULIAN KRZYŻANOWSKI, TWÓRCZOŚĆ HENRYKA SIENKIEWICZA
„Pociąg do literatury” i kultura literacka
1898 rok - 100. rocznica urodzin Mickiewicza (wzniesiono pomniki poety w Krakowie, Warszawie i innych)
1899 rok - 50. rocznica śmierci Słowackiego
Sienkiewicz brał udział w tych uroczystościach, słowem pisanym i żywym głosząc wielkość dwu poetów.
„Pociąg do literatury” tkwił w atmosferze dwu dworków podlaskich, w Woli Krzeskiej i w Burcu, gdzie spędzał dzieciństwo.
Sienkiewicz w latach szkolnych pisał listy do najbliższego swego kolegi Konrada Dobrskiego, zwłaszcza w latach 1864-1866. Mówią one o szkole, którą rzucił po klasie VI, by zająć się guwernantką na wsi i ostatecznie skończył szkołę eksternistycznie. Listy te ukazują zainteresowania intelektualne i wykształcenie literackie Sienkiewicza, przynoszą wreszcie wyznania przyszłego pisarza o pierwszych jego próbach literackich.
Rozbiory i wrażenia literackie
Dorobek krytyczno-literacki Sienkiewicza jest całkiem nieoczekiwanie bogaty i nowoczesny. Wypowiedzi pisarza uderzają dojrzałością poglądów na zjawiska literackie w sensie zarówno rzeczowym, jak i teoretycznym. Ich autor miał dobre przygotowanie naukowe, zjawiska literackie wiązał w układy historyczne, oceniał je sprawnie, wolny od szlabanów widział i rozumiał płynność terminów literackich.
Listy z podróży
Sienkiewicz gatunek ten odnowił i zaktualizował. Listy Sienkiewicza, chronologicznie obejmujące czas od połowy lutego 1876 do grudnia 1877 roku, składają się z 14 rozdziałów, od 6 począwszy opatrzonych tytułem Szkice amerykańskie razem złączonych dopiero w 1950r., a dopełnionych 5 pozycjami nowymi.
rozdz. I-V - poświęcone podróży z Polski do Anglii, przebyciu Atlantyku i jeździe koleją od Nowego Yorku do San Francisco
rozdz. VI - traktat o stosunkach i obyczajach amerykańskich
rozdz. VII-X - prawią o przygodach, głównie myśliwskich, w puszczach górskich
rozdz. XI - wycieczka do Kalifornii Pd. i pustyni Mohawe
rozdz. XII-XIV - opis wyprawy myśliwskiej do stanu Wyoming
rozdz. XIV - urywa się nagle wiadomością o zamierzonym, a na skutek choroby odłożonym wyjeździe-powrocie.
Sienkiewicz już od rozdz. wstępnego zastosował metodę opowiadania, którą nazwać by można metodą taśmy filmowej. Kolejne przesuwanie żywych szkiców ukazujących np. ludzi w wagonach kolejowych. W migawkach tych autor dużą rolę wyznaczył przyrodzie, na morzu i na lądzie. W relacji o przeprawie przez Atlantyk dał np. potężny opis krótkotrwałej burzy. Występują tu także opisy Niagary i Gór Skalistych.
Dopełnieniem Szkiców amerykańskich z „Gazety Polskiej” stanowią trzy Listy Litwosa do „Kuriera codziennego”. I i II list zawierają świetne obrazki - humoreski.
I - prawi o wycieczce do Virginia City w stanie Nevada i o przygodzie autora z przewodnikiem po kopalni srebra
II - opowiada przygodę autora w Maripozie
W Listach z podróży autor stale podrwiwa z siebie i w ten sposób usuwa przeszkody między sobą i swym, dla czytelnika, odległym oraz egzotycznym światem. Opowiadania swe spowija atmosferą ciepłego humoru.
Listy z Afryki - powstawały na biurkach hotelowych i sanatoryjnych w oparciu o żywe wspomnienia, o przywiezione notatki, o lekturę książek. Występują tu m.in. obrazki z życia dzieci, zarówno murzyńskich, jak i białych, na pokładzie statku.
Listy z Podróży - ton bardzo osobisty, gawędziarsko - humorystyczny. Wprowadza w stosunki i obyczaje życia w Stanach Zjednoczonych. Bogactwo szczegółów i obyczajów dotyczących m.in. ówczesnej Polonii amerykańskiej, informacje o pierwszych występach na scenie kalifornijskiej Heleny Modrzejewskiej. Zna rozmaite opowieści o przygodach myśliwskich, zajęte w formą znaną dziś z westernów, stanowią o wartości dokumentalnej i artystycznej Listów z Podróży.
Pierwsze nowele (1872-1883)
Rok 1869, w którym Sienkiewicz debiutował na polu krytyki teatralnej i literackiej, był zarazem datą narodzin powieściopisarza i nowelisty. Latem przystąpił on do pracy nad utworem, który dopiero po trzech latach (w 1872) zaczął ukazywać się w czasopiśmie „Wieniec”, opatrzony ostatecznie tytułem Na marne. Zadaniem podstawowym utworu było pokazanie nowego człowieka, wychowanego na pożywce pozytywizmu, bohatera dodatniego, reprezentującego nowe wartości psychiczne i socjalne. Odnalazł go Sienkiewicz w swym Kowalskim - Józefie Szwarcu, młodzieńcu zdolnym, ambitnym, o żelaznej woli, zdobywającym wykształcenie uniwersyteckie, człowieku zaradnym, obrońcy i opiekunie słabych.
Humoreski z teki Worszyłły
Pod tym tytułem ukazały się 2 tomiki:
Nikt nie jest prorokiem między swymi (1872) - raczej szkic niż nowela. Opowiadania przeplatają listy bohatera - Wilka Grabowieckiego. Zubożały potomek świetnej niegdyś rodziny, która przed osieroceniem go ułatwiła mu nienaganne opanowanie języka francuskiego i angielskiego. Bywalec salonów warszawskich zmienia się nagle w społecznika-ideologa. Nabywa zaniedbany folwark, który rychło zmienia w nowoczesną farmę, zaprowadzając w niej hodowlę pszczół i jedwabników. Przekształca analfabetów - parobków i fornali - w nowoczesnych robotników rolnych. Wilk usiłuje szerzyć swe poglądy na terenie najbliższego miasteczka, w którym próbuje założyć czytelnię.
„Wilk nie mógł być prorokiem między swymi, miał najlepsze zamiary, ale nie potrafił ich przeprowadzić”.
Dwie drogi - drogi te to stara i nowa; pierwszą obiera ideolog - młody pionier przemysłu, inż. Iwaszkiewicz, drugą jego rywal - młody przedstawiciel ziemiaństwa - Jaś Złotopolski.
Nowela wyrazista, choć wysoce naiwna. Łączy satyryczny obraz arystokratycznych pasożytów - darmozjadów z apoteozą pioniera przemysłu i w części swej pierwszej zapowiada przyszłego twórcę Bez dogmatu i późniejszych powieści społecznych, głoszących nieunikniony zmierzch klasy ziemiańskiej.
Na marne i Humoreski były typowymi dla czasu, w którym się ukazały, „produkcyjniakami”, opowiadaniami tendencyjnymi, usiłującymi wskazywać czytelnikowi nowe drogi.
Sielanka - rodzaj poematu prozą, czy raczej hymnu o przyrodzie, o polskim lesie w raju, z dwojgiem, idyllicznych „pastuszków”. Opisy przyrody kończą się wizją dobrotliwego Stwórcy - dostrzegam w tym tradycję Kochanowskiego, autora hymnu Czego chcesz od nas Panie, za Twe hojne dary…
Stary sługa (1875) - człon wstępny cyklu Z natury i z życia, dopełniony w rok później drugim - Hania, zamkniętym zaś, po roku, opowiadaniem Selim Mirza. Autor tej „małej trylogii” nawiązał do tradycji gawędy romantycznej.
Pobyt w Ameryce, podróże europejskie, a wreszcie okres po powrocie do kraju urozmaicony wycieczkami do uzdrowisk alpejskich, słowem sześciolecie 1876-1882, wydały obfity plan w postaci 15 nowel. Od Szkiców węglem i Selima Mirzy (1876) po Sachema (1883). Tematycznie różne, bo poświęcone życiu amerykańskiemu i polskiemu, w którym pisarz zwracał uwagę przede wszystkim na sprawę chłopską. Z punktu widzenia chronologii tworzą one prawdziwą mozaikę.
Komedia z pomyłek - humoreska powstała podczas pobytu Sienkiewicza w Ameryce. Zawiera ona kilka charakterystycznych rysów tutejszego, małomiasteczkowego życia.
Nowela Orso powstała dwa lata później w Paryżu.
Osobną odmianę nowel amerykańskich stanowią 2 małe arcydzieła: Latarnik i Wspomnienia z Maripozy.
Sachem - nowela indiańska. Bodźcem do jej napisania była dyskusja publicystyczna na temat analogii między sytuacją Indian w Stanach Zjednoczonych, a Polaków w zaborze pruskim, zagrożonych przez szowinistyczną politykę Bismarcka.
Szkice węglem - ponura tragedia wiejska, której odpowiednik można znaleźć tylko chyba w późniejszym o 10 lat dramacie Tołstoja - Potęga ciemnoty. Nowela Sienkiewicza mogłaby mieć ten sam tytuł, ciemnota bowiem pcha rodzinę Rzepów w sieć pająka wiejskiego Zołzikiewicza.
Autorowi noweli chodziło jednak nie tyle o naturalistyczny obraz owej ciemnoty, ile o zasygnalizowanie, na przykładzie tragicznych jej konsekwencji, sposobów wydobycia z jej odmętów wsi polskiej i jej mieszkańców. Przemawiał nie jako nowelista, lecz publicysta, bijący na alarm w związku z tym, co jego pokolenie w Polsce nazywało pracą organiczną, czy pracą u podstaw. Chodziło o uratowanie od zagłady i ocalenie dla narodu masy chłopskiej, która wprawdzie od dawna była uwolniona od pańszczyzny, ale po uwłaszczeniu stanęła na bezdrożu, zdana na łaskę karierowiczów-wyzyskiwaczy.
Za chlebem - powstawało z pamięcią o świeżym, syntetycznym ujęciu zagadnienia osadnictwa polskiego w Stanach Zjednoczonych.
Obrazek Jamioł - treść noweli, zagubienie w lesie dziewczynki - sieroty, powierzonej opiece pijanego furmana. Nowela jest posępna jak wnętrze kościółka o zmroku podczas pogrzebu biedoty wiejskiej. Sienkiewicz nowelę wzbogacił wtrętem publicystycznym o właścicielu miasteczka o wymownej nazwie - Łupiskóry.
Sienkiewicz był przeciwnikiem naturalizmu, a jednak w Jamiele tworzył obrazek, wyprzedzający o lat kilkanaście podobne szkice życia wiejskiego u młodego Reymonta.
W ten sam ton uderzył także w Janki Muzykancie. Tutaj dochodzi tradycja literacka sięgająca Kraszewskiego i jego Historii kołka w płocie (1860), gdzie wysunięto sprawę skazanych na zmarnowanie samorodnych talentów wiejskich. Takim talentem jest syn Komornicy. 10-letni chłopak - nawiedzony, opętany przez ducha muzyki, którą słyszy zawsze i wszędzie, a słuchając odchodzi od przytomności. Po raz drugi pióro polskie pokusiło się o psychologię dziecka - artysty, z tą różnicą, że Orcio w Nie-boskiej komedii urzeczony był duchem poezji, oraz, że Sienkiewicz pokusił się o zadanie, które nawiązał wnikliwiej od Krasińskiego, mianowicie o psychologię niesamowitego anormalnego dziecka.
Bartek Zwycięzca (1882) - akcja rozgrywa się w Wielkopolsce i Francji w r. 1870, jest to czas wojny francusko-pruskiej i bezpośrednio po niej. Obejmuje dwa kręgi motywów: przygody Bartka Słowika na froncie oraz jego losy związane z przeciwpolską polityką pruską po wojnie. Przygody te to pierwsze zetknięcie się z wojną, widok transportów szpitalnych, pociągów z jeńcami, następnie bitwa pod Gravelotte, z wyczynami Bartka - bohatera dnia. Autor dał popisową próbkę opisu ślepego bohaterstwa na polu walki. Pułk poznański, w którym służy Bartek, przetrzymawszy straszliwy ogień artylerii francuskiej, rusza do ataku na, bronione przez piechotę nieprzyjacielską, wzgórze. Bierze ją szturmem przy dźwiękach Mazurka Dąbrowskiego.
Sienkiewicz w Wenecji napisał opowiadanie Z pamiętnika korepetytora wymierzone w system rusyfikatorski szkolnictwa w Królestwie. Opowiadanie to wprowadzało dwa problemy: jeden związany z samym pamiętnikarzem, a poniekąd i jego wychowankiem i drugi dotyczący wyłącznie tragedii wychowania. Pamiętnikarz to zwolennik metod wychowawczych głoszonych przez jednego z pionierów pozytywizmu angielskiego - Herberta Spencera. System, który zalecał zwracanie uwagi na psychikę ucznia, kształconego przede wszystkim naukami przyrodniczymi. Pisarz wyraża tutaj swój protest przeciwko szkole rosyjskiej, opartej na systemie Herberta, a programowo wrogiej kulturze polskiej. Ofiarą jej pada 12-letni Michaś, uczeń klasy II, już przez swe pochodzenie skazany na zagładę. Michaś przebrnął jakoś klasę I, w II jednak załamał się i katastrofę przypłacił życiem. W szkole wymagano, by wysławiał się językiem wykładowym - rosyjskim, by mówił nim poprawnie, by posługiwał się nim w rozmowach z kolegami. Chłopiec średnich zdolności w obcym mu języku nie potrafił się wysłowić, zbiera dwójki. Wreszcie chłopiec zostaje przyłapany, gdy zwierza się koledze…zwierz się po polsku. Efekt tego wyraża nagana na cenzurze przed Bożym Narodzeniem. Decyzja ta zabija wątłego i przepracowanego malca; zapalenie mózgu kończy się śmiercią.
Spojrzenie z lotu ptaka na 12-letni dorobek nowelistyczny Sienkiewicza (1872-1883).
W procesach twórczych zaskakują niespodzianki takie, jak nieoczekiwany przeskok od programowych opowiadań o nastawieniu społecznym do obrazka o nastroju sielankowym, następnie ponowny przeskok do Szkiców węglem, obrazków z życia chłopskiego, którym towarzyszą równocześnie migawki zaobserwowanych zjawisk amerykańskich.
Formy gatunkowe nowelistyki:
gawędy - opowiadania uczestnika danych wydarzeń lub ich obserwatora, m.in.: Nikt nie jest prorokiem…, Stary sługa, Wspomnienie z Maripozy
opowiadanie satyryczne - narzędziem satyry są tu motywy groteskowo-farsowe, zniekształcające rzeczywistość, parodiujące złe przejawy, doprowadzające zjawiska realne do granic jaskrawej karykatury: Szkice węglem, Bartek Zwycięzca
obrazki statyczne - o bardzo nikłej akcji, podstawowy akcent pada bowiem w nich na jakieś jedno wydarzenie czy przeżycie przełomowe: Janko Muzykant, Latarnik
Trylogia - powieść o wieku XVII
Co skłoniło Sienkiewicza do zajęcia się czasami Jana Kazimierza w całej Trylogii?
Jednym z czynników decydujących o tym była tradycja literacka. Zrodzona w dobie ucisku po rozbiorach, a kontynuowana w latach po katastrofie listopadowej. Znalazła ona wyraz w Sybilli Woronicza, napisanej u schyłku XVIII wieku, a wprowadzającej wizję Jana Kazimierza. Tradycja ta więc katastrofalne sytuacje po roku 1795 i 1831 zestawiała z czasami Jana Kazimierza, by z zestawienia czerpać otuchę.
Ogniem i mieczem - objęło wydarzenia lat 1648-1649, w epilogu opowieści dociągnięte są do roku 1651. Skrzetuski, namiestnik husarski w wojsku księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, magnata kresowego panującego na Ukrainie Zadnieprzańskiej, dowiaduje się rychło, gdy wysłańcy przez swego zwierzchnika w poselstwie na Sicz spotyka tam ponownie Chmielnickiego, już jako wspieranego przez Tatarów wodza kozackiego i jest świadkiem jego tryumfów nad wojskami polskimi w bitwach nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem. Powróciwszy zaś do Wiśniowieckiego bierze udział w jego sławnej „anabazie”, wycofaniu się Zadnieprza, i w walkach księcia na Wołyniu i Podolu zalewającymi te województwa armiami kozackimi. Powieść następnie przynosi dalsze przygody Skrzetuskiego, który po raz trzeci trafia do Chmielnickiego. W poszukiwaniu utraconej Heleny dociera w głąb Ukrainy i przyłącza się do żałosnego poselstwa królewskiego, wysłanego do Chmielnickiego. Rosnący w siły, wspierany przez Tatarów hetman kozacki, który poselstwo to zbył niczym, który siły królewskie pogromił pod Piławcami i który w całej Rzeczypospolitej znalazł jednego tylko, godnego siebie przeciwnika w Jeremim Wiśnioweckim. Spotkał się z nim wreszcie, gdy oblegał go w Zbarażu i mimo przeważających własnych sił, pokonać nie mógł. Speszące pod wodzą rannego Jana Kazimierza z odsieczą wojska koronne uratowały oblężonych od zagłady, gdy sprzymierzony z Chmielnickim chan puścił go w chwili rozgrywki, miał bowiem na widoku swe własne cele polityczne.
Dzieje owego fatalnego roku powieściopisarz ukazał w niedużej serii obrazów historycznych, takich jak: elekcja Jana Kazimierza, poselstwo Kisiela do Chmielnickiego.
Powieść kładzie nacisk na rolę Chmielnickiego jako rzecznika spraw Siczy, kozaczyzny, a nie chłopa ukraińskiego, nie rewolucjonisty, walczącego o wyzwolenie ludu.
Wątek miłosnego został tu wprowadzony w sposób bardzo prosty, tradycyjny, szablonowy, robiąc bohaterem powieści oficera w wojsku Wiśniowieckiego.
Zagłoba - Jan Onufry Zagłoba herbu Wczele z Małopolski - pasożyt żyjący cudzym kosztem, zabawiający swych przygodnych towarzyszy konceptami, łgarz i samochwała, a tym samym tchórz i jednocześnie arcyspryciarz. Jest wcieleniem sarmatyzmu. Przywiązuje się do osób mu życzliwych. Mimo tchórzostwa, czasem zdobywa się na bohaterstwo.
Przedmiotem drwin starego wygi jest w powieści drobny oficer dragoński -Michał Wołodyjowski (pochodzi z Rusi) - wetujący swą niepozorną postać mistrzowskim władaniem szablą i swą niezłomną wiernością żołnierskiemu honorowi. Jego wzorem literackim był D'Artagnan, uznawany za „pierwszą szablę w tym państwie”, co o „małym rycerzu” jego twórca powtórzy w Potopie.
Dopełnienie trójki „zbarażczyków” stanowi bardzo zabawny sobowtór Don Kichota. Chudy, wysoki, dobroduszny siłacz - Longin Podbipięta (pochodzi z Litwy). Dziwactwo tej komicznej figury polega na jego ślubie; wyrusza on w świat, by ściąć Zerwikapturem za jednym zamachem trzy głowy pogańskie, dopiero wtedy pojmie żonę, by przedłużyć istnienie rodu.
Skrzetuski - autor wywodził go z Wielkopolski, a związał z Podlasiem.
Niebywałe powodzenie „powieści z lat dawnych” zadokumentowane głosami czytelników, którzy w listach do Sienkiewicza zwracali się, by przypadkiem nie uśmiercał Skrzetuskiego, utwierdziło pisarza w przekonaniu, że znalazł swą prawdziwą drogę i powinien się na niej utrzymać, tzn. pójść szlakiem wskazanym mu przez przykład Dumasa, autora trylogii muszkieterskiej.
Potop
Pisarz znał z autopsji tereny, na których przebiega akcja Potopu. Znał zaścianki szlacheckie i ich obyczaje. Tej rozległej wiedzy krajoznawczej towarzyszyła gruntowna znajomość wieku XVII. List Sienkiewicza wymienia ponad 20 dzieł różnej wagi m.in.: Pamiętniki Paska, Annales Kochanowskiego, Nową Gigantomachię Kordeckiego.
Obok źródeł historycznych Sienkiewicz korzystał z tradycji literackiej swych poprzedników - pisarzy romantycznych oraz z tradycji ludowej. Np. dostrzegano pokrewieństwo Kmicica z Jackiem Soplicą. Pierwsze starcie polsko- szwedzkie ma swój pierwowzór w Marii Malczewskiego. Uratowane przez górali w wąwozie tatrzańskim, wracającego do Polski Jana Kazimierza wywodzi się nie z historii, lecz z literatury - to zarówno książkowej jak i ustnej. Z pierwszej autor wyzyskał epizod z powieści W. Scotta Ivanhoe o ocaleniu przez Robin Hooda i jego ludzi króla Ryszarda Lwie Serce, gdy tego władcę, znajdującego się w sytuacji podobnej jak w Polsce Jan Kazimierz, obskoczyli wrogowie.
Nowe dzieło wprowadziło tematykę podwójną - historyczną i miłosną.
Akcja powieści toczy się za czasów najazdu szwedzkiego( od stycznia 1655 po ostatnie miesiące roku następnego). Okres ten ukazuje czasy klęsk zadawanych przez wojska moskiewskie hetmanowi litewskiemu Radziwiłłowi. Najazd Szwedów, od kapitulacji Wielkopolski pod Ujściem, jest w obrazie wydarzeń wojennych problemem naczelnym.
Sienkiewicz w Potopie ukazuje swoje poglądy na rolę chłopa w wojnie szwedzkiej. Podkreśla doniosłość żywiołowego ruchu partyzancko-ludowego. „Od pierwszego dnia oblężenia Częstochowy poczęło wrzeć między ludem i spokojni, a cierpliwi dotąd oracze jęli tu i owdzie stawiać opór i tu, i owdzie chwytać za kosy i cepy, a szlachcie pomagać”.
Wątek miłosny, otwierając i zamykając Potop jest historią grzechów i pokuty Andrzeja Babinicza, historię przypominającą tragiczne losy Jacka Soplicy, a równocześnie symbolizującą losy całego narodu, który przez lekkomyślną kapitulację wtrącił się w otchłań bez wyjścia i dzięki bohaterstwu mas odniósł ostatecznie zwycięstwo.
Pan Wołodyjowski
Za wyborem Wołodyjowskiego jako bohatera powieści stanowiącej końcowe ogniwo cyklu historycznego przemawiały pewne względy. Wyobraźnia pisarza stworzyła w postaci Wołodyjowskiego „pierwszego żołnierza Rzeczypospolitej”.
Akcja rozgrywa się od 26 sierpnia 1672 roku.
Beznadziejna obrona fortecy o znaczeniu kluczowym, żałosny odpowiednik oblężeń Zbaraża i Częstochowy w dwu poprzednich powieściach Trylogii, Beznadziejna, bo nieudana i zakończona kapitulacją, kończy karierę i żywot Wołodyjowskiego, który wraz z Ketlingiem wysadza zamek w powietrze, by nie oddać go Turkom. Partnerką Wołodyjowskiego jest Basia, która bohatersko godzi się ze stanowiskiem męża, wyrażonym w słowach „nic to”, typowym dla tylu Rolandów polskich, utrzymujących się na straconych placówkach w imię obowiązku żołnierskiego.
Cykl powieściowy, nieprzypadkowo może rozpoczęty w 20 lat po wybuchu powstania styczniowego, a w 200 po zwycięstwie pod Wiedniem, przynosił czytelnikom polskim „pokrzepienia serc” przez odwołanie się do okresu, gdy na Polskę waliły się nieszczęścia i gdy byt jej polityczny był zagrożony, a jednak dzięki siłom własnym narodu wyszła ona z śmiertelnych trudności zwycięsko; dzieło Sienkiewicza podtrzymywało, a często budziło otuchę, że niewola wiecznie trwać nie może, że prędzej, czy później uciśnionemu narodowi zabłyśnie jutrzenka swobody.
Quo vadis
„Pomysł do Quo vadis powstał we mnie przy czytaniu annałów Tacyta, który jest jednym z najulubieńszych moich pisarzy - podczas długiego pobytu w Rzymie” - napisał Sienkiewicz. Pracę nad dziełem rozpoczął w 1895 roku w Warszawie, ukończył w 1896 w Nicei.
Ogromne znaczenie przy powstawaniu powieści odegrały wspomnienia rzymskie, związane z osobą Henryka Siemiradzkiego. Sienkiewicz poznał głośnego malarza podczas swego pierwszego pobytu w Rzymie. Czynniki, które zadecydowały o powstaniu tej powieści:
„prześladowanie Polaków” przez rządy zaborcze. W 2 lub 3 miesiące po rozpoczęciu prac nad książką wygłosił on ankietę na temat Bismarcka. W szkicu śmiałym i głębokim, przyjętym entuzjastycznie przez postępowych czytelników niemieckich, potępił on bezapelacyjnie nieludzką, przeciwchrześcijańską politykę antypolską „żelaznego kanclerza”. Przypuścić wolno, ze ta koncepcja odbiła się na ideologii tej powieści, w scenie finalnej, gdy Ursus, ratując swą królewnę Ligię, skręca kark turowi germańskiemu, do którego rogów ją przywiązano. W ten sposób „powieść za czasów Nerona” stawała się w oczach jej autora automatycznie powieścią z czasów Bismarcka, powieścią o swoistej, choć zamaskowanej wymowie politycznej
sprawa schyłkowości, dekadentyzmu. Tę sprawę widział w świetle posępnej formuły Irydiona: „Już się ma pod koniec starożytnemu światu […] bogi i ludzie szaleją”. Diagnostą tych spraw robił Petroniusza, w którego usta wkładał uwagi w rodzaju: „Szalejem, dążym do przepaści, coś nieznanego idzie ku nam z przyszłości, coś się załamuje pod nami…”
W II tomie na plan pierwszy wysuwają się dwa zespoły motywów; kontrast dwu światów:
cezariańsko-pogańskiego
katakumbowo-chrześcijańskiego
Przeciwstawienie tych dwu warstw osiąga punkt szczytowy w chwili, gdy cezar tryumfalnie wyjeżdża ze skazanej na zagładę stolicy. Wzdłuż drogi stoją tłumy, wśród których są i mieszkańcy Zatybrza, m.in. apostoł Piotr, którego Ursus umieścił na wysokim kamieniu, by mógł zobaczyć władcę świata. Dzięki temu i Neron dostrzegł go. „ I tak minął Nero, jak mija wicher, burza, pożar, wojna lub mór, a bazylika Piotra panuje dotąd z wyżyn watykańskich miastu i światu”.
Z wydarzeń historycznych Sienkiewicz skupia uwagę na dwu tylko, na pożarze Rzymu i związanym z tym faktem prześladowania chrześcijan. Pozwala to tym silniej uwydatnić przeciwieństwo dwu światów: pogańskiego i chrześcijańskiego.
Sienkiewiczowi, twórcy Bez dogmatu narzucić się musiał pytanie, gdzie były źródła zbrodni Nerona, źródła psychologiczne. Odpowiedź wiązał z osobą Petroniusza, któremu cezar zwierza się ze swych najgłębszych przeżyć. Wie on, że lud rzymski uważa go za potwora, nazywa matkobójcą i żonobójcą. Jednak - dalej się zwierza - on jest we wszystkim artystą, nie może żyć życiem zwyczajnym.
Petroniusz - jego niezwykłość polega na tym, że ma wyostrzoną inteligencję, którą góruje nad otoczeniem. Ma znajomość nie tylko innych ludzi, ale niesłychanie czujną świadomość własnych przeżyć. To dumne poczucie własnej odrębności i wolności sprawia, że Petroniusz reprezentuje bardzo wysokie wartości humanistyczne. Człowiek ten ma swoje zasady czy „dogmaty”, którymi kieruje się w życiu, od których nie odstępuje. W swym oglądzie na świat jest on materialistą - agnostykiem. On jeden pomaga Winicjuszowi z zabiegach o wyzwolenie Ligii. Jako jedyny z otoczenia cezara dyskutuje z apostołem Pawłem, odrzucając jego wywody przewiduje, że chrystianizm może zwyciężyć. Uprzedzając wyrok Nerona, na który był przygotowany, a o którym powiadomili go przyjaciele, Petroniusz postanawia umrzeć pięknie. Robi to podczas wystawnej uczty, gdy przy dźwiękach muzyki i pieśni Anakreonta każe sobie otworzyć żyły. Przedtem odczytuje pożegnalny list do cezara, piętnując go zjadliwie jako lichego komedianta.
Sienkiewicz w szarym i bladym obrazie początków chrystianizmu umiał dostrzec jego walory ogólnoludzkie okiem artysty i myśliciela, stojącego nad zwaśnionymi stanowiskami wyznaniowymi.
Autor przyjął język literacki swych czasów, zabarwiając go z lekka pierwiastkami łacińskimi zarówno w opisach, wymagających zachowania terminologii lokalnej, jak i w dialogach i listach. Inną stylizację mają sceny chrześcijańskie, stylizację nowotestamentową. Dotyczy to przede wszystkim kazań apostoła Piotra i wypowiedzi Pawła z Tarsu.
Głośne dzieło przyniosło autorowi Nagrodę Nobla.
Krzyżacy
Sienkiewicza żywo niepokoiło powstanie cesarstwa niemieckiego pod hegemonią Prus - dzieło „ żelaznego kanclerza” Bismarcka, zagrażające przyszłości Europy i jej kultury. W polityce pruskiej kierowanej przeciwko ludności polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim i na Śląsku, dostrzegał bardzo poważne niebezpieczeństwo dla własnego narodu i na tym podłożu zainteresował się zjawiskiem określanym wyrażeniem „Drang nach Osten”, parciem na Wschód żywiołu niemieckiego, a więc zjawiskiem, które sam pisarz oglądał w ostatnich miesiącach swego życia, a które w lat przeszło 25 po jego śmierci miało zakończyć się w bitwie pod Stalingradem. Dobry znawca dziejów Polski obserwował wielowiekowy proces historyczny i doszedł do wniosku, że przejawem jego najwybitniejszym była działalność Zakonu Krzyżackiego, zahamowana na progu wieku XV bitwą pod Grunwaldem.
Potężnemu, bogatemu i opartemu na silnym zapleczu politycznym Zakonowi, Sienkiewicz przeciwstawił Królestwo Jagiełły, a więc kraj, który po opanowaniu trudności wywołanych przez śmierć Kazimierza Wielkiego, pod rządami twórcy nowej dynastii wkraczał na nową drogę, by stać się mocarstwem.
W polityce sprawę najtrudniejszą i najważniejszą było uregulowanie stosunków polsko-krzyżackich, zorganizowanych wskutek połączenia Korony z Wielkim Księstwem Litewskim, a więc krainą, która do tej chwili była przedmiotem i celem wojen Zakonu jako organizacji powołanej do zwalczania pogan.
Akcję fikcyjną autor rzucił na starannie opracowane tło historyczne. Punkt ciężkości przypada na kończący powieść obraz bitwy pod Grunwaldem.
Powieściowe dzieje Zbyszka są czymś wyjątkowym w twórczości Sienkiewicza, stanowią bowiem splot dwu wątków: tragicznego i komediowego (sielankowego) - pierwszy związany z Danusią, drugi z Jagienką ze Zgorzelic.
W Krzyżakach występuje cała grupa postaci zabawnych, reprezentujących różne odmiany komizmu, zwłaszcza humor. Cechuje on Maćka i jego przyjaciół: Zycha ze Zgorzelic i Opata. Funkcja artystyczna w Krzyżakach tej bogatej warstwy pierwiastków komicznych, jest taka sama jak w Quo vadis. Rozświetla, uczłowiecza atmosferę utworu, w którym tak duża rola przypada nieludzkiemu okrucieństwu rycerzy zakonnych i w którym obie strony żyją zemstą, przezwyciężoną przez ofiary zbrodni.
Ostatnie powieści historyczne
Na polu chwały
Wiry - poświęcona rewolucji 1905, oglądanej ze stanowiska ziemianina zaniepokojonego jej pogłosami na prowincji, zwłaszcza po wsiach
Legiony - ostatnia, nie ukończona powieść historyczna Sienkiewicza