Problematyka obyczajowa w literaturze renesansu:
Wieś i życie ziemianina na wsi jako temat poezji:
Poezja średniowieczna i średniowieczne piśmiennictwo gloryfikowały czyn świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny system wartości: służba boża i służba rycerska. Od połowy XV wieku zaczyna się to w zasadniczy sposób zmieniać. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i w kulturze. Szlachta rycerska przekształca się w szlachtę ziemiańską. Ziemianin jest więc nowym człowiekiem, nowym zawodem i nową wartością: społeczną, ideową, kulturową i moralną. Literatura szlachecka XVI wieku jest świadectwem tych przemian i zarazem czynnikiem konstytuującym ziemiańską mitologię.
Częstym motywem w poezji staropolskiej jest przeciwstawienie cnotliwego żywota ziemiańskiego życiu dworskiemu. Akcenty antydworskie stanowią zasadniczy składnik ideologii ziemiańskiej. Służba na dworze zmusza do posłuchu, ulegania pańskim zachciankom, prowadzi do utraty wolności, tak cennej dla szlachcica. Poeci ziemiańscy pouczają więc, że aby tego uniknąć trzeba zrezygnować z pokus zdobycia wielkiego majątku i poprzestać na odziedziczonej po przodkach, własnej, choćby niewielkiej majętności.
W pieśni piątej z „Ksiąg pierwszych” Kochanowski pisze:
To pan, zdaniem moim,
Kto poprzestał na swoim;
Kto więcej szuka, jawnie to znać daje
Sam na się, że mu jeszcze nie dostaje.
W Pieśni świętojańskiej o Sobótce poprzestawanie na tym, co własne, odziedziczone jest także nakazem pedagogiki społecznej:
A niedorośli wnukowie
Chyląc się ku starszej głowie,
Wykną przestawać na male,
Wstyd i cnotę chować w cale.
Idealizacja wzoru ziemiańskiego znalazła realizację przede wszystkim w Żywocie człowieka poczciwego (1568) Mikołaja Reja oraz w Ziemianinie (1588) Jakuba Ponętowskiego. Osobną wersją tego ideału był wzór osobowy ziemianki, „gospodyni dobrej”, zgodnej i gospodarnej, małżonki szlachcica (Erazm Otwinowski Opisanie pobożnej i statecznej żony i dobrej gospodyni). Apoteoza modelu ziemiańskiego obejmowała pochwałę zajęć związanych z gospodarowaniem majątkiem i przekonanie o wyższości stanu ziemiańskiego nad dworskim, magnackim czy miejskim.
Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja jest pierwszą częścią obszernego tomu pt. Źwierciadło albo Kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam, jako we źwierciedle, przypatrzyć. Całość rozłożono na trzy księgi odpowiadające trzem etapom życia ludzkiego: młodości, dojrzałości i wiekowi podeszłemu. Każda księga składa się z rozdziałów zwanych „kapitulami” (łac. capitulum). W pierwszej części dominuje temat wychowania młodego człowieka, znajdziemy tam wskazówki na temat higieny czy wyżywienia czy informacje dotyczące służby wojskowej.
Tematami głównymi Ksiąg wtórych są małżeństwo i założenie rodziny oraz gospodarowanie majątkiem. Ponadto znajdziemy tam uwagi dotyczące życia politycznego, obowiązków obywatelskich, rozważania moralne, obyczajowe nawiązujące do Biblii i historii starożytnej. Księga trzecia koncentruje się na temacie starości i śmierci. Rej tworzy wizerunek człowieka poczciwego, godnie znoszącego starość i pogodnie czekającego kresu życia.
2. Satyra:
U progu epoki renesansu satyrą posługiwali się autorzy zarówno języka łacińskiego, jak ipolskiego. Wśród poetów łacińskich na pierwsze miejsce wysuwał się Andrzej Krzycki, autor satyrycznych epigramatów, ujawniających i ośmieszających wynaturzenia życia dworskiego. Satyry w języku polskim pisał Biernat z Lublina (Dialog Palinura z Charonem - ok. 1540, Ezop (1522). W swoich utworach krytykował m.in.głupotę i występki kleru. Krytyka rzeczywistości pojawiła się także w utworze Mikołaja Reja pt. Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem (1543). Jan Kochanowski w swoim utworze Satyr albo Dziki mąż (1564) wprowadził postać Satyra - krytyka i mentora społeczeństwa polskiego.
Bartłomiej Paprocki w swoich utworach satyrycznych (Dziesięcioro przykazanie mężowo, ok.. 1575; Nauka rozmaitych filozofów obierania żony, ok. 1590) nie oszczędzał kobiet, wyszydzając m.in. nadmierne strojenie się.
Problem odmiennych norm obyczajowych, które w odniesieniu do kobiet są znacznie bardziej restrykcyjne, staje się przedmiotem dyskusji prowadzonej na kartach Dworzanina polskiego Łukasza Górnickiego. Jej uczestnicy przyznają:
(…) my, mężczyźni, uczynili to prawo sami sobie, że nam nie masz sromoty ani niesławy żadnej żyć rozpustnie, a białejgłowie tak to jest wielka i haniebna lekkość, iż o której raz ta sława rozpusty a bezwstydu głośno wynidzie - bądź to prawda, albo nieprawda - już ta nieboga zawdy w tym rosole zostać musi.
Wzięliśmy sobie owa swowolnie my, mężczyźni, jako zwirzchność nad białemigłowami, tak też i tę bezmierną swobodę, iż chcemy, aby jedneż grzechy nam były powszednie, i czasem ku chłubie, a kiedy też grzechy białegłowy popełnią, mamy je za tak śmiertelne, jako by doskonałej zapłaty za nie w świecie nie było.
Już samo pomówienie o rozpustny tryb życia pozbawia kobietę dobrego imienia.
Tematyka obyczajowa jest obecna także w Figlikach Reja i oczywiście we fraszkach Kochanowskiego. W dorobku Jana z Czarnolasu znalazły się utwory autobiograficzne, erotyki, satyryczne przycinki z podstarzałych (i nie tylko) zalotnic, refleksje o żywocie ludzkim i o drobnych wydarzeniach życia codziennego, sprośne anegdoty czy zagadki. Poeta posługiwał się dowcipem słownym i komizmem sytuacyjnym. Ów komizm najlepiej reprezentują fraszki będące obrazkami obyczajowymi, zabarwionymi ironią i satyrą, jak np. O doktorze Hiszpanie:
Nasz dobry doktor spać się od nas bierze,
Ani chce z nami doczekać wieczerze;
Dajcie mu pokój, najdziem go w pościeli,
A sami przedsię bywajmy weseli.
Już po wieczerzy, pódźmy do Hiszpana;
Ba, wierę pódźmy, ale nie bez dzbana.
Puszczaj doktorze towarzyszu miły!
Doktor nie puścił, ale drzwi puściły.
Jedna nie wadzi, dajci Boże zdrowie.
By jeno jedna, doktor na to powie.
Od jednej przyszło aż więc do dziewiąci,
A doktorowi mózg się we łbie mąci.
Trudny (powiada) mój rząd z temi pany,
Szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany.
We fraszkach pojawiają się niezliczone postaci: wymienione z imienia Hanny, Kachny, Magdaleny, czy Stanisławowie, Pawłowie, Mikołajowie. Najwięcej jednak jest tych, którzy charakteryzowani są jako określony typ ludzki, np. niesłowna, nabożna, frasowny, łakomy, ksiądz, pijanica, szlachcic, doktor i wiele innych.
3. Literatura sowizdrzalska:
Na pograniczu renesansu i baroku sytuuje się twórczość plebejskich literatów tworzących na przełomie XVI i XVII wieku, która zyskała miano literatury sowizdrzalskiej. Jest to nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujących, ośmieszający mity i ideały kultury szlacheckiej, kościelnej i mieszczańskiej. Pozytywnym wzorom, apoteozie feudalnego porządku pisarze sowizdrzalscy przeciwstawiali błazeńską karykaturę, groteskową negację i absurdalne odwrócenie. Warto wspomnieć o takich utworach jak: Nowy Sowiźrzał Jana z Kijan czy Sejm albo Konstytucje domowe Jana Dzwonowskiego. Patronem literackim tej twórczości stał się błazen-anarchista Sowizdrzał.
Jan z Kijan szlacheckie ideały ziemiańskie zderzał z plebejską codziennością, parafrazujac fragment Pieśni świętojańskiej o Sobótce w wierszu Co ludzie robią na świecie:
Nieraz widzę stada, idą barany, woły,
Widzę gumna nawiezione, pełne stodoły,
Widzę sady obrodzone, w nich pszczoły roje,
Namniej się ja tym nie cieszę, gdy to nie moje.
Jednym z zasadniczych elementów poetyki sowizdrzalskiej jest parodia. W naukach potrzebnych do rzemiosła Jan z Kijan zaleca towarzyszom cechu:
Leż aże do południa, ani się daj budzić,
Musić pan przyjść do ciebie, za łeb cie wycudzić.
Gdy pan żupan położy, to w kiesieni macaj,
Naczynie na warstacie opak powywracaj,
Pamiętaj zawsze zełgać, gdy cię poślą kędy,
Panu dla uczciwości ukradni co wszędy
Co zarobisz, to przepij abo przegraj w karty,
Nie dbaj, gdy cnota cała, choć żupan podarty.
Odwracając, a przez to ośmieszając zasady moralistów, tworzyli autorzy sowizdrzalscy humorystyczny i prowokacyjny świat na opak.
Bibliografia:
Historia literatury polskiej w zarysie, pod red. M. Stępnia i A. Wilkonia, t. 1, Warszawa 1987.
Kapiński A., Renesans, Warszawa 2007.
Słownik literatury staropolskiej, pod red. T. Michałowskiej, Wrocław 1998.
Maliszewski B., Metafora i aksjologia, wzorzec człowieka w renesansowej literaturze parenetycznej, Lublin 2009.
Elżbieta Sakowicz