Przed I wojną światową w polityce polskiej dominowały dwie orientacje. Zwolennicy orientacji rosyjskiej, gł. narodowi demokraci, uważali, że w przypadku zwycięstwa państw Ententy ziemie polskie będzie można zjednoczyć pod panowaniem Rosji i uzyskać daleko idącą autonomię. Zwolennicy orientacji austro-węgierskiej, tj. socjaliści i ugrupowania galicyjskie, sądzili, że zwycięstwo państw centralnych pozwoli na połączenie zaboru rosyjskiego z Galicją i utworzenie trzeciego członu monarchii habsburskiej (koncepcja trialistyczna). Po wybuchu wojny zwolennicy orientacji austro-węgierskiej 16 VIII 1914 w Krakowie powołali Naczelny Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Legionów Polskich; J.Piłsudski rozbudowywał Polską Organizację Wojskową. Władze Austro- Węgier, ze względu na stanowisko Niemiec, zachowywały dwuznaczny stosunek do sprawy polskiej. Rosja, która planowała po zwycięstwie w wojnie, przesunięcie granicy na linię Odry, nie wspominała o autonomii Polaków; jej stanowisko nie uległo zmianie nawet po wycofaniu się 1915 wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego. Wielka Brytania i Francja uznawały sprawę polską za wewnętrzny problem Rosji. W następnych latach straty wojenne skłoniły państwa centralne do szukania rekruta w okupowanym Królestwie Polskim za cenę utworzenia satelickiego państewka polskiego. Takie były 1916 założenia aktu 5 listopada cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, w którym wezwano Polaków do wstępowania do armii, choć nie sprecyzowano ani granic, ani ustroju przyszłej Polski. Akt przekreślił stuletnią solidarność państw zaborczych i wznowił kwestię polską na arenie międzynarodowej. 6 XII 1916 w Warszawie powstała Tymczasowa Rada Stanu (TRS). Po rewolucji lutowej w Rosji Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział utworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją; powołano Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego, Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) i rozpoczęto formowanie Korpusów Polskich w Rosji. Zachodni członkowie ententy coraz częściej opowiadali się za odbudową Polski. Ententa uznała Komitet Narodowy Polski w Paryżu, powstały w VIII 1917, za przedstawicielstwo 190 polskie; zaczęto formować Armię Polską we Francji. Ponieważ państwa centralne zwlekały z realizacją aktu 5 listopada, Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu; przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów, które rozbrojono i internowano. We IX 1917 państwa centralne powołały Radę Regencyjną jako najwyższą władzę tymczasową w Królestwie Po fa0 lskim. Po brzeskim traktacie pokojowym tereny przedrozbiorowej Polski znalazły się pod kontrolą Niemiec i Austro-Węgier. Warunki pokoju wywołały rozczarowanie Polaków; Królestwu Polskiemu odebrano nawet Chełmszczyznę, oddaną Ukrainie. Walczący u boku państw centralnych Polski Korpus Posiłkowy przeszedł pod Rarańczą przez front, by połączyć się z oddziałami II Korpusu Wschodniego; V 1918 siły te stoczyły bitwę pod Kaniowem, która stała się symbolem współdziałania sił polskich walczących dotąd po przeciwnych stronach frontu. Korpusy Wschodnie, broniące Polaków przed bolszewikami, zostały rozbrojone przez Niemców. W I 1918 prezydent USA W. Wilson poparł niepodległość Polski (czternaście punktów Wilsona). Wojna zakończyła się klęską wszystkich trzech zaborców, co umożliwiło wyzwolenie Polski; 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest formułujący postulat niepodległości Polski; 28 X w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna. Na początku XI 1918 Komitet Obywatelski zaboru pruskiego ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa (NRL). Jednocześnie na ziemiach polskich narastała fala nastrojów rewolucyjnych; 5 XI powstała w Lublinie pierwsza Rada Delegatów Robotniczych. W nocy z 6 na 7 XI powołano w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej (premier I. Daszyński). W jego skład weszli socjaliści i działacze PSL Wyzwolenie, a jego trzon stanowili członkowie tajnej Organizacji A. Po powrocie 10 XI 1918 Piłsudskiego do Warszawy Rada Regencyjna przekazała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem, a 14 XI - całą władzę i rozwiązała się. Piłsudski powierzył utworzenie rządu socjaliście J. Moraczewskiemu; 21 XI rząd wydał manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, jednak uzależnił te reformy od uznania przez przyszły Sejm Ustawodawczy; jednocześnie wprowadzono korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i zapowiedziano wybory parlamentarne; Piłsudski i nowy premier podpisali dekret o tymczasowych władzach Republiki Polskiej. Przeciwko rządowi i niepodległości występowały siły radykalne (Komunistyczna Partii Polski). Rząd Moraczewskiego był bojkotowany przez prawicę w Polsce oraz nieuznawany przez ententę; dopiero nowy rząd I. Paderewskiego, powołany w połowie I 1919, został uznany przez KNP i ententę. Pod koniec I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego w Królestwie i Galicji Zachodniej, a w czerwcu - w Wielkopolsce. Układ sił w Sejmie był równomierny. Prawica, centrum i lewica uzyskały podobną ilością mandatów; 20 II 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyjął Małą Konstytucję; Naczelnikiem Państwa pozostał Piłsudski; pierwszy etap formowania państwowości został zakończony. Nie roztrzygnięta była kwestia granic Polski; XII 1918 roku rząd w Warszawie kontrolował Królestwo i Galicję Zachodnią; 27 XII wybuchło powstanie wielkopolskie, które doprowadziło do przejęcia władzy przez Wersalski traktat pokojowy 1919 przyznał Polsce Pomorze Wschodnie bez Wolnego Miasta Gdańska, także prawie całą Wielkopolskę; na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach miały się odbyć plebiscyty. W II 1920 roku Polska objęła administrację w Wielkopolsce i na Pomorzu. Na terenach plebiscytowym trwała ostra walka przedwyborcza; VIII 1919 oraz VIII 1920 wybuchły dwa polskie powstania na Śląsku ( powstania śląskie 1919-21). Plebiscyt na Warmii i Mazurach odbył się VII 1920, podczas ofensywy bolszewickiej na Warszawę, toteż większość głosujących opowiedziała się za przynależnością do Niemiec. Na wyniki plebiscytu górnośląskiego (III 1921) wpłynęły głosy osób urodzonych na terenie plebiscytowym, ale tam nie mieszkających, gł. Niemców. Gdy okazało się, że Polsce ma przypaść tylko niewielka część Górnego Śląska, V 1921 roku wybuchło trzecie powstanie śląskie; X 1921 roku Rada Ligi Narodów ostatecznie przyznała Polsce 29% obszaru plebiscytowego, 46% jego ludności i większą część jego potencjału przemysłowego. Na Śląsku Cieszyńskim I 1919 wojska czeskie zajęły cały obszar aż do Wisły; V 1920 roku Rada Ambasadorów Ententy podziel 190 iła sporny obszar pozostawiając po stronie czeskiej dwa powiaty z przewagą ludności polskiej. W Polsce rozważano dwa programy wschodnie. Endecja pragnęła włączyć do Polski obszary na których ludność niepolska stanowiłaby mniejszość dającą się zasymilować. Koncepcja federalistyczna Piłsudskiego zakładała utworzenie Litwy, Białorusi i Ukrainy stanowiących przedmurze Polski na wschodzie. Granicę wsch fa0 odnią II Rzeczpospolitej ustalono jednak w wyniku konfliktów zbrojnych z Ukraińcami i bolszewikami. Do połowy 1919 wojska polskie wyparły oddziały ukraińskie z Galicji Wschodniej ( wojna polsko-ukraińska 1918-19). Po klęsce Niemiec Rosja bolszewicka wypowiedziała pokój brzeski i rozpoczęła marsz na zachód. Do pierwszego starcia z wojskami polskimi doszło II 1919 na Wileńszczyźnie (wojna polsko-bolszewicka 1919-21); IV 1919 Polacy zdobyli Wilno, a Piłsudski w odezwie Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego zadeklarował wolę stworzenia im możliwości samookreślenia państwowego. Ententa popierała Polaków przeciwko bolszewikom, jednak nie akceptowała działań polskich na Białorusi i Ukrainie; obszary te uznawała za część imperium rosyjskiego. W XI 1919 Polska otrzymała mandat Ligi Narodów w Galicji Wschodniej, ale w grudniu Rada paryskiej konferencji pokojowej odmówiła Polsce prawa zorganizowania administracji na wschód od linii Curzona. Na wiosnę 1920 roku Piłsudski zawarł porozumienie z atamanem S. Petlurą i ubiegając atak bolszewicki na Białorusi 25 IV 1920 rozpoczął ofensywę na Ukrainie; 7 V wojska polskie weszły do Kijowa ustanawiając tam przyjazny rząd ukraiński; VII 1920 bolszewicy zaczęli ofensywę na Białorusi; siły polskie rozpoczęły odwrót; na początku sierpnia Armia Czerwona dotarła do Wisły; Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w Białymstoku zapowiadał utworzenie polskiej republiki sowieckiej. Nastąpiła mobilizacja społeczeństwa, powołano rząd koalicyjny (premier W. Witos); w decydującej warszawskiej bitwie Wojska Polskie obroniło stolicę, a rozpoczęte 16 VIII kontruderzenie znad Wieprza zmusiło oddziałybolszewickie do wycofania; na początku września Polacy nacierali na całym froncie; 12 X obie strony podpisały rozejm i rozpoczęły rokowania; 18 III 1921podpisano ryski traktat pokojowy. Odparcie najazdu bolszewickiego obroniło niepodległość Polski i prawdopodobnie zapobiegło bolszewizacji Europy. Nie mogąc wypracować kompromisu z Litwinami w sprawie Wileńszczyzny, Piłsudski polecił generał L. Żeligowskiemu zajęcie spornego obszaru pod pozorem buntu części wojsk polskich; na zajętym terenie utworzono Litwę środkową, a 1922 przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu, który uchwalił przyłączenie Litwy środkowej do Polski.Obszar II Rzeczypospolitej wyniósł 388,6 tys. km2, a ludność liczyła 27,2 mln osób (1921). Polska była państwem silnie zróżnicowanym społecznie i gospodarczo. Poziom startu gospodarki polskiej w 1918 roku był bardzo niski ze względu na ogromne zniszczenia wojenne, a także konieczność zastąpienia utraconych rynków państw zaborczych oraz budowy rynku ogólnopolskiego; wobec wysokich kosztów wojny i odbudowy budżet państwa wykazywał stale deficyt, pokrywany drukiem banknotów Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, co prowadziło do inflacji. Położenie międzynarodowe Polski było niepewne, gdyż Niemcy i Rosja sowiecka nie pogodziły się ze skutkami wojny, wysuwały roszczenia terytorialne wobec Polski i współpracowały przeciwko zwycięskiej Entencie; 1922 zawarły traktat w Rapallo. Polska polityka zagraniczna opierała się na sojuszu z Francją (1921), pozostałe państwa zachodnie nie były zainteresowane stosunkami z Polską. Ze względu na różnice interesów nie udało się też zacieśnić współpracy z sąsiadami ze wschodniej Europy. W 17 III 1921 Sejm Ustawodawczy uchwalił konstytucję; charakteryzowała się ona przewagą władzy ustawodawczej (Sejm i Senat) nad wykonawczą (prezydent i rząd), co wynikało z obaw stronnictw prawicy i centrum przed przyznaniem zbyt wielkich uprawnień Piłsudskiemu, którego uważano za głównego kandydata do prezydentury. Wybory parlamentarne z 1922 przyniosły równowagę prawicy (Narodowa Demokracja), centrum Polskie Stronnictwo Ludowe Piast, Chrześcijańska Demokracja w Polsce i Narodowa Partia Robotnicza), lewicy (Polska PartiaSocjalistyczna i Polskie Stronnictwo Ludowe Wyzwolenie) i mniejszości narodowych. Wybór G. Narutowicza na prezydenta spotkał się z gwałtowną reakcją prawicy narodowej, któ 190 ra usiłowała nie dopuścić do jego zaprzysiężenia; 16 XII 1922 prezydent został zamordowany przez jej zwolennika. Nowym prezydentem został wybrany S. Wojciechowski, który wraz z premierem gen. W. Sikorskim doprowadził do uspokojenia atmosfery; Piłsudski usunął się z życia politycznego. W wyniku paktu lanckorońskiego 1923 w maju 1923 powstała koalicja Chjeno-Piasta i drugi rząd Witosa; na jesieni 19 fa0 23 roku hiperinflacja doprowadziła do załamania gospodarki i masowych wystąpień robotniczych, stłumionych siłą; rząd Witosa ustąpił w warunkach chaosu i zagrożenia państwa. Na czele rządu stanął W. Grabski, który I 1924 rozpoczął reformę skarbowo-walutową; zrównoważywszy budżet, IV 1924 Grabski powołał do życia Bank Polski i wprowadził nową walutę (złoty); sytuację płatniczą Polski osłabiła 1925 wojna celna z Niemcami; nastąpił nawrót inflacji i XI 1925 rząd Grabskiego ustąpił. W tym samym roku uchwalono ostatecznie reformę rolną i podpisano konkordat. Pod koniec 1925 pogorszyła się sytuacja międzynarodowa Polski, bowiem układy z Locarno nie dały pełnej gwarancji granicy polsko-niemieckiej; ponadto Niemcy i ZSRR na mocy układu berlińskiego z IV 1926 zacieśniły współpracę. Rząd A. Skrzyńskiego nie zdołał powstrzymać pogarszania się nastrojów, mimo poprawiającej się od IV 1926 koniunktury gospodarczej. Kolejny rząd Chjeno-Piasta, ostro krytykowany przez lewicę i zwolenników Piłsudskiego, utworzył Witos.12 V 1926 Piłsudski rozpoczął wojskowy zamach stanu i w ciągu trzech dni zajął Warszawę (przewrót majowy); prezydent Wojciechowski i premier Witos ustąpili. Nowym premierem został K. Bartel; 31 V Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem Piłsudskiego, który nie przyjął wyboru i wysunął kandydaturę I. Mościckiego; jego wybór faktycznie zalegalizował zamach majowy. 2 VIII 1926 Sejm zmienił konstytucję wzmacniając uprawnienia prezydenta (nowela sierpniowa). Stronnicy Piłsudskiego (sanacja) znajdowali się zarówno na lewicy (część PPS, PSL Wyzwolenie i Związek Naprawy Rzeczpospolitej), wśród pracowników administracji, w wojsku, jak i na prawicy (konserwatyści ziemiańscy). Dezorientacja w partiach ułatwiła sanacji opanowanie władzy, jednak stopniowo narastał konflikt między rządem i parlamentem, ograniczanym w swych konstytucyjnych funkcjach. Wybory rozpisane na marzec 1928 nie przyniosły rozstrzygnięcia; Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), który zdobył 28% mandatów, nie mógł kontrolować parlamentu. Konflikt między rządem i opozycją narastał; IX 1929 PSL Piast, NPR, chadecja, PSL Wyzwolenie, Stronnictwo Chłopskie i PPS zawiązały sojusz dla obrony demokracji ; latem 1930 przywódcy Centrolewu usiłowali doprowadzić do odwołania rządu. Na jego czele stanął jednak Piłsudski, a prezydent Mościcki rozwiązał Sejm i zarządził nowe wybory; kampania wyborcza przebiegała pod wrażeniem aresztowania przywódców Centrolewu, oskarżonych o przestępstwa pospolite i osadzonych w twierdzy w Brześciu, później skazanych w procesie brzeskim; BBWR uzyskał ponad połowę mandatów.Od końca 1929 w kraju narastał kryzys gospodarczy prowadzący do wzrostu napięć społecznych i wpływów ugrupowań skrajnych. W 1931, w wyniku zjednoczenia ruchu chłopskiego, powstało Stronnictwo Ludowe(SL). W 1934 utworzono. Obóz Narodowo-Radykalny(ONR), który rozpadł się następnie na ONR-ABC i ONR-Falangę. Po zamachach terrorystów ukraińskich władze sanacyjne utworzyły obóz w Berezie Kartuskiej, do którego kierowano na podstawie orzeczenia administracyjnego. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia Piłsudskiego, sanacja umacniała się u władzy; 1933 Mościcki został ponownie został wybrany prezydentem; 1935 roku, w wyniku manipulacji regulaminem sejmowym, sanacja przeprowadziła uchwalenie nowej konstytucji wzmacniającej pozycję prezydenta; stał się on naczelną władzą wykonawczą, zwierzchnikiem rządu i sił zbrojnych. Ordynacja wyborcza praktycznie odsunęła opozycję od wpływu na kształt organów ustawodawczych i rządu. Na skutek pogorszenia się od końca lat 20. stosunków niemiecko-sowieckich dyplomacja polska mogła prowadzić politykę równowagi; VII 1932 zawarto polsko-sowiecki układ o nieagresji (V 1934 przedłużony na dalsze 10 lat), a I 1934 - polsko-niemiecką deklarację o nieagresji. 12 V 1935 roku zmarł Piłsudski. Jego zwolennicy podzielili się na umiarkowaną grupę prezydenta Mościckiego i bardziej radykalną grupę wojskowych z W. Sławkiem i E. Rydzem-Śmigłym. W 1935 wybory parlamentarne 190 odbyły się według nowej ordynacji, toteż sanacja uzyskała ogromną przewagę w obu izbach. Przedłużający się kryzys potęgował niezadowolenie społeczne; powtarzały się demonstracje robotnicze, prawicowa młodzież organizowała ekscesy antysemickie. W II 1936 roku powstał centrowy Front Morges, a X 1937 NPR i chadecja połączyły się w Stronnictwo Pracy (SP). Sanacja rozwiązała BBWR i II 1937 powołała Ob fa0 óz Zjednoczenia Narodowego (OZN), którego program opierał się na zasadach solidaryzmu społecznego i podkreślał znaczenie silnego państwa. W związku z napięciami społecznymi i wysokim bezrobociem, rząd przystąpił do realizacji programu aktywizacji gospodarki, w tym budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego; 1936-1939 nastąpiło wyraźne ożywienie koniunktury. Pod koniec lat 30. polska scena polityczna uległa konsolidacji; poza obozem rządzącym istniały cztery główne partie: Stronnictwo Narodowe (SN), SP, SL i PPS. W 1938 nastąpiło złagodzenie napięć społecznych, toteż wybory parlamentarne zakończyły się względnym sukcesem sanacji. Narastanie niebezpieczeństwa wojny sprzyjało zamrożeniu wewnętrznych konfliktów politycznych. Po układzie monachijskim X 1938 Polska zajęła Zaolzie. Niemcy wysunęły propozycję włączenia do Rzeszy Wolnego Miasta Gdańska, budowy eksterytorialnej szosy łączącą Prusy Wschodnie z resztą Niemiec i wspólnych działań na wschodzie. W III 1939 Wielka Brytania, a później Francja udzieliły Polsce gwarancji niepodległości; 28 IV Hitler wypowiedział polsko-niemiecki układ o nieagresji. 23 VIII 1939 zawarto w Moskwie układ o nieagresji między ZSRR i Niemcami zawierający tajny protokół dodatkowy, przewidujący podział stref wpływów w Europie Wschodniej (pakt Ribbentrop-Mołotow); 25 VIII Anglia zawarła z Polską układ o wzajemnej pomocy, który nie powstrzymał Niemiec przed napaścią na Polskę.1 IX 1939 rozpoczęła się agresja niemiecka (kampania wrześniowa 1939); mimo zobowiązań sojuszniczych i wypowiedzenia wojny, Wielka Brytania i Francja nie podjęły działań przeciwko Niemcom. Niemcy wygrali bitwę graniczną i wtargnęli w głąb kraju, złamali obronę na Wiśle i Sanie, podjęli próbę okrążenia wojsk polskich na wschód od Warszawy; próba kontrofensywy polskiej nad Bzurą zakończyła się niepowodzeniem; 17 IX rozpoczęla się agresja sowiecka; w ciągu następnych dwóch tygodni rozproszony opór polski został zdławiony, Warszawa kapitulowała 28 IX, ostatnią bitwę stoczono pod Kockiem. W obliczu przegranej kampanii wrześniowej władze państwa polskiego przeszły do Rumunii, gdzie zostały internowane; prezydent RP Mościcki 29 IX na swojego następcę wyznaczył Władysława Raczkiewicza, który 30 IX mianował premierem gen. Sikorskiego (7 XI został również naczelnym wodzem); 1 X zaprzysiężono rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodzstwie, a 9 XII 1939 powołano Radę Narodową spełniającą rolę parlamentu; rozpoczęto formowanie jednostek Wojska Polskiego. Pod koniec kampanii wrześniowej powstawały organizacje konspiracyjne (konspiracja w Polsce 1939-45); przed kapitulacją Warszawy (27 IX) utworzono Służbę Zwycięstwu Polski (SZP). Trzecia Rzesza i ZSRR 28 IX 1939 zawarły traktat o granicach i przyjaźni, w którym ogłosiły upadek państwa polskich, ustaliły jego podział na linii rzek: San-Bug-Narew-Pisa i w tajnym protokole zobowiązały się do zwalczania polskich dążeń niepodległościowych. Ziemie zajęte przez Niemcy (okupacja niemiecka w Polsce 1939-45) zostały częściowo włączone do III Rzeszy, z pozostałej części utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG). Władze niemieckie wprowadziły policyjno- wojskowy reżim okupacyjny, realizowały politykę terroru w celu wyniszczenia elit intelektualnych i przekształcenia społeczeństwa w posłuszną siłę roboczą, Żydów stopniowo izolowały w gettach; dążyły do całkowitej germanizacji ziem włączonych do III Rzeszy; w GG zorganizowały system eksploatacji gospodarki na potrzeby Niemiec i pauperyzacji społeczeństwa. Ziemie zajęte przez ZSRR (okupacja sowiecka w Polsce 1939-41) wcielono w skład ZSRR (z wyjątkiem Wileńszczyzny, przekazanej Litwie i włączonej do ZSRR VIII 1940). Sowieckie władze okupacyjne wprowadziły oparty na terrorze reżim polityczno-policyjny obowiązujący na obszarze ZSRR; obywatelom RP przymusowo nadały obywatelstwo sowieckie; wiele osób aresztowały, część ludności deportowały w głąb ZSRR. W XI 1939 gen. Sikorski powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), którego głównym zadaniem było przygotowanie powszechnego po 190 wstania zbrojnego, a w działalności bieżącej prowadzenie wywiadu i propagandy oraz - początkowo tylko w ograniczonym zakresie - walki zbrojnej (Związek Odwetu). Powstały konspiracyjne organizacje zbrojne podporządkowane głównym partiom politycznym obozu rządzącego: Bataliony Chłopskie, Narodowa Organizacja Wojskowa, Gwardia Ludowa WRN; II 1940 ukształtował się reprezentujący opinię stronnictw poli fa3 tycznych Polityczny Komitet Porozumiewawczy; powołano Delegaturę Rządu RP na Kraj. W opozycji do ZWZ i Delegatury Rządu pozostały konspiracyjne organizacje piłsudczyków i obozu narodowego; poza strukturami państwa podziemnego istniały organizacje komunistyczne. Na uchodzstwie V-VI 1940 jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie walczyły w kampanii norweskiej (Narwik) i francuskiej, po czym część żołnierzy i władze RP ewakuowano do Wielkiej Brytanii; jednostki polskie walczyły w bitwie o Wielką Brytanię (lotnicy) i w bitwie o Atlantyk (okręty).Po napaści na ZSRR VI 1941 III Rzesza okupowała całe terytorium Polski; Niemcy przygotowali plan przesiedlenia większości mieszkańców ziem polskich na Syberię (Generalny Plan Wschodni); rozpoczęli eksterminację Żydów (obozy masowej zagłady: Chełmno, Auschwitz, Sobibór, Treblinka); żydowskie organizacje konspiracyjne podejmowały walkę zbrojną (IV-V 1943 powstanie w getcie warszawskim). Jednocześnie władze niemieckie zaostrzyły reżim okupacyjny i wzmogły eksploatację ekonomiczną (od 1941 wzrosła rola ziem polskich jako zaplecza zaopatrzeniowego frontu wschodniego i obszaru znajdującego się praktycznie poza zasięgiem lotnictwa alianckiego). W konspiracji 14 II 1942 ZWZ przemianowano na Armię Krajową, której 1942 podporządkowała się większość NOW, 1943 pion taktyczny BCh, 1944 część NSZ. AK prowadziła m.in. dywersję i sabotaż (Kierownictwo Dywersji), propagandę (Biuro Informacji i Propagandy), wywiad i działania partyzanckie. 30 VII 1941 rząd RP zawarł układ z rządem ZSRR; na jego podstawie wznowiono stosunki dyplomatyczne, władze ZSRR zwolniły z więzień i łagrów część obywateli RP; zaczęto formowanie Armii Polskiej w ZSRR 1941-42(dowódca gen. W. Anders), która III-VIII 1942 w wyniku starań polskich i porozumienia sowiecko-brytyjskiego została ewakuowana do Iraku. Zwycięska bitwa pod Stalingradem wzmocniła pozycję Stalina w koalicji antyfaszystowskiej