Człowiek w okresie prehistorycznym, podr., s. 5 - 15, s. 187 - 191 Oprac. RM

1. Prehistoria (pradzieje) - najdawniejszy okres w dziejach ludzkości, od pojawienia się

człowieka do opanowania przez niego pisma.

Prehistoria jest przedmiotem badań wyodrębnionej nauki zwanej archeologią pradziejową.

2. Archeologia - nauka zajmująca się badaniem kopalnych szczątków działalności człowieka.

3. Podział prehistorii na epoki (archeologiczne), kwestia datacji epok archeologicznych - podr. s. 11, 14

Przyjmując jako kryterium podziału materiał z jakiego wykonane były narzędzia człowieka

prehistorycznego dzielimy prehistorię na następujące epoki archeologiczne:

• paleolit (starsza epoka kamienna) - od pojawienia się człowieka do ostatniego zlodowacenia

• mezolit (średnia epoka kamienna) - od końca epoki lodowcowej do pojawienia się rolnictwa

- neolit (młodsza epoka kamienna) - od pojawienia się rolnictwa do nabycia przez

człowieka umiejętności wytopu metali

• epoka brązu (Bliski Wschód od ok. 4000 pne)

• epoka żelaza (Bliski Wschód od ok. 1100 p.n.e.; Europa Środkowa od ok. 700 p.n.e.)

4. Etapy antropogenezy

• australopitek (pojawił się ok. 4 mln. lat temu, posługiwał się narzędziami kamiennymi - pięściakami)

- „człowiek uzdolniony” - Homo habilis (pojawił się ok. 2 mln. lat temu, był świadomym

wytwórcą narzędzi kamiennych - pięściaków)

• „człowiek wyprostowany” - Homo erectus (pojawił się ok. 1mln. lat temu, budował szałasy, polował, rozniecał ogień, potrafił uformować ostrze drewnianego oszczepu)

• „człowiek rozumny neandertalski”, Homo sapiens neandertalensis (pojawił się ok. 300-200 tys. lat temu; opiekuje się słabszymi przedstawicielami gromady, pozostawia po sobie ślady życia duchowego w postaci starannych, świadomych pochówków zmarłych

• „człowiek rozumny współczesny”, Homo sapiens sapiens (pojawił się ok. 130 tys. lat temu; w Europie zjawił się 40 tys. lat temu, początkowo jako tzw. człowiek cromagnioński)

5. Najważniejsze osiągnięcia człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens) w zakresie kultury

materialnej w okresie prehistorycznym

• pojawienie się łuku (ok. 30 tys. lat temu)

• szałasy z kości mamutów (ok.20 tys. lat temu)

• malowidła naskalne w jaskiniach (17 - 15 tys. lat temu), il. w podr.,s.7

• tzw. rewolucja neolityczna, czyli początki uprawy ziemi, hodowli, rolnictwa i

rzemiosła (początkowo na obszarze tzw. Żyznego Półksiężyca 11 tys. lat temu, czyli ok. IX -

VIII tysiąclecia p.n.e.)

• pierwsze osady protomiejskie z okresu neolitu (ich ludność zajmowała się rolnictwem i hodowlą): Jerycho (powstało w IX - VIII tys. pne) i Catal Huyuk (powstało w VII tys. pne), Jerycho jako najstarsze miasto świata ?, zob. podr., s. 12 - 13

- megality z okresu neolitu w Europie Zachodniej (od ok. 5000 lat pne), podr. s. 14

• pierwsze miasta (ich ludność zajmowała się w dużym stopniu rzemiosłem i handlem): powstały w południowej Mezopotamii (w Sumerze) w IV tys. pne, zob. podr. s. 18

• umiejętność wytopu metali, pojawienie się koła i pisma (w IV tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie, koło i pismo początkowo w Sumerze)

6. Znaczenie „rewolucji neolitycznej” - przejście człowieka z koczowniczego trybu życia (myślistwo,

zbieractwo, rybołówstwo) na osiadły, z czym należy wiązać początki rolnictwa, hodowli i rzemiosła;

rewolucja neolityczna najwcześniej miała miejsce na obszarze tzw. Żyznego Półksiężyca około

IX - VIII tysiąclecia p.n.e. (11 tysięcy lat temu), zob. mapa w podr. s. 10

7. Sztuka i „architektura” człowieka prehistorycznego

- malowidła naskalne w jaskiniach Altamira (Hiszpania) i w Lasceaux (Francja, „kaplica sykstyńska

człowieka prehistorycznego”), il. w podr. s. 7. Esej Z. Herberta, Lasceaux, w: Barbarzyńca w ogrodzie, s.15

- „architektura człowieka prehistorycznego”: np. szałasy z kości mamutów, drewniane grody - np. w

Biskupinie (ok. 700 r. pne), megality - wielkie kamienne bloki skalne, np. w Stonehenge (ok. 1800 r. pne),

podr., il., s. 14 i 9

8. Wierzenia religijne człowieka prehistorycznego - podr. tekst źródłowy, s. 15

9. Kultura łużycka (1800/1700 - 650 pne) epoki brązu i wczesnej epoki żelaza jako lokalna odmiana kultury pól popielnicowych (zasięg: dorzecze Wisły, Odry, północne Czechy, Saksonia Łużyce , Brandenburgia) - mapa w podr. do starożytności, s. 188

- gród w Biskupinie jako silnie ufortyfikowany gród kultury łużyckiej (wzniesiony w pocz. II poł. VIII w.

pne, odkryty przez zespół archeologów prof. Józefa Kostrzewskiego w latach trzydziestych XX w.), podr., s. 189

- spór między archeologami polskimi i niemieckimi (zwł. w dwudziestoleciu międzywojennym) o

pochodzenie etniczne ludności kultury łużyckiej. Czy ludność kultury łużyckiej to Słowianie - tzw.

Prasłowianie? (była to koncepcja prof. Józefa Kostrzewskiego, odkrywcy grodu w Biskupinie)

„Spór o pochodzenie etniczne ludności kultury łużyckiej jest klasycznym przykładem wpływu polityki na

badania naukowe. Zdaniem historyków niemieckich, zwłaszcza z okresu nazistowskiego, była to kultura

germańska. (...) Inną koncepcję przedstawił Polak - prof. Józef Kostrzewski. Jego zdaniem ziemie polskie od

epoki brązu aż do wczesnego średniowiecza zamieszkiwały plemiona słowiańskie. Uczony dostarczał w ten

sposób prawa Polski do ziem w dorzeczach Wisły i Odry. W świetle najnowszych badań archeologicznych nie

można udowodnić ciągłości zasiedlania ziem polskich, nie można również identyfikować kultury łużyckiej z

konkretną grupą etniczną, także ze Słowianami” - podr. s. 189

- religia ludów kultury łużyckiej - kult słońca (podr.,s.190)

Periodyzacja (podział na okresy - epoki) pradziejów ziem polskich, podr., s. 187 - 192, wykresy, podr., s. 11, 14

1.Epoka kamienia

- paleolit (od pojawienia się człowieka na ziemiach polskich około 250 tys. lat temu do ok. 8000 lat pne,

wtedy kończy się epoka lodowa i dochodzi do ustalenia klimatu zbliżonego do dzisiejszego), paleolit jest

odpowiednikiem epoki geologicznej zwanej plejstocenem (epoką lodową)

- mezolit (od. ok. 8 tys. lat pne do ok. 6 - 4 tys. lat pne, okres gospodarki zbieracko - łowieckiej)

- neolit: od około 5200 lat pne (czyli od pojawienia się rolnictwa na ziemiach polskich) do około 1900 lat pne

2. Epoka brązu na ziemiach polskich: od około 1900 lat pne do około 700 lat pne

3. Epoka żelaza na ziemiach polskich

- wczesny okres epoki żelaza (zwany halsztackim - nazwa od miejscowości Halsztat): od 700 do 400 pne

- okres przedrzymski (zwany lateńskim - nazwa od miejscowości La Tene) cechujący się wielką ekspansją

Celtów w Europie: od 400 pne do początków naszej ery, podr., s. 188, 190

- okres rzymski (od początków naszej ery do ok. 375 r. ne), rola tzw. szlaku bursztynowego w tym okresie

(szlak handlowy prowadzący przez ziemie polskie od Bałtyku do Adriatyku, czyli do imperium rzymskiego),

podr., s. 191 z mapą

- okres wędrówek ludów (od najazdu Hunów na stepu czarnomorskie ok. 375 r. ne do końca VI lub VII w.)

- okres wczesnośredniowieczny (od VII do X -XIII w.): ziemie polskie zamieszkują już Słowianie, którzy

stopniowo przechodzą od rolnictwa wypaleniskowego do rolnictwa ornego, tworzą struktury organizacji

plemiennej i pierwsze państwa oraz przyjmują chrzest w IX - X w., w wyniku pojawienia się pisma i

źródeł pisanych kończy się na ziemiach polskich okres prehistoryczny (pradzieje)

Bibliografia - książki z zakresu archeologii i prehistorii (pradziejów)

- Wielka historia świata, t. 1, Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków 2005 /pradzieje ludzkości aż do

rewolucji neolitycznej/

- Wielka historia świata, t. 2, Stary i Nowy Świat od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego,

pod red. J. Sliwy, Kraków 2005 /m.in. historia starożytnego Egiptu, Mezopotamii (Sumeru, Babilonu,

Asyrii), Persji, Izraela, Indii, Chin/

- Sztuka świata, t.1. Sztuka pradziejowa, Egipt, Mezopotamia, Ameryka prekolumbijska /wydawnictwo Arkady/

- P. G. Bahn, Dzieje archeologii. 100 wielkich odkryć, Katowice 1996 /wydawnictwo Videograf/

- Wielka historia Polski, t.1 , Kraków 200 (pradzieje ziem polskich) /wydawnictwo Fogra/

- A. Buko, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, W. 2006

- K. Godłowski, J. K. Kozłowski, Historia starożytna ziem polskich, W. 1983 (m.in. ciekawe

informacje o metodach badań w archeologii oraz datowaniu zabytków archeologicznych, s. 10 - 17)

- A. Kokowski, Starożytna Polska. Od III w. przed Chrystusem do schyłku starożytności, W. 2006

- J. Topolski, Rewolucja neolityczna (rolnicza): globalny efekt spontanicznych działań jednokierunkowych,

w: J. Topolski, Wolność i przymus w tworzeniu historii, Poznań 2004, s. 31- 60

- B. Cunliffe, Starożytni Celtowie, W. 200

1

---