H. Markiewicz, Główne problemy wiedzy o literaturze, wyd. 5 przejrz. i uzup., WL, Kraków 1980.

Troisty podział literatury pięknej na epikę, dramat i lirykę wywodzi się, tak pod względem koncepcyjnym, jak i terminologicznym, z tradycji starożytnych. Prawie zawsze budził on wątpliwości (największe problemy występowały z liryką w ujęciu diachronicznym).

Jako zasadę podziału poezji przyjmowano od czasów Platona i Arystotelesa przede wszystkim charakter podmiotu mówiącego (wg schematu utrwalonego w Ars grammatica Diomedesa):

Genus dramaticum (lub dialogus) to wypowiedzi postaci stworzonych przez autora

Genus enarrativum (lub narratio simplex) to wypowiedź samego poety

Genus commune (lub mixtum) to utwór łączący narrację autorską i przytoczone wypowiedzi postaci kreowanych przez poetę

W takim podziale lirykę klasyfikowano do genus narrativum, bądź do genus mixtum
( czasami też wysuwano lirykę poza granicę poezji ze względu na trudność stosowania do nich kategorii mimesis).

Dopiero w wieku XVIII we Włoszech i w Niemczech, a we Francji ok. roku 1830 utrwaliło się nowożytne pojecie liryki,a wraz z nim podział trójrodzajowy.

Istnieją tylko trzy prawdziwe naturalne formy poezji: forma, która w jasny sposób opowiada, forma, która wyraża entuzjastyczne podniecenie i forma, która przedstawia osobiste działanie: epopeja, liryka i dramat.

Dwie tendencje badań nad rodzajami literackimi

Tendencja diagnostyczna

Tendencja esencjalna

1. Definiując rodzaje literackie, poprzestaje na wskazaniu cech obiektywnych i łatwo dostrzegalnych. Jest ona zorientowana sprawozdawczo i analitycznie: drogą możliwie szerokiej indukcji poszukuje cech wspólnych dla utworów do danego rodzaju zaliczanych. Tworzy pojęcia klasowe, zakresem obszerne, ale ubogie treściowo.

2. Ta tendencja prowadzi do pojęć typologicznych, którym odpowiadają tylko nieliczne, uznane za wzorcowe egzemplarze danego rodzaju.

Środki wyrazu poetyckiego często przenikają się synkretycznie nawzajem.

Propozycja teoretyczna J. Kleinera:

W liryce podmiot mówiący jest zindywidualizowany, należy do rzeczywistości pozaliterackiej jako pewna transpozycja osobowości autorskiej; w epice- podmiot ten jest nieokreślony, znika poza przedstawionym światem; w dramacie wreszcie- występują zobiektywizowane, ukształtowane samoistnie podmioty mówiące, przynależne do rzeczywistości literackiej.

J. Petersen:

Epikę określił jako monologiczną relację o czynności, lirykę jako monologiczną prezentację stanu, a dramat jako dialogiczną prezentacje czynności. Te wyróżniki „statyczności”
i „akcyjności” ograniczają zastosowalność tego schematu, nie mieści się w nim bowiem poezja opisowa, liryka narracyjna czy współczesna powieść psychologiczna i dramat statyczny.

Staiger: w liryce słowo jest nośnikiem ładunku zmysłowo-emocjonalnego (stąd ważność jego strony brzmieniowej), w epice-wyobrażeniowego, w dziedzinie zaś dramatycznej służy ono przede wszystkim ukazaniu związków logicznych.

Kayser: w liryce dostrzega Kundgabe, tj. ekspresywną wobec podmiotu funkcję słowa,
w epice - Darstellung (funkcję przedstawiającą), w dramacie - Auslösung (funkcję „wywoławczą” wobec drugiej postaci). H. Seidler w odniesieniu do tychże rodzajów mówi
o „śpiewie”. „opowiadaniu” i „przedstawieniu”. Natomiast Kleiner uwydatnia w liryce funkcję emocjonalna słowa, w epice - informacyjno-znaczeniową, w dramacie - ich współwystępowanie, z dołączeniem funkcji woluntarnej.

Kategorie rodzajowe przenoszone na pojęcia typologii osobowości, czy też badań antropologicznych (Ermatinger, Hartl, Petach, Staiger).

Tezy teoretyczne przypisujące danemu rodzajowi literackiemu czasowość (epika- przeszłość, liryka- teraźniejszość, a dramat- przyszłość): teoria np. Jean Paula.

Tworzono wiele modeli podziału rodzajów literackich, które pozwalały włączyć w tę klasyfikację gatunki „pośrednie” (np. powieść wierszem, ballada, poezja dydaktyczna, etc.), jednak najpraktyczniejsze wyjście z tego chaosu zarysowuje się troisty podział literatury pięknej, zakładający istnienie stref granicznych miedzy rodzajami, a oparty o cechy „diagnostyczne” tekstu literackiego. Cechami takimi są: monologiczne lub wielopodmiotowe ukształtowanie tekstu oraz przewaga w nim określonych funkcji językowych.

Co stanowi o „literackości” dzieła?

1. fikcjonalna modyfikacja wypowiedzi lub modyfikacja nieokreślona co do charakteru asertywnego;

2. tzw. Obrazowość bezpośrednia, tj. zdatność tekstu do wywoływania bogatych
   i wyrazistych przedstawień wyobrażeniowych;

3. obecność funkcji autotelicznej (tu zaliczamy również tzw. Obrazowość pośrednią, czyli figuratywną).

Każda z tych cech ma międzyrodzajowy zasięg występowania., nie pokrywa się całkowicie
z zakresem żadnego pojęcia rodzajowego. Również dla każdego rodzaju literackiego można znaleźć różne pozaliterackie zjawiska.

Przy powyższych założeniach:

Epika: utwór epicki można określić jako tekst monologiczny (wypowiedzi postaci są przytoczeniami) o funkcji przedstawiającej, z niewielkim na ogół nasileniem funkcji emotywnej. Przypisywane epice cechy zdarzeniowości i fikcyjności odrzucamy ze względu na poezję opisową, współczesną prozę afabularną, reportaż i pamiętnik.

Dramat to tekst wielopodmiotowy, w którym występują funkcje: przedstawiająca
i wolicjonalna, z silnym zazwyczaj udziałem funkcji emotywnej i wyróżniającej. Właściwości współczesnego dramatu, a także konieczność włączenia tu dialogu literackiego powoduje odrzucenie cech konfliktowości, akcyjności czy nawet zdarzeniowości.

Lirykę niegdyś określano mianem sposobu wyrażania uczuć. Jednak od czasu parnasizmu
i symbolizmu pojmowanie liryki przeszło zasadniczą zmianę: utwór liryczny przestaje być wypowiedzią sytuacji uczuciowej, staje się samoistnym „przedmiotem”, autoteliczną kreacją językową, niekiedy wszakże interpretowaną jako symboliczny równoważnik uczucia, intuicyjne poznanie konkretne czy nawet rewelacja sfery transcendentalnej. Obok rytmu,
a często i ponad nim, cechą zasadniczą wypowiedzi lirycznej staje się metafora, pojmowana jako „samowolne spokrewnienie pojęć, tworzenie związków pojęciowych, którym w świecie realnym nic nie odpowiada” (T. Peiper), lub takie „zespolenie wyobrażeń, że zdaje się, jakby tworzyło ono nowe, nigdy nie widziane zjawisko” (J. Przyboś).

Uwzględniając powyższe przemiany: utwór liryczny to tekst monologiczny o funkcji przedstawiającej (często autoprezentacyjnej) lub wolicjonalnej, przy dużym zazwyczaj nasileniu funkcji emotywnej lub autotelicznej.

Rygorystyczne zasady funkcjonujące w danej epoce (średniowiecze-klasycyzm) ograniczają podział rodzajowy utworów. Powodowało to, iż nie dało się przypisać utworu wybitnego
(łączącego w sobie synkretycznie wiele gatunków czy rodzajów) do konkretnego rodzaju tudzież gatunku lit.

W okresie romantyzmu następuje ostateczny rozkład dotychczasowego systemu: zarówno praktyka twórcza, jak manifesty programowe obalają istniejące reguły, burzą hierarchię gatunków, zrywają z ich czystością, kształtują utwory będące wielogatunkowymi syntezami, zacierają granice miedzy rodzajami literackimi (epizacja dramatu, dramatyzacja epopei),
a nawet między literaturą a innymi sferami twórczości duchowej. Pojawiają się nowe nazwy gatunkowe jak np. gawęda.

Tradycyjne nazwy gatunkowe, przy odpowiednim „uogólnieniu” ich treści, z powodzeniem mogą być stosowane do utworów literackich czasowo i kulturowo od siebie odległych, nie nadają się natomiast do zbudowania poprawnej systematyki pojęć wewnątrzrodzajowych.

Podział liryki (proponowany przez H. Markiewicza):

1. liryka bezpośrednia (autoprezentacyjna)

1. Słowne odtworzenie uczucia upodobnione do monologu wewnętrznego lub wyznania
   ( Do Justyny Karpińskiego).

2. Relacja o przeżyciu, nazywająca jego cechy, składniki lub objawy zewnętrzne (sonet Mówię z sobą, z drugimi plączę się w rozmowie; Niepewność Mickiewicza)

3. Umowna transpozycja sytuacji uczuciowej, np. życzenie czy zamiar niemożliwy do spełnienia lub praktycznie bezcelowy, apostrofa do przedmiotu abstrakcyjnego lub rzeczy martwej, itp. (A czemuż wy, chłodne rosy Konopnickiej)

2. liryka apelu - o funkcji postulatywnej wobec adresata (Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie Kochanowskiego)

3. Liryka przedstawiająca:

1. liryka opisowa: rzeczywistość statyczna, przedstawiana w ujęciu subiektywnym lub symbolicznym (Ranek nad morzem Staffa, Krzak dzikiej róży Kasprowicza)

2. liryka narracyjna: rzeczywistość zdarzeniowa, przedstawiona w ujęciu subiektywnym lub symbolicznym (Pogrzeb kapitana Meyznera Słowackiego, Bema pamięci żałobny- rapsod Norwida)

3. liryka uogólnień pojęciowych (Ogólniki Norwida)

4. liryka kreacyjna (opisowa lub narracyjna): rzeczywistość przedstawiona - światem autonomicznym, całkowicie niewspółmiernym z rzeczywistością obiektywną (Tyle dzwonnic kwiatów lila… T. Micińskiego)

W wielu utworach poetyckich dochodzi do wymieszania dwóch bądź wielu z powyższych kategorii.

W dziedzinie epiki najpowszechniejszym jest podział na formy wielkie i małe. Obok tej metody badawczej pojawia się bardziej współczesna, która próbuje wydzielić odmiany rodzajowe epiki na zasadzie dominanty kompozycyjnej (np. E. Muir, W. Kayser, G. Müller,
J. Krzyżanowski). W różnych formułach terminologicznych pojawia się tu układ trójkowy: zdarzenie lub akcja - postać - inna zasada tematyczna.

Wyraźniejszą i poznawczo bardziej produktywną zasadę systematyczną stanowi dla utworów epickich pozycja bądź też „punkt obserwacyjny” narratora (F. Spielhagen, K. Friedemann, W.C. Booth):

1. narrator autorski - nie należący do rzeczywistości przedstawionej
   i nieskonkretyzowany jako postać fikcyjna:

1. narrator „wszechwiedzący”

2. narrator z wiedzą pozornie ograniczoną o rzeczywistości przedstawionej

3. narrator jako obserwator interpretujący i oceniający

4. narrator jako obserwator neutralny, tylko rejestrujący

5. narrator z perspektywą wielopostaciową (jego „punkt obserwacyjny” przesuwa się kolejno przez świadomość kilku postaci, narracja prowadzona jest jednak w trzeciej osobie).

6. narrator z perspektywą jednopostaciową („punkt obserwacyjny” umieszczony stale
   w świadomości jednej postaci, narracja prowadzona również w trzeciej osobie)

Z podziałem tym krzyżuje się inny - na narratora ujawnionego i nie ujawnionego.

1. narrator jako fikcyjny podmiot autorski, tj. nie należący do świata przedstawionego,
   o cechach wyraźnie zaprzeczających jego tożsamości z twórcą dzieła (np. narrator Wybrańca Manna)

W odmianie tej występuje ten sam podział wewnętrzny , co i w odmianie poprzedniej.

c. narrator jako postać fikcyjna należąca do rzeczywistości przedstawionej w utworze literackim:

1. narrator wiodący narrację retrospektywną (np. pamiętnik, gawęda wspomnieniowa)

2. narrator rejestrujący swe aktualne przeżycia i doznania (np. technika „strumienia świadomości” w niektórych wypadkach)

d. narrator należący pozornie do świata przedstawionego, a posiadający mimo to „wszechwiedzę” narratora autorskiego (np. narrator w Biesach Dostojewskiego)

W dziedzinie dramatu, obok podziału tradycyjnego, opartego na dominującej jakości emotywnej i związanego z nią charakteru rzeczywistości przedstawionej (tragedia, komedia, farsa, gatunki mieszane i pośrednie: tragikomedia, tzw. Dramat właściwy), i podziału opartego o przeznaczenie realizacyjne (dzieło teatralne, operowe, filmowe, dramat książkowy) - podstawę rozróżnień stanowi kompozycja ze względu na swą zwartość (forma zamknięta i otwarta), dominantę (znowu trójka: akcja - postać - kronika lub przestrzenny wycinek rzeczywistości; występują tu podobne trudności, jak na terenie epiki) bądź charakter „dziania się” dramatycznego: dramat o akcji jednolitej, stanowiącej całościowy zamknięty ciąg wydarzeń o więzi przyczynowo-skutkowej (np. tragedia i komedia klasyczna), dramat epizodyczny (lu8źna kronika wydarzeń - Nie-Boska komedia, Peer Gynt, Matka Courage; panorama wydarzeń równoczesnych - III część Dziadów, Noc listopadowa); dramat statyczny (zapoczątkowany przez naturalistów i Czechowa, w wersji groteskowej i absurdalistycznej reprezentowany przez np. Becketta).

---