O współpracy pedagoga specjalnego i nauczyciela przedmiotu w klasach integracyjnych
Szczególną rolę w realizacji postawionych przed edukacją integracyjną celów dydaktycznych i wychowawczych odgrywa prawidłowo zorganizowana współpraca nauczyciela przedmiotu i pedagoga specjalnego, zwanego nauczycielem wspierającym lub wspomagającym.
Powodów, dla których tworzymy w szkołach klasy integracyjne, jest bardzo dużo. Zależnie od której strony spojrzy się na ten problem, akcentujemy wybrane, z pewnością nie jedyne i być może obiektywnie nie najważniejsze cele, dla których podejmujemy te inicjatywy edukacyjne. Moim zdaniem integracja w szkole podstawowej i gimnazjum realizuje się na dwóch zasadniczych poziomach: poznawczym i społecznym (wychowawczym).
Integracja poznawcza (intelektualna) to takie działanie nauczyciela, które maksymalnie wspomaga każdego niepełnosprawnego ucznia w zakresie umiejętności poznawczych. Jej celem jest zharmonizowanie możliwości i rytmu pracy ucznia o specjalnych potrzebach z całym zespołem klasowym na który składają się uczniowie przeciętnie jak i wybitnie zdolni. Integracja intelektualna uzależniona jest od bazy materialnej szkoły, w której jest realizowana, jak również od różnorodności metod nauczania i ich właściwego doboru , uwzględniającego zróżnicowanie zespołu klasowego.
Integracja społeczna obejmuje przede wszystkim kształcenie umiejętności wspólnego, uczenia się i zabawy dzieci pełnosprawnych i dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Wspólna zabawa współpraca przynosi szereg korzyści. Poprzez kontakt z rówieśnikami uczniowie o specjalnych potrzebach mobilizują się do pokonywania własnych słabości i radzenia sobie z własnymi ograniczeniami. Przekonują się, że niepowodzenia to nie tylko ich „specjalność”, że innym, w pełni sprawnym, również zdarzają się porażki. Przynależność do społeczności szkolnej wraz z uczniami pełnosprawnym łagodzi poczucie odrzucenia i obcości, mobilizuje do samodzielności. Z kolei uczniowie pełnosprawni przekonują się, iż wszystkie dzieci lubią się bawić, chcą mieć kolegów i chętnie się śmieją. Kontakty z niepełnosprawnymi kolegami są dla nich wyzwaniem do walki z własnym egoizmem, zaś radość z niesionej pomocy, do której jest bardzo wiele okazji w takim zespole pomaga kształtować właściwe postawy społeczne. Klasy integracyjne wokół których tworzy się mała społeczność złożona z uczniów, rodziców, rodzeństwa, nauczycieli i innych pracowników szkoły, uczą wszystkie osoby zaangażowane w realizację idei integracji funkcjonowania w społeczności, w której bardzo wiele od nich, od ich współpracy zależy.
By była czytelną koncepcją wychowawczą i edukacyjną integracja musi zaczynać się między nauczycielami, dlatego nadrzędną normą tej współpracy wydaje się takie organizowanie działań dydaktycznych i wychowawczych aby w pełni byli w nie zaangażowani obydwaj nauczyciele. Oczywiście, pedagog specjalny wspomaga szczególnie dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, dla których zwyczajny tok lekcji okazuje się niewystarczający. Jednak gdy pedagog specjalny-nauczyciel wspomagający-krąży tylko wokół dzieci o specjalnych potrzebach, natomiast nauczyciel przedmiotu czuwa wyłącznie nad pracą pozostałych, pełnosprawnych uczniów mamy do czynienia raczej z segregacją niż z integracją. Obydwaj nauczyciele powinni dzielić swoje zainteresowanie pomiędzy efekty pracy wszystkich uczniów. Ten zintegrowany model musi się przejawiać również w stosunku do rodziców i oddziaływać na różnorodnych płaszczyznach współpracy z nimi. To sami nauczyciele przez ich wzajemne relacje, wspólne podejmowanie decyzji, radzenie się siebie nawzajem, szanowanie zdania partnera, wypracowują model zintegrowanej pracy całego zespołu klasowego.
Jak wspólnie wychowywać?
Szczególną rolę w realizacji postawionych przed edukacją integracyjną celów dydaktycznych i wychowawczych odgrywa prawidłowo zorganizowana współpraca nauczyciela przedmiotu i pedagoga specjalnego, zwanego nauczycielem wspierającym lub wspomagającym. To właśnie jakość współpracy tych nauczycieli decyduje o atmosferze panującej w klasie oraz uzyskiwanych efektach, zarówno w odniesieniu do uczniów pełnosprawnych jak i tych o specjalnych potrzebach.
Na pierwszym etapie edukacyjnym ta współpraca dotyczy w zasadzie tylko dwóch nauczycieli, którzy przez trzy lata dzielą się odpowiedzialnością za przebieg pracy w klasie. Opracowują zasady indywidualizacji procesu nauczania, dzielą się wynikami obserwacji uczniów, dotyczącymi ich możliwości i ograniczeń. Pracując cały czas razem mogą tworzyć bardzo sprawny tandem edukacyjny w czym wielką pomocą jest ilość czasu jaki spędzają razem i jaki mogą wykorzystać dzięki temu do doskonalenia współpracy. Jeśli ta współpraca opiera się na właściwych zasadach uzyskiwane efekty mogą czasami przekroczyć nasze oczekiwania i to w stosunku do obu integrowanych grup dzieci.
Trochę inaczej sytuacja przedstawia się na II i III etapie edukacyjnym. Tu pedagog specjalny musi współpracować nie z jednym ale z wieloma nauczycielami przedmiotu. Nie da się więc wykluczyć różnego podejścia nie tylko do współpracy z pedagogiem specjalnym ale również do samej idei integracji. Dlatego niezwykle ważne jest wypracowanie zasad współpracy, swoistego kontraktu współpracującego zespołu nauczycieli.
Z moich doświadczeń wynika, iż najkorzystniej dla dzieci jest gdy wychowawcą klasy integracyjnej zostaje pedagog specjalny. Spośród pedagogów pracujących w klasie, od drugiego etapu edukacyjnego, nauczyciel ten spędza z uczniami najwięcej czasu. Tylko w nauczaniu zintegrowanym obaj nauczyciele pracujący w klasie integracyjnej są tak samo zaangażowani czasowo w kontakt z uczniami. Poczynając od klasy czwartej nauczyciel wspomagający spędza z nimi większość ich czasu spędzanego w szkole. Towarzyszy uczniom nie tylko w czasie zajęć ale również podczas przerw. Bardzo dobrze zna zespół klasowy ma również częstsze kontakty z rodzicami ze względu na swoją dostępność i ciągłe towarzyszenie klasie. Dlatego wydaje się idealną sytuacja kiedy pedagog specjalny nie opuszcza klasy po pierwszym etapie edukacyjnym ale pozostaje jako jej wychowawca na drugi i jeżeli to możliwe, trzeci etap. Dzieci integrowane mają często problemy z nawiązywaniem kontaktu szczególnie z osobami dorosłymi, obecność dobrze znanego i akceptowanego nauczyciela jest gwarancją bezpieczeństwa w klasie czwartej kiedy tak wiele elementów szkolnej sytuacji ulega zmianie. Również dla nauczycieli rozpoczynających pracę w klasie, pedagog specjalny znający dzieci jest nieocenioną pomocą.
W sytuacji kiedy nauczyciel wspomagający nie obejmuje funkcji wychowawcy klasy, na nowym etapie edukacyjnym, dobrze by było, aby mimo to towarzyszył dalej uczniom, dzieląc się swoją wiedzą i znajomością dzieci z innymi nauczycielami. Nowy, rozpoczynający pracę w klasie wychowawca może skorzystać z jego pomocy w rozwiązywaniu wielu problemów wychowawczych.
Systematyczne spotkania-fundament współpracy
Współpraca nauczycieli pracujących razem w klasie integracyjnej powinna rozpocząć się od poznania zespołu klasowego. Jeżeli pedagog specjalny pracował z tym zespołem wcześniej i razem z uczniami przeszedł na następny etap edukacyjny to swoją wiedzą o możliwościach poszczególnych uczniów oraz ich ograniczeniach dzieli się z nauczycielem przedmiotu. Przekazuje także informacje na temat klasy jako zespołu: jaka jest motywacja do nauki, umiejętność pracy w grupie, wzajemne relacje i zainteresowania uczniów.
Natomiast w sytuacji gdy obaj nauczyciele zaczynają pracę z klasą, pierwsze lekcje, co najmniej około miesiąca, muszą poświęcić na poznanie klasy jako grupy oraz poszczególnych uczniów. Prowadzone i zapisywane obserwacje ułatwią właściwą organizację współpracy nauczycieli oraz prawidłową organizację zajęć z uwzględnieniem potrzeb i możliwości uczniów. Oczywiście te wstępne spostrzeżenia nie dostarczają całej wiedzy o klasie i uczniach, musi ona być systematycznie uzupełniana.
Jako że nie ma wypracowanych wzorów w dziedzinie współpracy nauczycieli w klasie integracyjnej, nauczyciele zdani są tutaj na własne umiejętności, dlatego bardzo ważne wydaje się wypracowanie programu współpracy nauczycieli przedmiotów z nauczycielem wspomagającym. Dobrym początkiem będzie zawarcie umowy dotyczącej częstotliwości spotkań oraz ich tematyki. W przypadku przedmiotów, których ilość w tygodniu jest znaczna, takich jak j. polski lub matematyka proponuję spotkania raz w tygodniu. Natomiast jeżeli dotyczą one przedmiotów realizowanych podczas mniejszej liczby godzin tygodniowo, wystarczą dwa lub jedno spotkanie w miesiącu. Rozpoczynając wspólną pracę nauczyciele potrzebują częściej się spotykać, by dopracować się modelu współpracy.
Podczas tych spotkań nauczyciel przedmiotu i pedagog specjalny powinni wspólnie:
1. Ustalić szczegółowe cele i działania odpowiadające potrzebom dzieci w klasie np.: tak należy organizować pracę, aby nadpobudliwy ruchowo Jurek mógł rozładować swoje emocje podejmując działania dostosowane do jego możliwości i potrzeby aktywności(rozdaje mikroskopy, maże tablicę, zbiera karty pracy itp.), Kasia powinna dostawać karty pracy, rysunki, schematy, sprawdziany zawsze w wersji powiększonej gdyż słabo widzi, Michał musi mieć czas na krótkie wypowiedzi ustne bez ponaglenia, aby mógł walczyć z trudnościami w werbalizacji, Agnieszka potrzebuje pomocy w bardziej skomplikowanych działaniach manualnych, ponieważ jest upośledzona ruchowo, Zbyszek powinien mieć przygotowane dodatkowe zadania umożliwiające mu rozwijanie jego zainteresowań przyrodniczych, itp.
2. Opracować wspólnie rozkład materiału. Rozkład można opracowywać na krótsze okresy czasu np. na miesiąc, aby korygować i dostosowywać zaplanowane działania i treści do tempa pracy i do zmieniających się w różnym stopniu możliwości uczniów. Uwagi do jego realizacji adaptujące zakres przewidzianego materiału do możliwości uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych można zapisywać w specjalnej rubryce, w której na przykład notujemy, że Agnieszce podczas mikroskopowania pomaga Zosia, Kasia otrzymuje powiększony schemat budowy komórki i przykleja podpisy do poszczególnych elementów, podczas gdy pozostali uczniowie sami wykonują rysunek, Basia powinna wskazać na rysunku komórki tylko jej najważniejsze składniki oraz wiedzieć jaką funkcję pełnią ciałka zieleni. Nauczyciel wspomagający powinien znać podstawę programową z danego przedmiotu i po konsultacji z nauczycielem danego przedmiotu może ograniczyć treści przekazywane uczniom o obniżonym poziomie intelektualnym. Jeżeli uczeń realizuje program szkoły specjalnej, to nauczyciel wspomagający powinien postarać się wpasować tematykę z tego programu w treści realizowane w klasie, aby, na ile to możliwe, uczeń pomimo odrębnego programu mógł uczestniczyć w procesie dydaktycznym klasy w sposób dostosowany do jego możliwości i przewidziany w realizowanym przez niego programie. Podczas takiego spotkania nauczyciel przedmiotu zapoznaje nauczyciela wspomagającego z przewidzianym dla danej klasy rozkładem materiału. W tym celu:
a) Podaje nauczycielowi wspomagającemu tematykę poszczególnych zajęć, zakres podstawowych treści przewidzianych do realizacji i rodzaj doskonalonych umiejętności.
b) Zapoznaje pedagoga specjalnego z celami edukacyjnymi omawianych lekcji i sposobami ich realizacji. Ustala wspólnie z nauczycielem wspomagającym metody pracy podczas zajęć wraz z określeniem w ich przebiegu miejsca dla aktywności dzieci z deficytami, aby mogły one wykorzystać swoje możliwości oraz kompensować braki.
c) Prezentuje środki dydaktyczne, które wykorzysta podczas omawianych lekcji.
Z kolei pedagog specjalny, w ramach wspólnego opracowywania rozkładu materiału, w czasie spotkania temu poświęconemu, podejmuje następujące czynności:
a) Zadaje pytania dotyczące niejasnych fragmentów lekcji np. w jaki sposób wykonać przewidziany w konspekcie preparat mikroskopowy, jak założyć hodowlę potrzebną na lekcję.
b) Proponuje zakres treści i umiejętności do opanowania przez uczniów z ograniczonymi możliwościami intelektualnymi. Zapoznaje nauczyciela przedmiotu z ograniczeniami dzieci i wskazuje, które z zaplanowanych do realizacji informacji i doskonalonych umiejętności są im niedostępne (np. Krysia nie jest wstanie zrozumieć budowy nici DNA, jest to dla niej zbyt abstrakcyjne). Pedagog specjalny powinien również uzupełnić scenariusz lekcji o zadania, ćwiczenia i karty pracy, które wprowadzi dodatkowo uwzględniając możliwości uczniów integrowanych. Zaplanowane elementy zajęć konsultuje pod względem poprawności merytorycznej z nauczycielem przedmiotu.
c) Uzupełnia konspekt nauczyciela przedmiotu o cele terapeutyczne, które będą realizowane w czasie zajęć zarówno przez pedagoga specjalnego jak i współpracującego z nim nauczyciela przedmiotu. Cele te zakładają usprawnianie uczniów niepełnosprawnych jak również mogą dotyczyć innych np. uczniów niedostosowanych społecznie czy mających problemy z integracją z zespołem klasowym. Wspólnie ustalają sposoby realizacji tych celów i włączenie ich w przebieg całego procesu dydaktycznego np. dla ucznia z zaburzoną koordynacją wzrokowo-ruchową można przygotować pocięty schemat czy rysunek, który inni otrzymują w całości, aby sam złożył go z kawałków i wkleił do zeszytu, uczeń z zaburzoną małą motoryką może otrzymać zadanie, które będzie wymagało kolorowania drobnych elementów lub precyzyjnego rysowania układów linii, uczeń zaburzony emocjonalnie mający problemy z akceptacją w grupie powinien mieć przydzielone drobne zadania ułatwiające kontakty z innymi (rozdanie kartek potrzebnych do pracy kolegom, pomoc uczniom niepełnosprawnym ruchowo, pokolorowanie rysunku potrzebnego do tworzonego przez grupę plakatu lub samodzielne wykonanie rysunku jeżeli jest uzdolniony plastycznie).
3. Zaplanować przebieg poszczególnych jednostek lekcyjnych.
4. Ustalić zakres treści obowiązkowych dla dzieci niepełnosprawnych oraz opanowanych umiejętności, które należy sprawdzić na planowanym sprawdzianie. Pedagog specjalny przy pomocy nauczyciela przedmiotu powinien przygotować zadania dostosowane do możliwości intelektualnych uczniów oraz ich sprawności w zakresie określonych umiejętności. Zależnie od zróżnicowania grupy dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych może zaistnieć sytuacja, że każde dziecko będzie musiało mieć przygotowaną specjalnie dla niego wersję sprawdzianu.
5. Omówić problemy dydaktyczne i wychowawcze powstałe podczas prowadzonych wspólnie zajęć. Wymiana doświadczeń umożliwia wypracowanie sposobów rozwiązania problemów. Nauczyciel przedmiotu poznaje trudności, z którymi boryka się pedagog specjalny, ten zaś ma okazję zorientować się w problemach stwarzanych przez pozostałych uczniów w klasie. Wspólna praca zmierzająca do radzenia sobie w różnych sytuacjach daje lepsze efekty tym bardziej, że pedagog specjalny, który spędza z uczniami znacznie więcej czasu niż pozostali nauczyciele(na drugim etapie szkoły podstawowej i w gimnazjum), ma szansę realizacji wypracowanych metod dzięki bardziej intensywnym kontaktom z klasą.
6. Wypracować sposób oceniania dzieci integrowanych oraz rodzaj stosowanych wzmocnień np. Kasia chętnej pracuje, gdy często nawiązuje się z nią kontakt wzrokowy, Jurek nie lubi gdy nauczyciele zwracają na niego uwagę, ale jego aktywność na lekcji wzrasta podczas pracy z innymi dziećmi, Michał bardzo chce być chwalony natomiast Basia pracuje aktywnie nagradzana znaczkami w zeszycie. Oceny otrzymywane przez uczniów niepełnosprawnych mogą mieć pewne dodatkowe oznaczenia podkreślające ich wkład pracy w opanowanie nowych treści lub umiejętności np. literki, naklejki kolorowe, wymyślone znaczki. Ich znaczenie należy dzieciom wytłumaczyć.
Nauczyciel wspomagający powinien gromadzić wykonane w czasie lekcji prace uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, takie jak: modele, rysunki, karty pracy, samodzielne notatki, plakaty oraz sprawdziany. Stanowią one ilustrację możliwości uczniów, ukazują zmianę tych możliwości w czasie trwania nauki szkolnej, wskazują, które sfery aktywności należy szczególnie rozwijać, są materiałem na wystawki szkolne, które odgrywają dużą rolę motywacyjną oraz stanowią materiał pomocniczy ilustrujący aktywność szkolną uczniów w czasie rozmów z rodzicami. To właśnie pedagog specjalny, w dużej mierze na podstawie przechowywanych prac dziecka, najlepiej potrafi pomóc rodzicom zinterpretować postępy w nauce i ogólnym rozwoju dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
Dlaczego warto podjąć ten trud?
Zdaję sobie sprawę, że tak nakreślony plan współpracy zespołu nauczycieli pracujących w klasach integracyjnych nakłada na nich dodatkowe obowiązki i zadania, z którymi nie mają do czynienia nauczyciele nie pracujący w tych klasach. Wszystkie te działania są jednak bardzo ważne szczególnie dla nauczyciela wspomagającego, ponieważ musi uczestniczyć i wspomagać uczniów na różnych przedmiotach. Spotkania umożliwiają mu szybsze przygotowanie się do zajęć przez uzyskanie podstawowej wiedzy bez poszukiwania informacji w różnych źródłach oraz umożliwiają poznanie sposobów pracy nauczyciela, z którym współpracuje. Podczas takich spotkań mamy możliwość wykorzystania uzyskanej wcześniej i zdobywanej na bieżąco wiedzy o zespole klasowym.
Systematyczne spotkania nauczycieli pracujących razem są okazją do dokonania zmian w opracowanym na kolejne miesiące rozkładzie materiału i dostosowania go do zmieniającej się sytuacji w klasie. Jest to również doskonała okazja do omówienia przez pedagoga specjalnego postępów czynionych przez dzieci niepełnosprawne oraz trudności, które pojawiają się na lekcji danego przedmiotu, które należy uwzględnić planując pracę. Na przykład Kasia od pewnego czasu nie chce pisać w zeszycie dlatego warto dla niej przygotowywać krótkie notatki do wklejenia z pewnymi fragmentami tekstu, który trzeba uzupełnić, Jurek ma duże problemy z zapamiętywaniem dlatego w czasie odpytywania można zastosować plansze pomocnicze, schematy oraz dodatkowe pytania naprowadzające, natomiast przygotowując na lekcję karty pracy częściej należy odwoływać się do konkretnych sytuacji z życia codziennego z kolei nauczyciel przedmiotu może również dużo zyskać z kontaktu z pedagogiem specjalnym, mającym znaczną wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej oraz metodyki pracy z dziećmi o różnorodnych deficytach, natomiast nauczyciel wspomagający uczestniczący w zajęciach przedmiotowych w II i III etapie edukacyjnym ma możliwość korzystania z wiedzy i doświadczenia w zakresie nauczania danego przedmiotu, jaką posiada nauczyciel, z którym współpracuje. Otwartość na wspieranie się w realizacji poszczególnych celów edukacyjnych i wychowawczych przynosi znaczne korzyści zarówno dzieciom jak i nauczycielom.
Przygotowując wspólnie poszczególne jednostki lekcyjne powinniśmy planować pracę w taki sposób, aby każdy z nauczycieli pracujących wspólnie w klasie integracyjnej był aktywny w czasie zajęć. W poszczególnych ogniwach procesu dydaktycznego należy przewidzieć działania dla obu nauczycieli. Pedagog specjalny może przeprowadzić krótkie ćwiczenia relaksacyjne lub zabawy związane tematycznie z lekcją. W czasie lekcji powinien czuwać nad pracą dzieci niepełnosprawnych, odpowiadając jednak na pojawiające się problemy innych uczniów na równi z nauczycielem przedmiotu, który z kolei znając możliwości i ograniczenia uczniów integrowanych nie unika wspierania ich w pracy zależnie od potrzeb. W czasie lekcji nie należy tworzyć wyraźnego podziału funkcji poszczególnych nauczycieli. Z moich doświadczeń w pracy z klasami integracyjnymi wynika iż korzystne jest gdy nauczyciele dzielą się pracą i ten podział nie jest stały, ale zmienia się zależnie od potrzeb uczniów tworzących zespół klasowy.
Przedstawiony przeze mnie program może ulegać modyfikacjom zależnie od potrzeb zespołu klasowego jak i współpracujących ze sobą nauczycieli. Brak wypracowanego modelu współpracy prowadzi do trudności w kontakcie pedagogów i braku właściwej organizacji pracy na lekcji. Własny program współpracy daje nauczycielom komfortową sytuację, w której każdy zna swoje miejsce i rolę jaką ma do spełnienia w procesie dydaktycznym, aby był on skuteczny zarówno w stosunku do uczniów niepełnosprawnych jak i pozostałych, z uwzględnieniem ich indywidualnych możliwości i ograniczeń. Ważniejsze jednak od precyzji sformułowań takiego programu jest wzajemne porozumienie pracujących razem nauczycieli i ich osobisty stosunek do siebie. Znaczna część sukcesu uzyskanego w czasie wspólnej pracy zależy także od zrozumienia iż obydwaj nauczyciele mają sobie i dzieciom wiele do zaofiarowania. Spotkania te powinny być miejscem wymiany wiedzy i doświadczeń, których nie zastąpi żadna inna forma współpracy
Wszelkie niedoskonałości w sprawnym funkcjonowaniu tego duetu są instynktownie wyczuwane przez dzieci i ich rodziców. Dzielenie się odpowiedzialnością za podejmowane kroki wychowawcze, budowanie autorytetu współpracującego nauczyciela, zwracanie się w obecności rodziców do siebie wzajemnie o pomoc w interpretowaniu zachowań uczniów lub ich osiągnięć, czy niepowodzeń dydaktycznych, prowadzi do budowania prawidłowego obrazu integracji. Umiejętność właściwej współpracy tworzy klimat życzliwości, który przenosi się na relacje między dziećmi w klasie. Dlatego zachęcam do podjęcia trudu wypracowania swojego, autorskiego modelu współpracy nauczycieli w klasie integracyjnej z uwzględnieniem specyfiki klasy oraz cech osobowościowych nauczycieli. Podana przeze mnie propozycja może być pomocna w organizacji i realizacji efektywnego modelu pracy w klasach integracyjnych
Urszula Grygier - nauczycielka przyrody i biologii, Zespół Szkół Ogólnokształcących Integracyjnych Nr 4
doradca metodyczny ds. przyrody i biologii przy UM Kraków