HENRYK SIENKIEWICZ - KRZYŻACY
1.Narodziny powieści:
To ostatnia wielka powieść Sienkiewicza. Wydana w 1900 roku. Po niej pisarz tworzy już tylko przeciętne utwory- z powodu braku inwencji twórczej, powodów osobistych oraz pojawienia się nowych, modernistycznych poglądów. Pojawia się nawet gwałtowna kampania antysienkiewiczowska (Nałkowski i Brzozowski)- dlatego, że reprezentował przekonania bliskie ideom obozu konserwatywnego.
Pomysł na powieść powstał około 10 lat przed napisaniem książki. Druk odcinków rozpoczyna się 30.01.1897 roku w Tygodniku Ilustrowanym kończy się 20.07.1900 roku. Powieść rodziła się z kłopotami- z powodu wyczerpania twórczego i kłopotów osobistych (choroba i śmierć pierwszej żony oraz rozwód z drugą, kłopoty z dziećmi). Sienkiewicz ma depresję, a pisanie było próbą ucieczki.
Dzieło wyrosło z poczucia narodowej chwały. To reakcja na akcję Kulturkampfu i na kurs polityki Wilhelma II. Podstawowym zagadnieniem dla Sienkiewicza była obrona przed niebezpieczeństwem pruskim.
Tradycja historyczna była dla niego ogromni ważna- miała sens aktualny. Przeszłość była dla niego „rajem utraconym”. Jest to powieść alternatywa (podobnie jak Trylogia ) dla bezdziejowości czasów współczesnych. To kompensacyjny mit historyczny.
Krzyżacy są w literaturze polskiej obecni od zawsze, a sam temat został ugruntowany dzięki romantyzmowi- zwłaszcza przez Kraszewskiego i jego Krzyżaków 1410. Po lekturze tej powieści Sienkiewicz odczuł potrzebę innego spojrzenia na ten temat. Chodziło mu o zbudowanie artystycznej apoteozy epoki. Formę zmodyfikował- połączył model powieści walterskotowskiej z współczesną powieścią realistyczną.
2. Krzyżacy wobec struktur gatunkowych powieści historycznej:
„Klasyczna powieść historyczna”- termin Lukacsa, ukształtowany na początku XIX wieku. Krystalizacja terminu nastąpiła pod wpływem romantyzmu: historia jako proces, w którym uczestniczą zbiorowości i odgrywają swoje role jednostki wkracza do literatury.
WALTER SCOTT- stworzy popularny model powieści o silnie wyodrębnionym kolorycie historycznym i atrakcyjnej fabule przygodowej i sensacyjnej. Używał ku temu metod beletrycyzacji.
Historia w powieści jest zawsze umowna, a jej kształt zakres określają potrzeby literackie gatunku. Interpretacja powieści historycznej jest zadaniem wymagającym kompetencji badacza literatury i historyka.
Istnieją trzy rodzaje powieści historycznej:
przewaga faktów historycznych nad treścią
historia istnieje tylko z nazwy i dat
wydarzenia historyczne tworzą tylko ramę powieściową
Polska powieść historyczna powstawała w okresie zaborów- stąd jej funkcje literackie, pedagogiczne i instytucjonalne. Dominowała tu postawa apoteozy- powstawały utwory krzepiące i utrwalające stereotypy polskości. Ale przez ciągłe powielanie stereotypów i schematów kompozycyjnych staje się szablonowa!
Od schyłku lat siedemdziesiątych tendencja patriotyczna staje się dominantą twórczości Sienkiewicza, z czasem ulega ona uhistorycznieniu.
Pierwszy tekst historyczny Sienkiewicza to Niewola tatarska, potem Ogniem i mieczem i Trylogia. Zwrot ku historyczności odpowiadał zapotrzebowaniu na mit kompensacyjny. Sugestywność Sienkiewiczowskiej wizji przeszłości wspiera się na umiejętnym wtopieniu w tekst różnych źródeł.
3. Świat historyczny powieści, źródła:
Stosunek do źródła jest aspektem poznawczym dzieła i konwencja literacką. Związek między powieścią a źródłem polega na kontaminacjach faktów fikcyjnych i historycznych. Dokonuje się wówczas „upowieściowienie” historii i „uhistorycznienie” fikcji.
Dla powieściopisarza źródłem jest zarówno dokument stricte historyczny i inne dzieło literackie. Metoda wykorzystania źródła określa odmianę powieści historycznej.
Polska powieść historyczna była mocno „uwrażliwiona” na znaczenie źródła. Spory XIX wieku dotyczące prawdy i fikcji wymagały od powieściopisarzy zgodności świata powieści z historycznymi faktami. Według Kraszewskiego istnieje tożsamość historyczna i literacka. Stąd też częsty nakaz staranności w przygotowywaniu materiału.
Później nastąpiła inna tendencja, którą najdoskonalej wykorzystał Sienkiewicz- atrakcyjne wtopienie historii w powieść. Koncepcja tej powieści opiera się na połączeniu źródeł historycznych z literackimi i plastycznymi.
Akcja powieści: konflikt polsko- krzyżacki z przełomu XIV i XV wieku. To przegląd spraw politycznych, ale i tła społeczno- obyczajowego epoki (rycersko- chłopski charakter ówczesnego społeczeństwa). Wykorzystując gwarę podhalańską stworzył ludowy i legendowy obraz rzeczywistości. Do pisania Krzyżaków wykorzystał teksty z epoki i opracowania współczesne: Dzieje Polski Długosza, monografie Szajnochy Jadwiga i Jagiełło. Do żadnego z tych źródeł nie podchodził jednak bezkrytycznie- zmieniał opisy i niektóre fakty.
Początek powieści- sygnały historyczności w opowiadaniu Maćka z Bogdańca, który staje się informatorem o świecie. Historia wkracza do powieści przez pryzmat wyobrażeń świadka i uczestnika (dzięki czemu został zlikwidowany dystans narracyjny). Narrator pełni tu funkcje prezentacyjne i dookreślające słowo postaci. Określa przestrzeń.
Czas określony jest przez Maćka. Wszystkie postaci i fakty obecne w jego opowieści posiadają źródłową genezę. Tak silne nasycenie historią początku utworu spełnia 2 funkcje:
wiąże dzieje z indywidualnym doświadczeniem świadka
wprowadza fakty powszechnie znane w obręb powieści
Najobszerniejsze z Maćkowych relacji dotyczy oblężenia Wilna. Tu nabiera cech zindywidualizowanych i emocjonalnych. Przyjmując fakty od Długosza, Sienkiewicz tworzy własną koncepcję zdarzenia. Źródła historyczne są podstawą tła obyczajowo - historycznego i inspiracją dla sytuacji fabularnych. Traci swą funkcję informacyjną. Właściwością warsztatu Sienkiewicza jest wszechstronne wykorzystanie tekstów źródłowych, dostosowanie ich do fabuły, modyfikacja.
BITWA POD GRUNWALDEM- Sienkiewicz dokonuje syntezy dotychczasowych ujęć, tworzy własną eposową wizję. Apoteoza polsko-litewskiego czynu (ogromna rola obrazu Matejki). Umieszczenie jej w epilogu stanowi mocny akcent- widać tu szereg aluzji i stylizacji homeryckich. Sienkiewicz z Grunwaldu uczynił najwyższy końcowy punkt powieści mający sens historiozoficzny, symboliczny i sakralny. Dąży do maksymalnego unaocznienia zdarzeń- stąd dynamika i obrazowość.
BOGURODZICA- rycerski śpiew u Sienkiewicza to odrębna i podniosła sekwencja. Pieśń to główny bohater tego fragmentu, to duchowe przygotowanie wojsk do walk- ma moc sakralną. Widać tu wyraźne nawiązanie do tradycji literackiej, do Pana Tadeusza. Sienkiewicz dba o iluzję rzetelności źródłowej dzieła, ale dotyczy to głównie kolorytu historycznego fabuły.
4.Wizja średniowiecznej rzeczywistości- etos rycerski:
To świat dany w bezpośrednim i zmysłowym kształcie. Na pierwszym planie są składniki narodowe i społeczne, a na drugim uniwersalne metody religijne i ascetyczne.
Świat powieści określa przełomowość momentu dziejowego, polityczne zagrożenie i pęd ku wielkości. Wszechobecny jest tu kult ziemi i natury. Koncepcja powieści ukazuje trwałość dążeń i celów duszy narodu. W obrazie polskiego średniowiecza dominują elementy pierwotne i naturalne nad cywilizacyjnymi.
Kontrast społeczeństw polsko-litewskiego (słuszność dążeń narodowych, wartości moralne, bezinteresowność, misja religijno-cywilizacyjna) i krzyżackiego (materialna potęga, obłuda, model ekspansji). Istotną funkcję pełni tu rycerstwo- wzorzec rycerski często jest jednak sprowadzany na ziemię, daleki od Pieśni o Rolandzie. Rycerskość ma tu swoje aspekty.
Według HUIZINGI ideał rycerskości to ideał estetyczny i ludyczny. Przede wszystkim charakterystyczny dla romantyzmu. Sienkiewicz przedstawia degenerację ideału w państwie krzyżackim ze względów ideologicznych. Stąd takie cechy u Krzyżaków jak okrucieństwo, chciwość, pycha i podstępność.
Polski etos rycerski przestrzega wszystkich zasadniczych założeń kodeksu- silny związek z ziemią ojczystą i Królestwem. Model rycerski w społeczeństwie stanowym był wartością uniwersalną i obowiązującą. Postaci władców tworzy według wyobrażeń modelowych. Zwłaszcza no polu grunwaldzkim: świta, uzbrojenie, walka, wielkoduszność oraz charyzma chrześcijańskiego sprawiedliwego króla.
Podstawową rolę w powieści odgrywa stan ziemiańsko-rycerski, który kieruje się kodeksem, ale dostosowanym do swojej mentalności. Wyróżnikiem tych postaci są kryteria siły, odwagi i sprawności. Powieść to ciągły pokaz tężyzny fizycznej, wyrastającej z gruntu pierwotności. Bitwa pod Grunwaldem to walka rycerstwa, wystylizowana według wzorców homeryckich i etosu rycerskiego (ogromną rolę odgrywa przygoda rycerska). Wyjątkiem jest mistrz Ulryk von Jungingen, który ginie z rąk wojowników, a nie podczas pojedynku. Celem było pokazanie zakonu pokonanego i poniżonego.
5.Problemy gatunkowe:
Synkretyzm, precyzja stylu, uzależnienie od źródeł.
SYNKRETYZM- historyczna powieść przygody, struktura eposowa- temat jest eposowy (wyodrębniony moment historyczny, moment kształtowania się narodu), technika homerycka w opisach pojedynków, czas (istnienie przeszłości absolutnej, czas jest odczuwany jako współczynnik działań, współzależność czasu i przyrody), monumentalne eposowe obrazowanie i stylu, rytmizacja. Ale to też powieść przygody- choć mniej obecna niż w Trylogii. Zaobserwowano też inspiracje noweli-zasadą zwięzłej budowy scen, stopniowanie napięcia, puenta.
6. Narrator i narracja:
Narrator wszechwiedzący i autorski, zdystansowany, posiadający autorytet moralny i historyczny. Ma prawo interpretacji i wartościowania. Panuje nad światem utworu. To typowy narrator XIX-wiecznej powieści realistycznej, wzbogacony o kompetencje historyczne.
Historia ma tu dwa wymiary: zobiektywizowany i emocjonalny. Do zadań narratora należy określenie jej podstawowych znaczeń i ukierunkowanie wizji. Narrator przedstawia ogólne schematy obyczajowe i społeczne. Jego kompetencje uległy jednak samoograniczeniu- część swych kompetencji przekazuje postaciom, nie dając im pełnej wiarygodności.
Role narratora: historyk objaśniający sensy wydarzeń, historyk- interpretator. Strukturę narracji cechuje synkretyczność- odwołania do eposu, kroniki, powieści Kraszewskiego.
OPISY- realistyczne i wartościujące. Oba cechują się dynamiką. Technika jest pochodną tradycji romantycznej. Łączą się w spójne całości z opowiadaniem.
OPOWIADANIE- np. unaoczniające, dynamiczne. Stale uobecnia aspekt czasowy. Sienkiewicz dba o ich przebieg dramatyczny (punkty zwrotne, zmiana aspektów, stopniowanie napięć, perspektywa).
7.Kompozycja powieści:
Współrzędność dwóch akcji: historyczna i przygodowo- miłosna. Przestrzeń nacechowana jest ideologicznie, opanowana przez ruch- pozornie chaotyczny.
Najistotniejszą rolę pełni realizm odtworzenia i iluzji. Miejsca takie, jak budowle są ważnymi sygnałem dawności. W powieści dominuje jednak przestrzeń otwarta. Jednym z kluczowych elementów powieści jest motyw drogi i spotkania (większość ważnych wydarzeń dokonuje się na drodze). Przestrzeń ta bazuje na geograficzno- przyrodniczym rozkładzie motywów. Kompozycja zaczyna się od zwolnionego tempa zdarzeń, a później akcja przyspiesza.
MOTYW PODRÓŻY- bohaterowie są nieustannie w drodze. Podróż to czynnik zdobywania i odkrywania świata, jest wyrazem pędu do wielkości. Ale to utrwalony schemat- wprowadzający często monotonię.
SCENY POWIEŚCIOWE- wyodrębnione całostki, uporządkowane wewnętrznie, udramatyzowane, zakończone często puentą. Służą dynamizacji sceny.
Dwie tendencje kompozycji: adaptacja struktury epopei, wzmocnienie czynnika dynamicznego. Sienkiewicz zmierza do syntezy form epopeicznych i dramatycznych.
8. Świat postaci:
Postać w powieści realistycznej to próba rekonstrukcji prawdziwego człowieka, życiowość.
Postać w powieści historycznej to próba rekonstrukcji prawdziwego człowieka wzbogaconego zasadą zgodności z historią. Najpopularniejsza jest tu szlachta- jako stan uhistoryczniany.
Dla Sienkiewicza konstruowanie postaci było jednym z najistotniejszych zadań. Podstawową zasadą kreacji bohaterów jest wcielenie się w dawną mentalność. Krzyżacy to powieść najbardziej mimetyczna.
Wprowadzanie postaci odbywa się przez zewnętrzną charakterystykę postaci i przez legendowe motywy. Etapy losu bohatera: indywidualny (eksponuje motyw krzywdy) i ogólny (składnik martyrologii narodowej).
Postacie dzielą się na bierne (Jurand) i czynne (Maćko z Bogdańca). Charakterystyka postaci łączy tradycję walterskotowską i wzorzec powieści dokumentarnej. Związek między nimi mają charakter społeczny, a ich postępki są zgodne z koncepcją historyczną. Wyposażone są w system norm etycznych, które pozwalają na jednoznaczne klasyfikacje.
9.Problemy języka i stylu:
Sienkiewicz sięga do gwary uznanej za najpierwotniejszą- do gwary podhalańskiej. Język: ludowy sposób artykułowania obok idiolektu warstwy rycerskiej. Wybór języka zależy od przyjętej przez postać roli. Na pierwszym planie jest stylizacja eposowa i stylizacja folklorystyczna.
3