1. CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ZDROWIE CZŁOWIEKA
Światowa Organizacja Zdrowia mówi o zdrowiu jako o subiektywnie odczuwanej pełni sprawności psychicznej, fizycznej oraz społecznej, w wyniku właściwego dostosowania się do warunków środowiskowych.
W myśl tej definicji, jeżeli u osoby nie stwierdza się poważnych zaburzeń w jej wyglądzie, budowie albo czynnościach organizmu, można o niej mówić, że jest uznawana za osobę zdrową, pomimo iż może już dochodzić w jej organizmie do procesy chorobowego - jeszcze nie wykrytego. Objawy choroby mogą jeszcze nie zostać zauważone, a często sami lekarze nie mogą we wstępnej fazie choroby ich zauważyć i stwierdzić. Zdrowie w taki sposób określane jest uwarunkowane między innymi prawidłowym biochemicznym składem, równowagą i harmonią w środowisku wewnętrznym danego organizmu, jak i zewnętrznym, nazywanym też jako naturalne środowisko człowieka.
W normalnie funkcjonującym środowisku wewnętrznym dochodzi do podstawowych dla zdrowia biochemicznych procesów wzrostu, rozmnażania się komórek oraz kształtowanie ich czynności, tkanek oraz różnych narządów, a także mechanizmów obronności osobniczej oraz reaktywności immunologicznej organizmu. Wspomniane wyżej wewnętrzne środowisko jest w składzie oraz przebiegu reakcji w podstawowy sposób modelowane poprzez otaczające z każdej strony człowieka zewnętrzne środowisko.
Każde z komponentów podstawowych otaczającego świata, zarówno woda, powietrze, gleba, jak i zwierzęta, rośliny czy również i inni ludzie indywidualnie działający lub współdziałający, poprzez ogniwa pokarmowego łańcucha, wspominają sprawności psychiczne, fizyczne i społeczne człowieka, a więc to, co nazywamy zdrowiem.
Wiadomo, iż podstawą zdrowia człowieka jest harmonijna równowaga, korzystne oddziaływanie człowieka na świat, który go otacza ze wszystkich stron, oraz odwrotnie oddziaływanie świata zewnętrznego na człowieka. Organizm człowieka w biologicznej sferze wykazuje wielokierunkową ścisłą zależność ekologiczną. Komponenty owego środowiska, otaczające człowieka, jak zwierzęta rośliny, oraz inne organizmy ludzkie, w podobny sposób jak woda gleba, czy powietrze atmosferyczne, wpływają na człowieka nie w pośredni czy bezpośredni sposób, ale również poprzez wzajemne się modelowanie na przykład pod względem chemicznego składu. Komponenty działają w sposób korzystny lub niekorzystny na ludzkie zdrowie, pamiętając uwzględnienie różnorodnych genetycznych uwarunkowań oraz możliwości adaptacyjnych.
Pośród ekologicznych czynników warunkujących ludzkie zdrowie należy wziąć pod uwagę także wpływy dokonywanych przez człowieka w sposób świadomy lub nieświadomy, bardzo często technokratycznie a także bezkrytycznie deprecjacji i zanieczyszczenia środowiska, które go otacza. Konsekwencjami takiego zachowania człowieka mogą być między innymi niekorzystne zmiany w jego składzie chemicznym, wpływ toksycznych różnorakich komponentów i środowisk do pracy, ponad to zachodzące kulturowe zmiany, żywieniowe i zwyczajowe, z także styl życia, uzależnienie i zakażenia chorobotwórczymi drobnoustrojami.
Do najważniejszych czynników, których celem jest zachowanie przez człowieka zdrowia należy uwzględnić:
a) adaptacyjne i genetyczne uwarunkowania zdrowotne, które są rozumiane jak zdolności dziedziczno - rodzinne, czyli warunkowana rodzinnie odporność albo podatność osobnika na konkretne chorobowe stany.
b) uwarunkowania środowiskowe zdrowia związane między innymi z:
- wewnętrznym środowiskiem
- zewnętrznym środowiskiem, również z klimatyczno- pogodowymi czynnikami
- zawodowym środowiskiem.
c) Uwarunkowania zdrowotne powiązane z poziomami świadomości oraz oświaty zdrowotnej, stylem prowadzonego życia oraz leczniczo - profilaktyczną aktywnością służby zdrowia, czego wyrazem mogą być:
- styl życia oraz panujące zwyczaje
- używki oraz nawyki
- wszelkiego rodzaju uzależnienia
- higiena codziennego życia
- racjonalna ekologiczna profilaktyka
- racjonalna żywieniowa profilaktyka
Każdy z żywych organizmów, w szczególności organizm ludzki, ma między innymi pierwotną predyspozycję do własnej ochrony, a także podatność na sposób zachowania się w przypadku określonych chorób. Są to bardzo indywidualne zróżnicowania, uwarunkowane odpowiednimi genami, które są zawarte w materiale genetycznym poszczególnych osób.
To predyspozycje, które mogą być przekazywane poprzez rodziców na ich potomstwo lub z pokolenia na pokolenie. Mogą również w przeciągu życia człowieka być modyfikowane, potęgowane, bądź inicjowane różnorakimi czynnikami mutagennymi wychodzącymi ze środowiska tak zwanymi mutacyjnymi.
U zdecydowanej większości poczętych oraz rodzonych się dzieci te uwarunkowania, zwane DNA - kodem genetycznym, są w dużej mierze odpowiedzialne za właściwy rozwój, a także za mechanizmy niezbędne do obrony i adaptacji.
W wielu przypadkach środowiskowo tworzone mutacje mogą podczas codziennego rozwoju okazywać się bardzo niekorzystne a nawet szkodliwe. Należy zwrócić uwagę, iż około 90 procent środowiskowych mutagenicznych czynników, czyli takich, które powodują różnorodne mutacje, czyli zmiany w materiale chromosomalnym, co równocześnie oznacza, iż nawiązują pośredni lub bezpośredni ustalony rozrost rakotwórczy.
Przykładowym mutagenem środowiskowym może być na przykład rtęć oraz jej związki organiczne, niektóre detergenty, pestycydy, dym papierosowy, różnorodne metabolity niedoskonałych grzybów oraz pleśni, zwane również aflatoksynami, rozpuszczalniki organiczne oraz półprodukty przemysłu chemicznego, farby do włosów, niektóre ze związków konserwujących czy tez impregnujących.
Z drugiej punktu widzenia należy też podkreślać, iż ludzkie organizmy oraz ich całe populacje, są w pewien sposób zaadaptowane do większej grupy spotykanych, a także działających na nie, środowiskowych czynników. Niektórzy ludzie charakteryzują się zróżnicowaną tolerancją oraz zróżnicowaniem możliwości adaptacyjnych w stosunku do zachodzących zmian w zakresie bodźców oraz czynników środowiskowych. Zdolności przystosowawcze, inaczej zwane adaptacyjne adaptacyjna to są w większości umiejętności i możliwości prowadzenia odpowiedniego stylu życia, wykształcenie w dziedzinie zdrowia wystarczających nawyków, ograniczanie spożywania pokarmów, których nadmierne spożycie może wywrzeć bardzo niekorzystny na organizm człowieka, przebywanie w nowych środowiskowych warunkach, w nowych warunkach klimatycznych, wystrzeganie się lub maksymalne ograniczenie zdolności wpływu na organizm człowieka takich czynników wypływających ze środowiska, których rola jednoznacznie nie została określona, w końcu umiejętności maksymalnego ograniczania kontaktów z takimi czynnikami chemicznymi, fizycznymi, czy biologicznymi, które poprzez swój szkodliwy oraz mutacyjny charakter wpływają na człowieka i jego organizm.
W takim kontekście można powiedzieć, iż w efekcie naturalnego doboru organizm ludzki nie tylko jest wyposażony w bardzo liczne właściwości umożliwiające mu rozród i biologiczny rozwój, a także przeżycie. W zdolnościach przystosowywania się człowieka do różnorakich oddziałujących w różny sposób warunków zdrowotnego bytowania został zawarty materiał chromosomowy czyli genetyczny potencjał człowieka, tak zwany genotyp, który jest zróżnicowany w sposób indywidualny dla każdego człowieka, warunkuje on w pokaźnym stopniu proces rozwoju człowieka, oraz poziom jego inteligencji i możliwością dalszego jej rozwoju, rozwoju uzębienia, różnic między rasowych oraz wzrost.
Zmiany zachodzące w zakresie liczb bądź struktury chromosomów, o nazwie aberracje chromosomowe zachodzą pod wpływem mutagennych czynników środowiskowych, prowadzą także do konkretnych wad w rozwoju dzieci, a także do wystąpienia uwarunkowanych genetycznie i przekazywanych poprzez rodziców tak zwanych chorobowych stanów wrodzonych.
To genetyczno - rodzinne sytuacje oraz występujące aberracje chromosomalne powodują , że w bardzo wielu przypadkach dzieci rodzące się, pomimo iż w chwili urodzenia nie przedstawiają żadnych zmian chorobowych, mogą w sobie kryć a w dalszym czasie ujawnić w dalszym wzroście i rozwoju określoną predyspozycję, tak zwaną podatność do występowania konkretnych chorób, na przykład otyłości, cukrzycy, niektórych rodzajów nowotworów, zaburzeń psychicznych na przykład schizofrenii, a także pewnych defektów odporności.
Należy mieć na uwadze fakt, iż powstające pod wpływem tych lub zupełnie innych bodźców mutacje, mogą w pokoleniu pierwszym nie spowodować żadnych wyraźnych zmian, i dopiero ujawnić je w następnym pokoleniu. Zmiany te mogą przedstawiać określone wady zdrowotne, które będą odbiciem już istniejących uwarunkowań genetycznych. Skazy genetyczne obojga rodziców lub jednego mogą się dodawać lub mnożyć, niesprzyjające zdrowotne uwarunkowania ich potomstwa. Dlatego też w szeroko pojętej profilaktyce następujących po sobie skaz jest poradnictwem genetycznych przedmałżeńskich, mających na celu określanie prawdopodobieństw na podstawie stosownych badań i praw dziedzicznych. Urodzenie dziecka, które jest obarczone wadą lub chorobą genetyczną, często zdarza się tym rodzicom, których spotkały wcześniej podobne defekty. W przypadku potwierdzenia informacji związanych z wystąpieniem dużego ryzyka wystąpienia problemów genetycznych powinno się odradzać planowanie dziecka takim małżeństwom, by ograniczyć lub zniwelować do zera takie ryzyko. Wzrasta ono również u dzieci z małżeństw spokrewnionych, oraz z wiekiem rodziców, szczególnie matki.
Uwarunkowania środowiskowe zdrowia
Oprócz występujących uwarunkowań genetycznych oraz adaptacyjnych zdolności, kolejnymi czynnikami mającymi wpływ na zdrowie są korzystne wpływy tego środowiska. Niezbędną dla życia i rozwoju energię otrzymuje organizm poprzez dowóz oraz spalanie w zachodzących procesach metabolicznych przede wszystkim tłuszczy i węglowodanów, ponieważ białka są przede wszystkim materiałem budulcowym. By mogły się w organizmie człowieka w prawidłowy sposób dokonywać procesy rozwoju i wzrostu, kształtować funkcje fizjologiczne oraz czynności narządów, potrzebny jest prócz materiałów budulcowych i energetycznych odpowiedni regulator w postaci hormonalnej, oraz nie produkowane przez organizm biopierwiastki oraz witaminy, spełniające ważną rolę biokatalizatorów, przyspieszają ich przebieg a tym samym umożliwiają między innymi wykorzystanie energii z pożywienia. Niedobory witamin oraz biopierwiastków powodują pojawianie się konkretnych zmian chorobowych w organizmie, bądź zwiększają szansę na ich występowanie.
Środowisko człowieka może wywierać wpływ na niego jako:
a) źródła czynników budulcowych, odżywczych, energetycznych
b) źródła witamin i pierwiastków koniecznych do prawidłowego zachodzenia procesów metabolicznych w ludzkim organizmie, a także wielu innych chemicznych substancji, zazwyczaj toksycznych,
c) źródła czynników infekcyjnych bakteryjnej flory, wirusowej lub pasożytniczej.
Poprzez swoje chemiczne właściwości, zwłaszcza woda i pokarmy, kształtują środowisko wewnętrzne, z powodu różnorakich niedoborów, substancji toksycznych i mutacji zakłócają metabolizm, oraz warunkują omówioną poprzednio predyspozycję genetyczną oraz podatność i odporność na pewne stany chorobowe w danych lub kolejnych pokoleniach.
Wewnętrzne środowisko
W wewnętrznym środowisku organizmu człowieka bez przerwy dochodzi do rozgrywających i przebiegających zasadniczych reakcji biochemicznych rozkładu oraz rozpadu, syntezy, oraz cytologiczne procesy rozmnażania, wzrostu i obumierania tkankowo - komórkowych struktur. Warunkują one w sposób bardzo istotny bezpośrednio człowieka zdrowie, ponieważ od właściwego składu biochemicznego w środowisku w dużej mierze zależy prawidłowy przebieg wspomnianych reakcji. Jednakże korzystny dla organizmu wpływ mogą mieć one wówczas, gdy istnieją w prawidłowych proporcjach, na przykład wapń i magnez, wapń i fosfor, potas i wapń. Niektóre są dla organizmu człowieka niezbędne ale w niewielkich, śladowych ilościach, inne w dużo większych stężeniach. Do tych pierwszych zalicza się cynk, mangan, chrom, selen fluor, kobalt, jod, miedź, molibden, oraz żelazo, a do drugich, występujących w większym stężeniu magnez, fosfor, sód, potas, oraz wapń. W świetle współczesnej wiedzy uważa się, że aby utrzymać dobry stan zdrowia, organizm człowieka powinien spożywać, oczywiście w odpowiednim stężeniu, nie mniej niż dwadzieścia pięć pierwiastków. Dlatego nazywają się biopierwiastkami. Objawy chorobowe mogą wynikać zarówno z niedoboru, jak również z nadmiaru poszczególnych biopierwiastków. Wewnętrzne środowisko może sprzyjać rozmnażaniu lub eskalacji zjadliwości różnorodnych bakterii chorobotwórczych, wirusów jak również pasożytów, może je także hamować.
Zewnętrzne środowisko
Naturalne zewnętrzne środowisko człowieka to, jego otoczenie, to co na istnieje na zewnątrz i wpływa bezpośrednio albo pośrednio na organizm. Formuje ono między innymi środowisko wewnętrzne człowieka, wpływa w sposób mutacyjny na chromosomy, determinuje jakość produktów spożywczych, wody pitnej i powietrza, a także zawartości w nich poszukiwanych biopierwiastków i witamin.
Najważniejszymi, elementami wpływającymi na środowisko są:
a) Woda - jest ona człowiekowi do życia niezbędnie potrzebna. Każdy jest silnie przywiązany do źródeł wody pitnej, dlatego trak istotna jest jej czystość i skład mineralny. Skażenia wody odgrywają ważną a może i decydującą rolę w warunkowaniu zdrowia. Woda jest źródłem i zewnątrz ustroju czynnikiem transportu niezastąpionych dla życia oraz wzrostu różnorodnych chemicznych substratów. Stanowi jedną z propozycji uzupełniania wielu pożytecznych dla ludzkiego organizmu biopierwiastków.
Jako płynny składnik krwi jest wewnątrzustrojowym środkiem transportu odżywczych substancji jak również hormonów, oraz substancji ubocznych. Czasami toksycznych i szkodliwych dla człowieka produktów przemiany materii, od miejsca ich powstawania do miejsca ich wydalenia.
b) Spożywcze produkty, wartości odżywcze oraz składy chemiczne produktów spożywczych, implikują z zewnątrz, w bezpośredni sposób, biochemiczny skład środowiska wewnętrznego oraz wpływają istotnie wraz z wodą na zdrowie człowieka. W skutek obserwowanej między innymi w naszym kraju deprecjacji oraz skażenia naturalnego środowiska, zwłaszcza gleby, są traktowane za najczęstszy oraz ogromnie niebezpieczny, i często zabójczy nośnik różnorodnych i niepożądanych substancji. Z punktu widzenia ludzkiej zdrowotności wręcz chorobotwórczych. Przygotowywanie, przechowanie oraz transport spożywczych środków jest nie zawsze korzystny dla zdrowia człowieka. Na przykład dodawane bardzo często do różnych spożywczych produktów szkodliwych substancji konserwujących, peklujących, na przykład saletra, poprawiających wygląd oraz właściwości organoleptyczne, tak zwany słodzik, a także równie szkodliwa obrabianie produktów, tak aby umożliwić im dłuższy termin przydatności do spożycia, na przykład poprzez kwaszenie, wędzenie, kiszenie, przesadzone solenie, wszystkie te zabiegi nie są obojętne dla organizmu człowieka, a wręcz przeciwnie, są bardzo szkodliwe, powodujące różnorakie, szczególnie te które są chorobotwórcze, lub sprzyjające ich powstawaniu.
c) Powietrze atmosferyczne jest komponentem środowiska zewnętrznego, odgrywa ono również nie pośrednią, choć częściej pośrednią, rolę we wpływaniu na zdrowia człowieka. Prawidłowy skład powietrza, stopień jego zanieczyszczenia, ciśnienie, oraz wilgotność są nieodzownymi elementami prawidłowej wymiany gazowej. Wszystkie zaburzenia właściwego dotlenienia organizmu wynikają z nieprawidłowego parcjalnego składu powietrza atmosferycznego i wpływają na upośledzenie fizjologicznych czynności człowieka, sprzyjają jego stanom chorobowym. Niekorzystnie na zdrowie w powietrzu atmosferycznym wpływają:
- zaburzenia parcjalnej zawartości powietrza oddechowego,
-skażenie i zatrucie organizmu substancjami chemicznymi oraz truciznami gazowej natury,
-skażenie i zanieczyszczenie stałymi substancjami o możliwościach niekorzystnego mechanicznego, jak również chemicznego wpływu,
-skażenie chorobotwórczymi drobnoustrojami oraz pasożytami.
d) Gleba posiada zdolność wpływania na zdrowie człowieka, pośrednio poprzez warunkowanie składu spożywczych produktów roślinnych, jak również zwierzęcych, wody, oraz kształtowania ilości i jakości budulcowych i energetycznych substancji, substratów do ich syntezy, czy witamin. Produkty spożywcze pochodzące z roślin oraz zwierząt stanowią jeden z najważniejszych wykładników degradacji i zanieczyszczenia glebowego, a także stopień świadomości mówiący o zdrowotności kultury agrarnej, wprowadzania środków chemicznych do rolnictwa, hodowlanej gospodarki, ochrony środowiska. Trzeba także stwierdzić, iż gleba, także produkty rolnicze o charakterze spożywczym oraz woda, jest również zanieczyszczana poprzez opadające między innymi wraz z deszczem zanieczyszczenia atmosferycznego powietrza.
e) Czynnik pogodowo - klimatyczny. Wpływa na zdrowie człowieka, jest zazwyczaj kompleksowe, doraźne, trwa krótko lub długo. Czynniki pogodowo - klimatyczne sprzyjają nabawianiu się przeziębień, angin, nieżytów nosa, czy zapaleń oskrzeli, stanów zapalnych różnych narządów, płuc oraz dolnych dróg oddechowych, moczowych, sprzyja omdleniom w gorące dni, oparzeniom pierwszego lub drugiego stopnia, zwyżkom ciśnienia tętniczego krwi w zależności od położenia geograficznego, zmianom zakrzepowym żył w przypadku oziębienia lub przemęczenia kończyn. Różne typy klimatu wpływają na różny sposób na zdrowie człowieka.
2. HIGIENA POWIETRZA, WODY I GLEBY
ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA
Problemem, który nabrał w ostatnich latach szczególnej wagi, jest zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. Stanowią je wszystkie substancje stałe, ciekłe lub gazowe, których udziały w powietrzu przekraczają średnią zawartość tych substancji w czystym powietrzu. Zanieczyszczeniami powietrza są składniki, które są emitowane do atmosfery w wyniku działalności samej przyrody lub w wyniku działalności ludzkiej. Równocześnie jednak, przekroczenie średnich zawartości stałych składników powietrza atmosferycznego uważane jest także za jego zanieczyszczenie. Ilość rodzajów zanieczyszczeń, jakie mogą występować w powietrzu, jest niezmiernie duża, a ich szkodliwość dla otoczenia zależy od bardzo wielu czynników, jak: właściwości chemiczno-toksyczne, stan skupienia, stopień dyspersji, stężenie w powietrzu, czas oddziaływania, warunki klimatyczno-meteorologiczne itp. Stały wzrost produkcji przemysłowej i komunikacyjnej wiąże się nieodłącznie ze wzrostem szkodliwych substancji w atmosferze. W niemałym stopniu przyczyniają się do tego 'dymy uchodzące z domów mieszkalnych, jak również produkty spalania powstające w kompleksach wojskowych (kotłownie, silniki pojazdów i sprzętu wojskowego)..
W skutek działalności człowieka do atmosfery dostają się setki tysięcy różnych substancji, lecz tylko niektóre z nich, najbardziej pospolite i uważane za charakterystyczne zanieczyszczenia powietrza, są przedmiotem stałych badań, głównie z uwagi na ich uciążliwość i toksyczność. Do takich zalicza się pyły, tlenki węgla, tlenki siarki i tlenki azotu. Znajdują się one zarówno w sąsiedztwie wielkich miast i okręgów przemysłowych, jak i w odległych miejscowościach, dokąd przedostają się poprzez cyrkulację powietrza w atmosferze.
Jeżeli chodzi o pyły, emisja ich towarzyszy niemal wszystkim procesom produkcyjnym. Spośród wielu gałęzi przemysłu za szczególnie pyłotwórczy uchodzi przemysł cementowy.
Poważnym źródłem pyłów jest także przemysł chemiczny, metalurgiczny i energetyczny. Najwięcej pyłów emitują elektrownie i kotłownie i ich udział w zapyleniu kraju szacuje się na 46%. Wiąże się to ze spalaniem paliw stałych. W sumie ze spalania węgla w naszym kraju powstaje w ciągu roku około 4-5 milionów ton zanieczyszczeń stałych.
Przeciętnie opada kilkanaście ton pyłów w roku na l km2 powierzchni kraju. W rzeczywistości rozdział zanieczyszczeń atmosferycznych jest bardzo nierówny. W pewnych okolicach może być minimalny, w innych przybiera ogromne rozmiary np. z powodu koncentracji obiektów przemysłowych. W większości miast na Śląsku została przekroczona dopuszczalna granica zapylenia, która wynosi 250 ton pyłu w ciągu roku na l km2 powierzchni.
Wiele pyłów jest silnie toksycznych, zwłaszcza te, które są emitowane przez zakłady przemysłu metalurgicznego. Do tych pyłów należą przede wszystkim cząstki zawierające arsenu, ołowiu manganu, kadmu, selenu, miedzi, fluoru itp.
Za pyły mało szkodliwe uważa się rozpylone wapno palone, węglan wapnia, związki magnezu, związki żelaza, gips, węgiel i inne. Jednakże, są one tak długo "mniej szkodliwe", jak długo kontakt z nimi jest przypadkowy.
Oddziaływanie pyłów na ludzi jest niebezpieczne i prowadzi często do uszkodzenia lub chorób oczu, podrażnienia naskórka, zapalenia górnych dróg oddechowych, pylicy płuc, nowotworów gardła, krtani i płuc, może być przyczyną astmy, chorób alergicznych itp.
Zadymienie powietrza atmosferycznego w dużych miastach i okręgach przemysłowych jest przyczyną znacznego wzrostu zachmurzenia nieba i większej ilości dni mglistych i pochmurnych w ciągu roku. W wyniku tego następuje osłabienie dopływu promieni słonecznych, a zwłaszcza tak ważnych dla zdrowia ludzkiego promieni ultrafioletowych Zmniejszenie dopływu promienistej energii słonecznej znajdują odbicie w stanie zdrowia ludności zamieszkującej zadymiony obszar kraju. Sprzyja to bowiem rozwojowi bakterii, zmniejsza odporność ludzi na zakażenie, przyczynia się do występowania chorób spowodowanych awitaminozą - zwłaszcza krzywicy.
Źródłem zapylenia przyziemnych warstw atmosfery jest w znacznej mierze ruch pojazdów, wzniecających tumany kurzu oraz transport materiałów sypkich.
Gazy zanieczyszczające atmosferę są jeszcze większym zagrożeniem środowiska przyrodniczego niż różne pyły. Po pierwsze są one w większości silnie toksyczne, po drugie -bardzo trudne do opanowania. Spośród gazów emitowanych w przestrzeń pierwsze miejsce co do ilości zajmuje dwutlenek węgla, który wytwarza się przy wszystkich procesach spalania
Szczególnym problemem, jeśli chodzi o zniszczenie atmosfery, jest stały wzrost dwutlenku siarki. Gaz ten dostaje się do atmosfery w wyniku spalania ogromnych ilości paliw zawierających siarkę lub jej związki. Do tej pory technika nie opracowała jeszcze metody generalnego odsiarczania paliw. Przykładowo jedna elektrociepłownia o mocy zainstalowanej 100 MW emituje rocznie do atmosfery około 12 000 ton S02.
Do innych czynników uważanych za charakterystyczne zanieczyszczenia atmosfery należą tlenki azotu, zwłaszcza dwutlenek azotu. U ludzi dwutlenek azotu powoduje podrażnienie oczu, skóry, dróg oddechowych, uporczywy kaszel, bóle głowy, zaburzenia obiegu krwionośnego, a przy większym stężeniu zatrucia śmiertelne. Wyrzucany z dymami przez kominy oraz rozprzestrzeniany razem z innymi spalinami przez ruch samochodowy jest dużym niebezpieczeństwem dla ludności miejskiej i jedną z przyczyn powstawania tzw. smogu.
Szczególne znaczenie dla składu powietrza atmosferycznego ma występujący w czystym powietrzu atmosferycznym dwutlenek węgla. Gaz ten jest produktem końcowym procesów metabolicznych i w naturalnej wymianie w atmosferze jest wiązany przez rośliny po okresie przebywania w atmosferze około 300 lat. Emisja dwutlenku węgla do atmosfery odbywa się nie tylko z procesów oddychania ale również z procesów przemysłowych i użytkowania pojazdów i urządzeń z silnikami spalinowymi. Ilość dwutlenku węgla zwiększa się znacznie, a szczególnie z procesów technologicznych powoduje wzrost tego gazu w atmosferze. Tworzy to warunki do występowania efektu cieplarnianego. Charakterystyczną właściwością dwutlenku węgla jest to, że przepuszcza krótkofalowe promieniowanie słońca i pochłania długofalowe cieplne promieniowanie z Ziemi, czyli przeciwdziała wypromieniowaniu ciepła z Ziemi. Wzrost zawartości dwutlenku węgla w atmosferze prowadzi zatem do wzrostu temperatury Ziemi Podobnymi własnościami odznaczają się inne gazy np. metan, freony, podtlenek azotu itp Źródłem gazów powodujących efekt cieplarniany są przede wszystkim procesy spalania węgla i ropy naftowej. Istotny wkład na podwyższanie temperatury Ziemi ma również wycinanie lasów, co przyczynia się do zmniejszania ilości pochłanianego dwutlenku węgla przez roślinność.
Najważniejsze skutki zanieczyszczenia powietrza:
* efekt cieplarniany,
* kwaśne deszcze,
* zmniejszanie warstwy ozonu,
* zmniejszanie zasobów paliw kopalnych,
* zachwianie równowagi ekologicznej między tlenem i dwutlenkiem węgla
* zachwianie równowagi biologicznej ekosystemów,
* pogarszanie jakości żywności,
* zanieczyszczanie gleby i wody.
Dla ograniczenia emisji zanieczyszczeń do atmosfery należy stosować technologie energooszczędne, w których efektywniej wykorzystuje się energię bez obniżania poziomu życia i realizacji zadań w wojsku.
Trucizny I grupy: gazy
Wśród gazów, które ludzka działalność beztrosko wypuszcza w powietrze są groźne trucizny. Mogą zabijać ludzi, mogą spowodować, że na połowie powierzchni naszego kraju nie będzie żadnych drzew iglastych. Może to i lepiej, że ich skutki są tak dramatyczne, bo mogą nas doprowadzić do opamiętania, zanim znikną ostatnie lasy na Śląsku. Na szczęście, wszystkie gazy stosunkowo prędko zmieniają się w substancje niegroźne dla środowiska żywego. Gdyby dzisiaj ograniczyć ich wytwarzanie, to już za rok byłoby widać oznaki poprawy. Niestety ograniczenie ich wytwarzania musiałoby oznaczać radykalną przebudowę naszego przemysłu, motoryzacji, sposobu myślenia i wyznawanych wartości.
Dwutlenek siarki
Dwutlenek siarki jest wytwarzany podczas palenia wszystkich substancji zawierających siarkę, jak o tym wspomina się w publikacjach. W praktyce głównym jego źródłem są elektrownie opalane węglem kamiennym lub, co gorsza, brunatnym. Wytwarzają one w przybliżeniu tyle samo gazu, co wszystkie pozostałe piece i paleniska przemysłowe i domowe razem wzięte.
Dwutlenek siarki jest bardzo szkodliwy dla wszystkiego co żyje, zwłaszcza dla roślin. Działa on nawet w stężeniach 1-2 ppm, chociaż człowiek wyczuwa węchem dopiero stężenie 3-5 ppm. Jeżeli więc czujesz w powietrzu zapach palonej siarki to znaczy, że twój organizm już został zaatakowany.
W powietrzu dwutlenek siarki ulega dalszemu utlenieniu do S03 i z wodą daje kwas siarkowy - najważniejszą przyczynę kwaśnych deszczów, które niszczą nasze lasy, lasy wielu innych krajów Europy, lasy USA. Groźba kwaśnych deszczów jest tym większa, że mogą one padać i zabijać nawet bardzo daleko od komina, z którego ulatuje dwutlenek siarki. Pod względem odległości transportu i rozmiarów skażonych obszarów S02 nie ma sobie równych. Znamienne, że alarm w tej sprawie jako pierwsi podnieśli Szwedzi, gdy w ich jeziorach poginęły ryby od tego, co wypuścili w powietrze Niemcy, Brytyjczycy i my, Polacy.
Tlenki azotu
Tlenki azotu - głównie NO i N02 - powstawały zawsze i nadal powstają od energii błyskawic, po czym w wodzie tworzą jon azotanowy, niezbędny dla roślin. Stąd bierze się jednak niewiele tych jonów i powoduje znikome stężenia, poniżej progu szkodliwości dla istot żywych. Dla człowieka ten próg wynosi 10 ppm N02 i 50 ppm NO. Współcześnie tlenki azotu są wytwarzane w wielu różnych procesach przemysłowych, przede wszystkim przy spalaniu w wysokich temperaturach. Są to ilości tak duże, że często pojawiają się stężenia szkodliwe dla życia. Ponadto, gdy znajdą się w glebie, mogą tam ulegać przemianom do związków o nazwie nitrozoamin. Nitrozoaminy są silnie rakotwórcze, a pobrane z gleby przez warzywa mogą znaleźć się w pożywieniu ludzkim. Wreszcie - jak prekursor kwasu azotowego - tlenki azotu maja też udział w tworzeniu kwaśnych deszczów i ich niszczącym działaniu.
Odrębna rola tlenków azotu w bezpośrednim zagrożeniu zdrowia ludzkiego wiąże się z rozwojem motoryzacji w miastach. W 1990 roku silniki spalinowe były odpowiedzialne za 37,5% wszystkich tlenków azotu wytworzonych w Polsce. Zarówno wytwarzanie, jak też i zagęszczenie jest największe w miastach - tym większe, im większe miasto.
Węglowodory
Wiele węglowodorów to gazy albo ciecze o dość dużej lotności. W naszym otoczeniu znajdują się przede wszystkim w postaci gazowej. O ich obecności w gazach spalinowych była mowa wyżej. O szkodliwości dla organizmów zwierzęcych można by powiedzieć w największym skrócie i trochę w przenośni, że jest tym większa "im bardzie? węglowodór jest pierścieniowy. To znaczy, że stosunkowo najmniej toksyczne są węglowodory o budowie łańcuchowej - alifatyczne. Bardziej od nich groźne są węglowodory pierścieniowe -aromatyczne, najgorsze zaś - węglowodory zbudowane z wielu pierścieni. Te ostatnie są silnie rakotwórcze. Wszystkie stają się z reguły jeszcze bardziej toksyczne po przyłączeniu grupy aminowej, nitrowej lub nitrozowej. Pojawiają się dookoła nas podczas procesów przetwarzania ropy naftowej i węgla oraz przy używaniu otrzymanych produktów, na przykład rozmaitych rozpuszczalników, paliw, smoły, asfaltu. Warsztaty lakiernicze, z których dochodzi zapach rozpuszczalników, stanowią zagrożenie zdrowia ludzkiego, aczkolwiek udowodnienie tego w każdym konkretnym przypadku napotykałoby trudności podobne do tych wspomnianych przy smogu z 1952 roku w Londynie. Jednym z poważniejszych zagrożeń zdrowia jest benzopiren, wielopierścieniowy węglowodór, który powstaje między innymi podczas "przetwarzania" tytoniu w palącym się papierosie. To on jest współodpowiedzialny za rozpowszechnienie raka krtani i raka płuc wśród palaczy. W środowisku naturalnym węglowodory z czasem ulegają utlenieniu przez mikroorganizmy do dwutlenku węgla i wody, ale te procesy samooczyszczania przebiegają bardzo powoli. Tempo ich jest zupełnie niewspółmierne do tempa zanieczyszczania środowiska, na przykład dookoła pierwszej z brzegu stacji benzynowej.
Odrębnym, ogromnym zagadnieniem są katastrofy ekologiczne, powodowane na morzach przez rozlanie tam ropy naftowej. Najbardziej znaną tego przyczyną są katastrofy tankowców. Pierwszym efektem, poruszającym serca wielu ludzi jest śmierć setek tysięcy ptaków (które giną, oblepione ohydną mazią), tysięcy fok, tysięcy wydr morskich. Tego, co się dzieje pod powierzchnią morza, oko nie widzi, ale zniszczenia bywają nie mniej dramatyczne Powłoka ropy na powierzchni wody odcina dopływ tlenu, a zarazem dopływ światła dla producentów, którzy są przecież również "producentami" tlenu! Giną wszystkie zwierzęta osiadłe, ryjące w dnie, mniej sprawne w ruchu. Ryby mogą ratować się ucieczką, ale wśród nich spustoszenia są ogromne. Tankowce powodują katastrofy zwracające powszechną uwagę, ale w skali całej Ziemi większe szkody powodują "drobne" zanieczyszczenia: wycieki z nieszczelnych urządzeń na platformach wiertniczych na morzu, przy przeładunkach ropy, przy płukaniu zbiorników na morzu, które jest co prawda zakazane prawem, ale tańsze od legalnych metod oczyszczania w porcie .
Tlenek węgla
Tlenek węgla - w mowie potocznej znany jako czad - jest śmiertelną trucizną dla organizmu człowieka i każdego innego, który używa hemoglobiny do transportu tlenu (na przykład dla wszystkich kręgowców). Łączy się on z hemoglobiną w sposób trwały, blokując w ten sposób przenoszenie tlenu. Powstaje podczas spalania węgla (w sensie chemicznym) przy niedostatecznym dostępie powietrza. Od czasu do czasu zdarzają się nieszczęścia, spowodowane przez piec, opalany drewnem lub węglem. Jeżeli zamknąć zbyt szczelnie piec, w którym jest dużo rozżarzonych węgli, może powstać czad. Jeżeli dzieje się to nocą w pokoju, w którym śpi cała rodzina, skutki mogą być tragiczne.
Współcześnie mieszkańcy miast są codziennie zatruwani częściowo tlenkiem węgla zawartym w spalinach samochodowych. Gazy spalinowe zawierają tlenku węgla prawie dwa razy więcej niż tlenków azotu i węglowodorów razem wziętych i są dokładnie tak samo trujące jak czad z pieca.
Trucizny II grupy: pyły
Pyły znajdują się w spalinach silników, powstają ze ścierających się opon samochodowych i ze ścieranych nimi nawierzchni dróg.
W środowisku naturalnym pyły, które nie są szczególnie trujące, mogą jednak szkodzić roślinom. Pył osadzający się na powierzchni liści pochłania światło, a może również zatykać aparaty szparkowe i w ten sposób utrudniać fotosyntezę. Najczęściej jednak pyły rozsiewane przez przemysł po naszym kraju składają się z substancji trujących i od tego głównie zależy sposób ich oddziaływania na środowisko.
Trucizny III grupy: "metale śmierci"
Metale, jak np. potas, magnez, żelazo, miedź i cynk mogą mieć dla organizmów żywych bardzo różne znaczenie.
ZAGROŻENIA, JAKIE WIĄŻĄ SIĘ Z OBECNOŚCIĄ DROBNOUSTROJÓW W POWIETRZU:
Można wyróżnić następujące grupy zagrożeń:
- choroby zakaźne: wirusowe, bakteryjne, grzybowe i pierwotniacze
- choroby alergiczne
- zatrucia: endotoksyny i mikotoksyny
Do ważniejszych chorób wirusowych należą:
- grypa(ortomyxowirus)
- świnka, odra(paramyxowirus)
- różyczka(wirusy zbliżone do paramyxowirusów)
- choroby przeziębieniowe(rinowirusy i koronawirusy)
- ospa prawdziwa(wirusy grupy ospy)
- ospa wietrzna(wirusy grupy opryszczki)
- choroby układu pokarmowego i oddechowego(reowirusy)
- zapalenie gardła, zapalenie płuc(adenowirusy)
Dla chorób bakteryjnych przenoszonych drogą powietrzną należą m.in.:
- gruźlica płuc(prątki gruźlicy Mycobacterium tuberculosis)
- zapalenie płuc(gronkowce)
-angina, zapalenie gardła(paciorkowce)
- krztusiec(pałeczki Bordetella pertussis)
Przykładem chorób grzybowych i wywołujących je grzybów przenoszonych drogą powietrzną to:
- grzybice powierzchniowe(Microsporum racemosum)
- grzybice głębokie
Według norm przyjętych w Polsce powietrze atmosferyczne jest czyste, jeśli zagęszczenie komórek bakterii nie przekracza 1000cfu/m³, a grzybów 3000cfu/m³ (pod warunkiem, że nie są to mikroorganizmy chorobotwórcze). Wewnątrz pomieszczeń mieszkalnych ogólna liczba bakterii nie powinna przekraczać 2000cfu/m³, a grzybów 300cfu/m³. Dla pomieszczeń użytkowych dopuszczalne wartości graniczne zależą od ich przeznaczenia, np. na sali operacyjnej nie może być w ogóle grzybów, a liczba bakterii nie może przekraczać 100cfu/m³. Natomiast np. w chlewni dopuszcza się stężenie bakterii wynoszące 200000cfu/m³, a grzybów 10000cfu/m³.
RODZAJE I ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZENIA WÓD
Przez zanieczyszczenie wód rozumiemy niekorzystne zmiany właściwości fizycznych, chemicznych i bakteriologicznych wody spowodowane wprowadzaniem w nadmiarze substancji nieorganicznych (stałych, płynnych, gazowych), organicznych, radioaktywnych czy wreszcie ciepła, które ograniczają lub uniemożliwiają wykorzystywanie wody do picia i celów gospodarczych.
Największą ilości wody zużywają:
- energetyka
- hutnictwo
- górnictwo
- przemysł chemiczny i papierniczy
Zanieczyszczenia wód mogą być naturalne, pochodzące z domieszek zawartych w wodach powierzchniowych i podziemnych (np. zasolenie, zanieczyszczenie humusem, związkami żelaza), oraz sztuczne - antropogeniczne, związane z działalnością człowieka, a pochodzące głównie ze ścieków, a także z powierzchniowych i gruntowych spływów z terenów przemysłowych, rolniczych, składowisk odpadów komunalnych (wysypisk śmieci). Zanieczyszczenia sztuczne dzielimy na biologiczne i chemiczne.
Zanieczyszczenia biologiczne są spowodowane obecnością drobnoustrojów patogennych, np. bakterii, wirusów, glonów, grzybów, pierwotniaków i ich toksyn.
Zanieczyszczenia chemiczne odnoszą się do zmian składu chemicznego i odczynu (pH). Należą do nich: oleje, benzyna, smary, ropa i jej składniki, detergenty, chemiczne środki ochrony roślin (pestycydy), nawozy (głównie związki fosforu i azotu), węglowodory aromatyczne (benzo(a)piren), sole metali ciężkich, silne kwasy, zasady, fenole, krezole
Zanieczyszczenia wód w Polsce:
ZANIECZYSZCZENIA WÓD PŁYNĄCYCH
Stan czystości rzek polskich od lat ulega pogorszeniu. Od 1964r. kiedy to rozpoczęto ujednolicanie kryteriów badania jakości wód rzecznych, zmniejszyła się długość odcinków rzek z wodami I klasy czystości, przybyło natomiast wód klas wyższych oraz nie odpowiadających normom.
ZANIECZYSZCZENIA JEZIOR
Jeziora w Polsce są najbardziej zagrożone zrzutem do nich ścieków komunalnych i przemysłowych, jak również spływem powierzchniowym wymywanych nawozów mineralnych. Efektem tego jest eutrofizacja, czyli wzrost żyzności wód, spowodowany napływem nadmiernej i substancji organicznych. Niebezpieczny jest także dopływ pestycydów zawierających w swoim składzie metale ciężkie oraz węglowodory chlorowane. Niebezpieczeństwo ze strony pestycydów polega na ich kumulacji w organizmach oraz na tym, że przez długi czas pozostają w wodzie w formie toksycznej i powodują wymarcie wielu organizmów. Degradacja wód jezior jest procesem praktycznie nieodwracalnym. Wody zatrutych jezior jedynie w minimalnym stopniu są w stanie same się oczyścić.
ZANIECZYSZCZENIA MORZA BAŁTYCKIEGO
Stan środowiska Morza Bałtyckiego jest również alarmujący. W polskiej strefie przybrzeżnej nastąpiło zaburzenie równowagi biologicznej i chemicznej, spowodowane dopływem wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi związków biogennych, soli metali ciężkich, węglowodorów chlorowanych, ropy i ropopochodnych. Na dużą skalę występują także zanieczyszczenia termiczne i radioaktywne. W niektórych akwenach, jak Zatoka Gdańska i Zatoka Pucka, Zalew Szczeciński, Zatoka Pomorska, doszło do silnej eutrofizacji, będącej wynikiem koncentracji fosforanów, azotanów i innych substancji. Wyraziło się to w rozszerzeniu powierzchni przydennych obszarów beztlenowych skażonych siarkowodorem, powstałym w wyniku rozkładu materii organicznej przez bakterie beztlenowe. Wpłynęło to ujemnie na zoobentos i ryby żyjące przy dnie; spowodowało zniszczenie tradycyjnych tarlisk dorsza oraz znaczne zatrucie ryb, np. węgorzy, dorszy, narybku szprota. Doprowadzane do morza nie oczyszczone ścieki komunalne są przyczyną zagrożenia. Największa ilość zanieczyszczeń przedostaje się do Morza Bałtyckiego wraz z wodami Wisły i Odry. Nie bez znaczenia są też zanieczyszczenia pochodzące z żeglugi. Warto dodać, że Bałtyk należy do najbardziej skażonych mórz pod względem zawartości substancji radioaktywnych.
SPOSOBY OCHRONY WÓD PRZED ZANIECZYSZCZENIAMI
Ochrona zasobów wodnych polega przede wszystkim na rozwiązaniach technicznych, takich jak:
-stosowanie bezściekowych technologii w produkcji przemysłowej;
-napowietrzanie wód stojących;
-zamykanie obiegów wodnych w cyklach produkcyjnych i odzysk
wody ze ścieków;
-utylizacja wód kopalnianych oraz powtórne wtłaczanie tych wód do górotworu;
-zabezpieczanie hałd i wysypisk;
-oczyszczanie ścieków i unieszkodliwianie osadów ściekowych.
ZANIECZYSZCZENIA GLEBY
Degradacja gleb w Polsce
Przemysłowa ,agrotechniczna i bytowa działalność człowieka oraz działanie sił przyrody, np. erozja, są przyczynami niekorzystnych zmian gleby na wielu terenach Polski. W 1998 r. największa degradacja gleb spowodowana przez przemysł (kopalnie odkrywkowe, huty i wysypiska) miała miejsce w województwach: wielkopolskim, dolnośląskim i śląskim. Powierzchnia gruntów zdewastowanych i zdegradowanych, wymagających rekultywacji i zagospodarowań obejmowała ok. 74 tys. ha, tj. prawie 0,25% powierzchni Polski. Tylko 2,7 tys. ha stanowiły grunty zrekultywowane, co w stosunku do lat 80 (4,4 tys. ha) oznacza nieznaczny spadek. Gleby na terenach nadmiernie skażonych można jednak rekultywować tylko w ograniczonym stopniu
Ocenia się, że ok. 28% obszaru Polski jest zagrożone erozją wodną, a prawie 28% powierzchni gruntów ornych - erozją wietrzną. Silna i średnia erozja wodna zagraża łącznie 14% powierzchni kraju. Dotyczy to przede wszystkim terenów górskich, podgórskich i wyżynnych; zagrożone są więc wyżyny: Lubelska, Krakowsko-Częstochowska i Kielecko-Sandomierska, Podkarpacie, Pogórze Sudeckie oraz Karpaty i Sudety.
Czynnikiem degradującym coraz większe powierzchnie glebowe jest deficyt wody. Obecnie 38% terenów rolnych cierpi na jej niedostatek Zjawisko to silnie uwidocznia się w północnej Wielkopolsce, na Wyżynie Lubelskiej oraz na Górnym Śląsku.
Wpływ zanieczyszczeń gleb na środowisko i życie człowieka
Prawidłowy rozwój człowieka jest uzależniony od struktury i składu gleby, która z pożywieniem roślinnym i zwierzęcym dostarcza mu odpowiedniej ilości wysokokalorycznych składników odżywczych, witamin, substancji mineralnych, niezbędnych do budowy i właściwego funkcjonowania organizmu. Razem z pożywieniem człowiek pobiera składniki korzystne, jak i niekorzystne dla swego rozwoju. Ekologiczne skutki chemizacji gleby dotyczą - rzecz jasna - nie tylko człowieka, ale całego świata organicznego (roślin, zwierząt).
Sposoby ochrony gleb
Pod pojęciem ochrona gleb rozumiemy zespół czynników prawnych, organizacyjnych i technicznych, zmierzających do:
- minimalizacji erozji wodnej i wietrznej;
- przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb pod wpływem zanieczyszczeń przemysłowych, motoryzacyjnych, nawożenia mineralnego;
- przeciwdziałania przesuszeniu i zawodnieniu gleb;
- ograniczenia do niezbędnego minimum technicznych deformacji
gruntu i mechanicznego zanieczyszczenia gleby
- zachowania gruntów o walorach ekologiczno-produkcyjnych;
- ograniczenia przejmowania gruntów pod zabudowę techniczną i
eksploatacja kopalin.
Sposoby przeciwdziałania erozji gleb
Zapobieganie erozji gleb wymaga stosowania zabiegów przeciwerozyjnych rolniczych i melioracyjnych - mających na celu zahamowanie spływu wód i przeciwdziałanie niszczycielskiej sile wiatru na terenach szczególnie narażonych, i nie tylko. Zabiegi chroniące gleby przed erozją to:
- tarasowanie stromych stoków;
- prowadzenie dróg małymi spadami;
- prawidłowy kierunek upraw (prostopadle do spływu wód);
- unikanie monokultur i stosowanie płodozmianu;
- zaprzestanie orki i wypasu zwierząt na stromych zboczach, ewentualnie prowadzenie orki i wypasu zwierząt w poprzek stoku;
- zaprzestanie nadmiernego wyrębu drzew;
- zwiększanie zalesień i zadrzewień, w szczególności na zboczach,
- zakładanie ochronnych pasów zieleni;
- budowanie progów na potokach, w celu zmniejszenia prędkości spływu wody;
- wyeliminowanie ciężkiego sprzętu i maszyn rolniczych (na stokach).
Sposoby przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb
Do sposobów chroniących glebę przed chemiczną degradacją ze strony przemysłu należą:
- ograniczenie emisji pyłowo-gazowych (w szczególności SO2 i NOX
oraz metali ciężkich);
- budowa osłon biologicznych (fitosanitarnych) w postaci pasów
zieleni. Zwarte i wysokie osłony w znacznym stopniu redukują zanieczyszczenia chemiczne gleby i roślin;
- właściwe składowanie odpadów przemysłowych (hutniczych, górniczych) i komunalnych;
- wykorzystywanie gleb najsłabszych na cele budownictwa, przemysłu, komunikacji;
- dostosowanie użytkowania terenów i produkcji roślinnej do panujących warunków w strefie degradującego działania zanieczyszczeń.
Sposobami chroniącymi glebę przed chemiczną degradacją ze strony rolnictwa są:
- racjonalne i umiarkowane stosowanie środków ochrony roślin oraz
nawozów mineralnych; dostosowanie do rodzajów upraw i gleby;
- wprowadzanie i stosowanie na szerszą skalę metod ekologicznej
produkcji rolnej (rolnictwo ekologiczne);
- stosowanie nawozów naturalnych (kompostu, obornika, biohumusu) w nawożeniu gleby;
- stosowanie biologicznych i mechanicznych metod ochrony roślin.