dr Aleksandra Zawiślak
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Nauczycielskie opinie o procesie integracji edukacyjnej uczniów z niepełnosprawnością intelektualną
(artykuł ukazał się w pracy: „Problemy edukacji integracyjnej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną” pod red. Z. Janiszewskiej-Nieścioruk. Wyd. Impuls Kraków 2007, s. 145-155)
Wstęp
Wdrażanie idei edukacji włączającej w polskim systemie kształcenia specjalnego staje się powoli faktem. Mimo krótkiej historii tych poczynań, mówić już można o pewnych doświadczeniach, które zostały zebrane zarówno przez teoretyków zagadnienia, jak i praktyków, tworzących nowe integracyjne formy edukacji specjalnej. Na ich bazie nie milknie dyskusja nad celowością, efektywnością oraz optymalną organizacją tego typu kształcenia w polskich warunkach. Nie brakuje wymiany myśli naukowej. Liczne badania i publikacje, których nie sposób nawet tutaj wymienić, niezliczone konferencje czy sympozja naświetlają ten problem z wielu punktów widzenia. W dyskusjach tych jednak wciąż niedostateczny jest głos bezpośrednich uczestników tych procesów, posiadających największe doświadczenie w tym zakresie, czyli uczniów, nauczycieli i rodziców. Jeżeli nawet opinie takie są wyrażane, to ma to miejsce zazwyczaj w swoich własnych gremiach. W ten sposób wymiana informacji na ten temat jest bardzo ograniczona i niepełna, co niewątpliwie może tylko szkodzić idei integracji.
Artykuł poniższy wychodzi naprzeciw tym potrzebom, a celem jego jest poznanie opinii nauczycieli, wyrażanych w tekstach pisanych przez nich samych. Wydaje się interesującym pytanie czy nauczyciele piszą o zagadnieniach integracyjnych i jakie problemy poruszają najczęściej w swoich artykułach. Jakimi doświadczeniami, odczuciami i refleksjami dzielą się? Jakie jest ich zdanie na temat procesów włączania dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi do placówek ogólnodostępnych, a szczególnie tych z niepełnosprawnością intelektualną?
W celu realizacji powyższych zamierzeń przyjęto następującą procedurę badawczą. Ze względu na fakt, że teksty nauczycieli obecnie głównie ukazują się w Internecie, wykorzystano istniejące zasoby on-line. Nauczyciele zamieszczają tam swoje publikacje, głównie z uwagi na wymogi procedur związanych z własnym awansem zawodowym. Obecnie są to już bogate zasoby materiałów i opinii na temat polskiej szkoły, mogące być źródłem różnorodnych dociekań. Przeszukano, najczęściej wykorzystywane przez pedagogów do publikacji swoich tekstów, portale nauczycielskie i oświatowe: Literka.pl, Edukator, Scholaris, Eduinfo.pl, Vulcan, Internetowy Publikator Edukacyjny, Oświata, Awans.net, Publikacje edukacyjne, Oda, Profesor.pl i EDUJR, oraz nauczycielskie pismo ukazujące się tylko elektronicznie „Nowe w Szkole”. Znaleziono i poddano analizie 62 publikacje, autorstwa 69 pedagogów. Wszystkie one związane są z problematyką kształcenia specjalnego w warunkach integracji, a większość z nich odnosi się do problemów włączania uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, lub też obok tego zagadnienia omawia integrację dzieci i młodzieży z innymi rodzajami niepełnosprawności. Autorzy prac, jak wynika z informacji w artykułach, to nauczyciele klas i szkół integracyjnych oraz w mniejszości szkół specjalnych, sporadycznie również dyrektorzy szkół z klasami integracyjnymi oraz pedagodzy i psycholodzy szkolni. Artykuły w większości pochodzą z ostatnich czterech lat (2003-2006), w nielicznych przypadkach starsze (lata 2001-2002). Część artykułów nie posiada daty publikacji, gdyż nie wszystkie portale internetowe zamieszczają te informacje. Ze względu jednak na fakt, iż procedury awansu zawodowego nauczycieli rozpoczęły się w 2001 roku, przypuszczać należy, iż artykuły te powstały po tym czasie. Teksty te nie są artykułami naukowymi w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż najczęściej nie są recenzowane, stanowią raczej twórczość o charakterze publicystycznym i sprawozdawczym. Analiza ww. tekstów dokonana została w miesiącu marcu 2006 roku.
Opinie nauczycieli o integracji osób z niepełnosprawnością intelektualną
Artykuły nauczycieli poruszające tematykę integracyjną tworzą niezwykle ciekawy zbiór tekstów. Autorzy poruszają wiele różnych zagadnień, stosując często odmienne podejścia i reprezentując różne poglądy. Porządkując zebrany materiał starano się poszukiwać wspólnych wątków tematycznych w ramach założonego tematu. Temu podziałowi jest podporządkowany opis zawarty w tej części artykułu. Zaznaczyć jednak należy, że przy analizie nie brano pod uwagę teksów o charakterze odtwórczym, kopiującym treści klasycznych podręczników akademickich, zawierających zbiory przepisów prawa oświatowego czy też merytorycznie wątpliwych. Ze względu na dużą liczbę publikacji, interpretując je, posłużono się cytowaniami jedynie wybranych, najbardziej charakterystycznych tekstów.
Geneza integracji
Nauczyciele wiele miejsca w swych artykułach poświęcają opisom konkretnych działań, jakie podjęto w ich środowiskach. Są to niezwykle ciekawe teksty, pisane z prawdziwym zaangażowaniem i wiarą w ideę integracji. Szeroko opisywane są początki integracji we własnych szkołach. Przeważnie dotyczą one powstawania pierwszych klas integracyjnych, w których znajdowało miejsce wielu uczniów z niepełnosprawnością intelektualną. Nauczyciele dużo miejsca poświęcają humanistycznym przesłankom, jakie kierowały kadrą danej placówki, która zdecydowała się na utworzenie tych klas. Wszystkie te opisy przekonują, że autorzy mają poczucie, iż organizacja integracyjnych form kształcenia przywróci szkole jej naturalnie przypisaną różnorodność (Chajdaś 2004; Prusko /b/). Niejednokrotnie inspiracją do integracji był też konkretny przypadek dziecka, najczęściej z niepełnosprawnością intelektualną, dla którego nie było alternatywy kształcenia w najbliższym środowisku (Załęska). Artykuły przynoszą też wiele informacji o czynnościach organizacyjnych. Dowiadujemy się o blaskach i cieniach organizacji tych klas. Opisywane są trudności związane z wyposażeniem sal czy pokonywaniem barier architektonicznych (Podwyszyńska, Taraszka 2003; Szczygieł 2004). Dużo miejsca zajmuje opis oporów rodziców wobec dzieci z upośledzeniem umysłowym i braku ich chęci, aby umieszczać swe pełnosprawne dzieci w klasach integracyjnych, oraz zmagania się dyrektorów szkół z tym problemem. Następnie nauczyciele piszą z wielką satysfakcją o sukcesach w tej kwestii, wynikających z kilkuletniego wysiłku i kolejnych kłopotach z nadmiarem chętnych do tych oddziałów. Niektóre teksty starają się uporządkować te doświadczenia i prezentują charakterystyczne etapy tworzenia integracji w placówce ogólnodostępnej (Załęska) czy też proponują wypracowane w praktyce danej szkoły, zasady doboru uczniów pełno- i niepełnosprawnych (Niewińska 2005). Wiele tekstów jasno precyzuje cele dotyczące organizacji klas integracyjnych. Autorzy wiedzą konkretnie, co należy zrobić i do czego zmierzać (Prusko/b/).
Teoretyczne refleksje o integracji
Większość tekstów zawiera odniesienia dotyczące własnych przemyśleń autorów o procesach włączania. Autorzy uznają prawo dzieci z niepełnosprawnością intelektualną do integracji, odwołując się do najwyższych wartości ludzkich. Rozważają problemy tolerancji, równych praw, sprawiedliwości społecznej, a nawet wiary. Z tekstów przebija głębokie zrozumienie sensu integracji, jako najwyższego prawa jednostki, przekonanie o słuszności tej idei i potrzebie dania szansy każdemu dziecku oraz wiele entuzjazmu dla idei powszechnego włączania. Jednocześnie nauczyciele wyrażają przekonanie o korzyściach.jakie pełnosprawni rówieśnicy mogą odnieść z kontaktów z uczniami mniej sprawnymi (Prusko/b/).. Nauczyciele uważają te problemy za niezwykle ważne i pilne, wyrażając rozczarowanie powolnymi zmianami mentalności ludzkiej, istnieniem tak licznych barier, z którymi muszą borykać się osoby niepełnosprawne, zwłaszcza intelektualnie. Z tekstów przebija przekonanie o tym jak wiele jest jeszcze do zrobienia w tym zakresie. Wielu autorów podkreśla również konieczność trzeźwego i rzeczowego spojrzenia na integrację, oddzielania realiów od iluzji (Matuiak 2002; Prusko/a/; Winiarz 2003; Sadowska). W tym duchu, często zamieszczają również swoistą ocenę procesów integracyjnych, rozważając argumenty za i przeciw, włączając się tym samym do powszechnie toczącego się wciąż sporu nad istotą i sensem integracji (Podwyszyńska 2004; Mazur 2005; Prusko/c/). Wiele tekstów rozpatruje uwarunkowania dobrej integracji, odnosząc je najczęściej do trzech kręgów: dziecko, szkoła, rodzina (Maciejewska, Wójcik 2003; Ścierska 2005).
Praktyka na co dzień
Nauczyciele dzielą się doświadczeniami codziennej pracy. Wiele piszą o stosunkach panujących wewnątrz klas integracyjnych. Według zdania pedagogów, panuje tam przeważnie bardzo dobra atmosfera. Wychowankowie spontanicznie pomagają sobie wzajemnie, troszczą się o siebie, wykazują cierpliwość i zrozumienie dla potrzeb mniej sprawnych dzieci, zwłaszcza z niepełnosprawnością intelektualną. Podkreśla się brak widocznych konfliktów, poprawne stosunki i zanikanie efektu odrzucenia, jednak pedagodzy boleją, że nie zawsze uda się wytworzyć głębsze więzi na zasadzie prawdziwego włączania (Nowak 2005; Stadnik 2003). Opisywana jest również dobra współpraca między samymi nauczycielami jako niezbędny element i warunek konieczny, aby można w ogóle mówić o powodzeniu integracji (Chajdaś 2004; Bugaj, Szczygieł 2000/2001).
Zaskoczeniem dla czytelnika tekstów może być fakt, że niewiele miejsca poświęcono warsztatowi pracy pedagogicznej. Nieliczni dzielą się doświadczeniami metodycznymi i organizacyjnymi, np. opisując jak różnicują treści, formy czy metody (Szarkowska 2003), czy ciekawymi pomysłami np. utworzenie grupy wzajemnej pomocy dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną (Bugaj, Szczygieł 2000/2001), „bank kart pracy ucznia” (Załęska) czy własne programy wychowawcze (Chajdaś 2004). Wyjątkowo są zamieszczane propozycje rozwiązań organizacyjno-metodycznych, jak na przykład ciekawy model współpracy między pedagogiem specjalnym a nauczycielami przedmiotów, w starszych klasach szkoły podstawowej, z podziałem na obowiązki obu stron z konkretnymi propozycjami form tej współpracy (Grygier 2004).
Część tekstów, to opisy indywidualnych przypadków dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, zawierające elementy diagnozy i prognozy pedagogicznej oraz podjęte działania naprawcze. Mogą one również być źródłem informacji o sposobach pracy pedagogów w warunkach integracji. Najczęściej nauczyciele przedstawiają w nich dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, z zespołem Downa, z autyzmem oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi (Jakielaszek; Kawczyńska, Puławska 2003; Pura 2004).
Jednocześnie jednak autorzy podnoszą problem konieczności rozróżniania w integracji osób z niepełnosprawnością intelektualną od innych niepełnosprawności i szukania dla nich odmiennych rozwiązań (Sadowska). Nauczyciele zauważają coraz większe problemy wraz w wiekiem uczniów. O ile integracja na poziomie przedszkola i pierwszego etapu kształcenia przynosi wyniki zachęcające, tak problemy tych uczniów narastają w klasach starszych. Pedagodzy są zaniepokojeni trudną sytuacją tych dzieci, pogłębiającym się rozdźwiękiem między nimi a rówieśnikami pełnosprawnymi, obniżającą się samooceną, zwiększającym się zniechęceniem, osamotnieniem i izolacją. Nauczyciele chcieliby dobrze organizować integrację również na wyższych etapach kształcenia, lecz, jak przyznają, jest to coraz trudniejsze (Nowak 2005; Stadnik 2003). Innym nurtem rozważań jest problem przechodzenia dzieci z niepełnosprawnością intelektualną do szkół specjalnych, rozpatrywana jako porażka wszystkich uczestników integracji. O tym dowiadujemy się głównie od nauczycieli szkół specjalnych, którzy ubolewają nad straconym czasem, trudnym procesem adaptacji tych dzieci do nowego środowiska oraz niedostosowaniem społecznym uczniów, które jest często, ich zdaniem, ubocznym efektem procesów integracji (Kurowska). Natomiast w przypadku pomyślnego kończenia przez wychowanków szkoły integracyjnej, troska autorów dotyczy dalszych losów absolwentów z niepełnosprawnością intelektualną, jak zapewnić im optymalny rozwój przy bardzo ograniczonej ofercie edukacyjnej w tym zakresie (Krawczyk-Górowska 2003). Jednocześnie nauczyciele opisują zjawisko rozczarowania się integracją przez rodziców dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, którzy wiązali z nią większe, często nierealne nadzieje. Nauczyciele mają poczucie, że rodzice obarczają ich odpowiedzialnością za ten stan rzeczy. Podkreśla się konieczność dalszej pracy kształtującej właściwe postawy rodziców (Krawczyk-Górowska 2003).
Do tekstów poruszających zagadnienia praktyczne, zaliczyć można również sprawozdania i opisy ankietowych badań własnych nad integracją, przeprowadzanych przez autorów na terenie swoich placówek, wśród uczniów, nauczycieli i rodziców (Lichtensztejn). Teksty te jednak nie należą do licznych.
Integracja z szerszym środowiskiem
W tym właśnie duchu wypowiada się kolejna grupa autorów. Wiele tekstów to doniesienia o różnych inicjatywach i akcjach integracyjnych podejmowanych w swoim środowisku przez nauczycieli. Jest to ciekawa lektura, z której dowiadujemy się o wielu przedsięwzięciach, na przykład cyklicznych, często prowadzonych od lat spotkaniach integracyjnych między uczniami pojedynczych klas czy całych placówek. Dotyczy to przeważnie szkół ogólnodostępnych i specjalnych oraz ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, których uczniowie odwiedzają się wzajemnie, urządzają wspólne imprezy, spotkania świąteczne czy wycieczki (Żaczek 2004; Sawicka 2004). Zdarzają się też kontakty placówek ogólnodostępnych z ośrodkami terapeutycznymi np. zajmującymi się dziećmi autystycznymi, gdzie nauczyciele wkładają wiele wysiłku, wdrażając ciekawe programy, na przykład warsztaty przygotowujące dzieci pełnosprawne do udziału w integracji (Górecka). Odnotowuje się również wzmianki o kontaktach między zaprzyjaźnionymi szkołami specjalnymi, często z różnych miejscowości, co staje się okazją do organizacji wizyt i wycieczek (Kaczmarczyk, Kawczyńska, Tadrzak 2003). Nauczyciele piszą też o innych ciekawych pomysłach na integrację. Poprzez organizację sportowych olimpiad specjalnych i rozwijanie sportu wśród niepełnosprawnych intelektualnie ( Plisz 2003), czy też wspólnych turnusów rehabilitacyjnych (Łaska 2003).
Dzielenie się inicjatywami środowiskowymi poparte jest napisanymi przez autorów programami integracyjnymi. W tej kategorii teksty nauczycieli są bardzo konkretne i rzeczowe. Znaleźć tutaj można na przykład konspekty i scenariusze lekcji integracyjnych dla różnych poziomów nauczania (Imioł, Stajner 2003; Czarnecki 2002), programy integrujące wychowanków, rodziców, nauczycieli i wolontariuszy (Braciszewska, Grabowska 2003; Prusko, Arkuszewska), sprawozdania z projektów czy akcji realizowanych w ramach poszczególnych przedmiotów (Kiryła) i wiele innych. Do tej grupie tekstów zaliczyć też należy działania integracyjne podejmowane przez nauczycieli szkół specjalnych, którzy opisują swe wysiłki, aby zapewnić swym uczniom kontakt ze środowiskiem
pozaszkolnym (Wroniszewska 2003)
Podsumowanie
Przedstawiony tekst dotyczy opinii nauczycieli o procesie integracji edukacyjnej osób z niepełnosprawnością intelektualną jakie wyrażają oni w tekstach własnych. Dokonana analiza wykazała, że nauczyciele piszą o tych problemach, dzieląc się własnymi doświadczeniami i odczuciami, a teksty te dotyczą zarówno genezy, jak i teoretycznych i praktycznych aspektów tego zagadnienia.
W zakresie dotyczącym początków integracji przedstawiane są powody i cele tworzenia tych form edukacji oraz niezbędne czynności organizacyjne i ich uwarunkowania. Z tekstów wynika, że początkowe obawy i wątpliwości wobec odpowiedzialnego zadania ustępują po uzyskaniu pierwszych pozytywnych efektów, przeradzając się w coraz większe zaangażowanie. Nasuwa się refleksja, że integracja raz zapoczątkowana jawi się jako proces nieodwracalny.
W zakresie dotyczącym teoretycznej refleksji, okazuje się, że nauczyciele artykułują wiele przemyśleń na ten temat. Uznają głęboki ludzki sens integracji, ubolewając nad powolnymi zmianami w tym zakresie. Szeroko, chociaż realistycznie, wypowiadają się o procesach włączania wszystkich uczniów w nurt życia szkoły. Tak więc na poziomie ogólnych rozważań nauczyciele są orędownikami procesów włączających wszystkie dzieci i młodzież w życie szkoły.
Autorzy analizowanych tekstów dzielą się również doświadczeniami z zakresu praktyki pedagogicznej, chociaż w niewielkim stopniu wypowiadają się na temat własnego warsztatu pracy. Poza tym, okazuje się, że dobrze znają swoich wychowanków, dostrzegają specyfikę i zróżnicowanie ich potrzeb i autentycznie troszczą się o ich optymalny rozwój. To doświadczenia pragmatyczne uświadamiają im najlepiej występujące ograniczenia dotyczące uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, a ich osąd staje się bardziej wyważony i osadzony w realiach rzeczywistości edukacyjnej.
W zakresie integracji środowiskowej publikacje nauczycielskie przekonują, że pedagodzy są organizatorami wielu ciekawych inicjatyw w swoim otoczeniu. Są przekonani o ich celowości, wykazując wiele zaangażowania i entuzjazmu. Teksty świadczą, że tego typu akcje przynoszą autorom wiele niekłamanej satysfakcji a oni chętnie dzielą się tym co dobre i udane w integracji.
Zaprezentowana analiza przybliżyła z pewnością wachlarz opinii nauczycieli, ukazując ich widzenie integracji poprzez teksty redagowane przez nich samych. Jednak ze względu na jednostronność tych wyników nie wyczerpuje ona oczywiście podjętego zagadnienia.
Bibliografia
Braciszewska B., Grabowska B. (2003), Opis i harmonogram planowanych działań -zróbmy coś, żeby zburzyć uprzedzenia społeczne w stosunku do osób niepełnosprawnych w społeczeństwie.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=3238
Bugaj B., Szczygieł B. (2000/2001), W klasie integracyjnej. „Nowe w Szkole”, nr 8.
http://www.vulcan.edu.pl/nowewszkole/archiwum/2001/08/w_klasie_integracyjnej.html
Chajdaś M. (2004), Dlaczego integracja?.
http://www.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=10040
Czarnecki M. (2002), Jeden dzień z życia…zapisany w pamiętniku. Integracja dzieci zdrowych z niepełnosprawnymi: scenariusz zajęć dla uczniów klas 0-3.
http://www.vulcan.edu.pl/wds/archiwum/2002/05/index.html
Górecka M. (brak daty wydania), Próby integracji dzieci z autyzmem.
http://www.publikacje.edu.pl/publikacje.php?nr=370
Grygier U. (2004), O współpracy pedagoga specjalnego i nauczyciela przedmiotu w klasach integracyjnych.
http://scholaris.pl/Portal?secId=1DG1K48170J6NFWVL3JJ8E3N&mlt_docview=7OH2Y5S12R552PSGTK53YKV2
Imioł T., Stajner M. (2003), Scenariusz zajęć integracyjnych.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=print&sid=1051
Jakielaszek A. (brak daty wydania), Kompleksowa terapia dziecka upośledzonego w stopniu umiarkowanym. Studium przypadku.
http://ipe.pl/archiwum/+/html/prace/jakielaszek/kompleksowa_terapia_dziecka.htm
Kaczmarczyk M., Kawczyńska D., Tadrzak E. (2003), Spotkania integracyjne.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=1504
Kawczyńska I., Puławska A. (2003), Studium przypadku dziecka z upośledzeniem w stopniu lekkim.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=4956
Kiryła E. (brak daty wydania), Podaj dłoń, pokonaj bariery!.
http://scholaris.pl/Portal?secId=6330HISM780V162LB6NLLU54&refId=LUKPOW51S17K7E7JG8M5SYA4&mod=d#
Krawczyk-Górowska Anna (2003), Rozważania na temat możliwości dalszego kształcenia absolwentów klas integracyjnych w Łodzi.
http://edujrinne9.w.interia.pl/rozwazania.htm
Kurowska M. (brak daty wydania), Realizacja idei integracji i jej wpływ na rozwój dzieci lekko upośledzonych umysłowo na podstawie obserwacji i doświadczeń nauczyciela szkoły specjalnej.
http://ipe.pl/archiwum/+/html/prace/kurowska/realizacja_idei_integracji_i_jej_wplyw.htm
Lichtensztejn E. (brak daty wydania), Integracja: szansa czy zagrożenie? Warunki sensownej integracji.
http://www.profesor.pl/mat/pd6/pd6_e_lichtensztejn_20060216.pdf
Łaska A. (2003), Integracyjne doświadczenia pedagogów.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=2634
Maciejewska D., Wójcik M. (2003), Kilka przemyśleń na temat integracji.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=print&sid=2477
Matuiak R. (2002), Integracja a niepełnosprawność.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=print&sid=661
Mazur E. (2005), Klasy integracyjne - integrować czy izolować?.
http://www.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=13251
Niewińska E.(2005), Zasady doboru uczniów do klas integracyjnych.
http://www.literka.pl/modules.php?name=News&file=print&sid=12967
Nowak B. (2005), Uczniowie niepełnosprawni umysłowo w szkole masowej.
http://scholaris.pl/Portal?secId=8QPM16SR10ADP727WG41G6P8&refId=1810NEW31QTX0M848107YDCV
Plisz Z. (2003), Kilka słów o integracji.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=1549
Podwyszyńska M. (2004), Cele i założenia klas integracyjnych.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=6091
Podwyszyńska M., Taraszka L. ( 2003), Blaski i cienie integracji.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=5055
Prusko L./a/ (brak daty wydania), Refleksje na temat pracy w klasie integracyjnej.
http://www.ludmilapr.republika.pl/e3_refleksje.html
Prusko L./b/ (brak daty wydania), Zrozumieć integrację.
http://www.ludmilapr.republika.pl/zrozumiec_integracje.html
Prusko L./c/ (brak daty wydania), Klasa integracyjna - codzienne odwrażliwianie i uwrażliwianie.
http://www.ludmilapr.republika.pl/odwrazliwianie.html
Prusko L., Arkuszewska E. (brak daty wydania), Szkolna grupa wsparcia -program.
http://www.ludmilapr.republika.pl/szkolne_grupy_wsparcia.html
Pura M. (2004), Moje spotkania z dzieckiem autystycznym.
http://www.vulcan.edu.pl/wds/archiwum/2004/03/moje.html
Sadowska M. (brak daty wydania), Integracja a upośledzenie umysłowe.
http://edujrinne7.w.interia.pl/INTEGRACJA%20.htm
Sawicka L.(2004), Spotkania integracyjne drogą do akceptacji niepełnosprawnych.
http://scholaris.pl/Portal?secId=E4P0VXN066D4YQ72C83L0554&mlt_docview=G7AB2S81GN1HYCRUEE23708D
Stadnik M. (2003), Integracja dzieci z niepełnosprawnością intelektualną z dziećmi w normie.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=print&sid=1889
Szarkowska I. (2003),Wychowanie i nauczanie integracyjne w Przedszkolu Nr 5 w Sokółce.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=4649
Szczygieł B. (2004), Integracja potrzebna?.
http://scholaris.pl/Portal?secId=E4P0VXN066D4YQ72C83L0554&mlt_docview=1V875R7V4K48681I33MB78NS
Śmierska A. (2005), Formy i uwarunkowania procesu integracji.
http://www.literka.pl/modules.php?name=News&file=print&sid=13748
Winiarz B. (2003), Europejski Rok Osób Niepełnosprawnych 2003.
http://www.archiwum.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=3012
Wroniszewska E. (2003), O integracji nigdy dosyć. „Nowe w Szkole”, nr 12.
http://www.vulcan.edu.pl/nowewszkole/archiwum/2003/12/o_integracji.html
Załęska B. (brak daty wydania), Z naszych doświadczeń w tworzeniu klas integracyjnych.
http://www.vulcan.edu.pl/nowewszkole/publikator/nowatorstwo/z_naszych.html
Żaczek M. (2004), Sprawni inaczej - integracja dzieci niepełnosprawnych z dziećmi zdrowymi.
http://www.literka.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=6911
Przypisy
2
http://www.archiwum.literka.pl/
http://www.edukator.org.pl/ind.php
http://scholaris.pl/
http://www.eduinfo.pl/index.php
http://www.vulcan.edu.pl/
http://www.ipe.civ.pl/
http://www.oswiata.org.pl/
http://www.awans.net/
http://publikacje.edu.pl/
http://www.awans.szkola.pl/
http://www.publikacje.profesor.pl/publikacje/
http://www.republika.pl/edujr/
http://www.scholaris.pl/Portal
Wszystkie pozycje w bibliografii pochodzą z miesiąca marca 2006 roku