kompetencje nauczyciela pracującego z uczniem o specjalnych potrzebach�ukacyjnych

Kompetencje nauczyciela pracującego z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych .

I. Specjalne potrzeby edukacyjne (SPE)- pojęcie, definicja, częstość występowania

Pojęcie "specjalnych potrzeb edukacyjnych" pojawiło się na przełomie lat 70. i 80. Od tego czasu upowszechniło się w światowej literaturze pedagogicznej i psychologicznej jako termin używany w publikacjach, aktach prawnych oraz nazwach instytucji i towarzystw naukowych. Przykładem jest działająca od 1981 roku Międzynarodowa Grupa Badawcza - International Study Group on Special Educational Needs (SEN). W Polsce termin ten dopiero w ciągu ostatnich lat zaczął wchodzić w użycie, choć nadal nie jest dostatecznie znany.

Problem specjalnych potrzeb edukacyjnych, jak i sam termin, został wywołany i upowszechnił się dzięki opublikowaniu, w 1978 roku w Wielkiej Brytanii, dokumentu zwanego Warnock Report, który stanowił podsumowanie prac komisji, pod patronatem baronowej Warnock, a dotyczył stanu opieki i poziomu edukacji dzieci, których rozwój odbiega od normy. Raport ten zatytułowany „Edukacja upośledzonych dzieci” proponował szersze i bardziej elastyczne rozumienie terminu "pedagogika specjalna" , najczęściej zawężanego do problematyki upośledzenia umysłowego oraz wprowadził termin "dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi". W tej szerokiej kategorii miały się znaleźć wszystkie dzieci, które nie potrafią podołać wymaganiom programu nauczania, powszechnie obowiązującego w szkołach i realizowanego za pomocą rutynowych metod nauczania. Dzieci te mają poważniejsze trudności w uczeniu się niż większość rówieśników, co przeszkadza im w korzystaniu z powszechnie dostępnych form edukacji. Oznacza to, że uczniowie ci nie mieszczą się w powszechnie funkcjonującym systemie edukacyjnym: albo w ogóle nie są objęte nauczaniem - dotyczyło to dzieci z ciężkimi zaburzeniami rozwoju jak dzieci z autyzmem i głębokim upośledzeniem umysłowym, albo są źle, nieumiejętnie edukowane - przykładem mogą być uczniowie wybitnie zdolni jak i uczniowie z dysleksją rozwojową. Dzieci te są w stanie czynić zadawalające postępy w nauce lecz potrzebują pomocy pedagogicznej w formie:

specjalnego programu nauczania np. ograniczenia/ lub poszerzenia materiału nauczania,
specjalnych metod nauczania dostosowanych do ich potrzeb, ograniczeń i możliwości np. odwołujących się do polisensorycznego uczenia się, uwzględniających ich ograniczenia w korzystaniu z narządów zmysłu lub/i ruchu
winny być uczone przez specjalnie przygotowanych nauczycieli np. pedagogów specjalnych, nauczycieli-terapeutów, surdopedagogów
potrzebują odmiennych rozwiązań organizacyjnych np. dłuższego czasu na jego opanowanie, indywidualnego systemu oceniania, dostosowanego do możliwości ucznia.

Ponieważ cytowany powyzej Raport wprowadza termin "specjalne potrzeby edukacyjne" dla określenia szerokiego zakresu zjawisk - obejmując nim zarówno potrzeby dzieci wybitnie zdolnych, upośledzonych umysłowo jak i dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Specjalne potrzeby edukacyjne ujmowane są zatem jako szersze zjawisko - potrzebę okresowego lub stałego pozostawania pod specjalistyczną opieką, uczenia się za pomocą metod dostosowanych do ograniczeń i możliwości konkretnego dziecka, potrzeby zindywidualizowanego programu nauczania oraz indywidualnego podejścia wychowawczego.

Termin "uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych" przyjął się również na gruncie polskiej edukacji.W Polsce funkcjonuje jednak stosunkowo od niedawna, w zasadzie na dobre zakorzenił się w 1999 roku, z wejściem w życie reformy o systemie oświaty.

Aby termin ten przybliżyć z punktu widzenia diagnostycznego zasadne jest odwołanie się do DSM-IV (Diagnostyczny i Statystyczny Pod-ręcznik Zaburzeń Psychicznych, Waszyngton 1994) oraz ICD-10 (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Genewa 1992), które wyróżniają dwa kryteria diagnostyczne uczniów, a mianowicie: kryterium organiczne i kryterium psychologiczne.

Uwzględniając kryterium organiczne, wyróżniamy:

1. dysfunkcje ruchowe - dzieci z zaburzeniami motoryki małej (tzn. obejmującymi artykulację i manipulację) i motoryki dużej (przejawiające się m.in. nadmiernym bądź niskim napięciem mięśniowym, synkinezjami, stereotypią ruchową, brakiem koordynacji ruchowej),

2. dysfunkcje wzrokowe - dzieci niedowidzące (słabo widzące), niewidome,

3. dysfunkcje słuchowe - dzieci niedosłyszące (słabo słyszące) i głuche,

4. dysfunkcje OUN - dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, epilepsją, afazją dziecięcą oraz innymi schorzeniami neurologicznymi.

Uwzględniając kryterium psychologiczne (psychiczne), wyróżniamy:

1. szczególne uzdolnienia,

2. upośledzenie umysłowe,

3. zaburzenia rozwoju psychicznego - dzieci z zaburzeniami rozwoju mowy i języka, ze specyficznymi zaburzeniami rozwoju umiejętności szkolnych i funkcji motorycznych,

4. całościowe zaburzenia rozwoju - dzieci autystyczne, z zaburzeniami dezintegracyjnymi i hiperkinetycznymi,

5. zaburzenia zachowania i emocji - dzieci z nadpobudliwością ruchową, z zaburzonym zachowaniem, z zaburzeniami emocjonalnymi, zaburzeniami funkcjonowania społecznego.

Warnock Report sygnalizuje też znaczną częstość występowania przypadków dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Podaje, że w okresie swojej kariery szkolnej jedno dziecko na czworo uczących się potrzebuje długotrwałej opieki, zaś jedno dziecko na pięcioro okresowo wymaga specjalnej/specjalistycznej pomocy . Dane te potwierdzają również badania polskie. Według najnowszych polskich badań około 20 - 23% populacji uczniów to dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.1. /1. M. Bogdanowicz, O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu - odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Lublin 1994/

To oznaczna,że grupa dzieci potrzebująca specjalistycznej pomocy w formie wspierania ich rozwoju, edukacji i terapii jest zróżnicowania i stosunkowo liczna. Szacunkowo liczy od 16% do 20% populacji dzieci znajdujących się w obowiązku szkolnym

Biorąc pod rozwagę skale zjawiska i szerokie spektrum ujęcia specjalnych potrzeb edukacyjnych można wysnuć jednoznaczny wniosek- niemal każdy nauczyciel w trakcie swojej pracy zawodowej napotka na ucznia ,który z racji swych ograniczonych możliwości oczekuje od nauczyciela pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szerokim rozumieniu tego pojecia. W ograniczonym zakresie, ujmującym jedynie wymiar dydaktyczny, będzie to dostosowania wymagań edukacyjnych wynikajacych z programu nauczania do indywidualnych możliwości i potrzeb ucznia . Zatem w procesie dydaktyczno- wychowawczym jednym z najważniejszych czynników warunkujących jego przebieg i efekty jest nauczyciel.

II. Kompetencje nauczyciela pracującego z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych .

Każdy nauczyciel pracujący z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych powinien wypracować własny punkt widzenia problemu niepełnosprawności. Ważna przy tym jest nie tylko wiedza merytoryczna, ale takt i kultura pedagogiczna , ludzka życzliwość i pokora wobec wysiłku wkładanego przez dziecko w naukę. Nauczyciel nie tylko kieruje rozwojem ucznia, ocenia jego postępy w nauce jest jednocześnie sam przykładem i wzorem osobowym do naśladowania .

Jednym z kluczowych zagadnień jest wypracowanie wałasnego stanowiska na trudności w nauce.

Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia wyraźnie możemy zaobserwować dwa stanowiska patrzenia na trudności w nauce.

1.Pierwsze stanowisko jest zorientowane na ucznia (to znaczy - trudności określane są w kategoriach indywidualnych cech ucznia)

Stanowisko to opiera się na następujących założeniach :

można zidentyfikować grupę dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych,
dzieci te wymagają specjalnego nauczania w związku z trudnościami, z jakimi się borykają,
najlepiej jest uczyć razem dzieci mające podobne problemy,
pozostałe dzieci są normalne i odnoszą korzyści z istniejących form nauczania.

2. Stanowisko zorientowane na program ( to znaczy- trudności są określane w kategoriach zadań, działań oraz warunków istniejących w klasie).

każde dziecko może nieć trudności w szkole,
trudności te mogą być wskazówką, jak należy doskonalić sposoby nauczania wszystkich dzieci,
nauczyciele usiłujący ulepszyć swoje umiejętności zawodowe powinni znajdować oparcie

Podejmując sie pracy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych nauczyciel staje przed koniecznością postawienia sobie szeregu pytań i odpowiedzeniu samemu na nie.

Do zasadniczych pytań możemy zaliczyć poniższe pytania :

1. Które z cytowanych powyżej stanowisk jest mi bliższe ?

Czy potrafię zorganizować środowisko edukacyjne tak, aby zminimalizować skutki niepełnosprawności „ mojego” ucznia ?
Czy umiem zorganizować prace dydaktyczno-wychowawczą w klasie tak, aby wydobyć z ucznia niepełnosprawnego wszystko to, co w nim najlepsze ?
Jaka droga rozwoju „ mojego”- powierzonego mi ucznia będzie optymalna?

5. Czy moje kompetencje zawodowe sa wystarczające ?

Z doświadczenia wiem, że jest to bardzo trudny i złożony problem. Każdy z nas , najpierw jako człowiek, potem jako nauczyciel powinien poszukać szczerej odpowiedzi miedzy innymi na powyższe pytania. Za każdym razem musi odpowiedzieć na nie sam sobie . Każdy przypadek ucznia należy rozpatrywać indywidualnie.Jakąkolwiek koncepcję pracy przyjmie zawsze powinien pamiętać, że jest to triada.

nauczyciel

uczeń

zadania

zgodne z aktualnymi indywidualnymi możliwościami i potrzebami dziecka =

postęp w rozwoju ucznia

Występujące w triadzie zależności łatwo możemy rozszyfrować. Nauczyciel , w naszym konkretnym przypadku może być to np. nauczyciel matematyki, języka polskiego czy jezyka obcego, czyli osoba, która daje określone zadania z zakresu własnego przedmiotu.Wybiera stopień ich trudności i oczekuje, że uczeń je wykona samodzielnie .

Zakładamy, że dobrze zna możliwości i potrzeby ucznia. Uczeń zaś ma poczucie zainteresowania wynikami własnej pracy.

Przekładając to na język praktyki jeśli nauczyciel zna "strefę rozwoju" ucznia, jeśli wie , co uczeń potrafi zrobić sprawnie i dobrze sam - ma szansę dania uczniowi radości z dobrze wykonanej pracy i motywuje go do dalszego wysiłku.

Stymulując jego dalszy rozwój poznawczy przydziela mu zadanie nieco trudniejsze -oparte o "strefę jego najbliższego rozwoju" . Jednocześnie jest otwarty na pomoc i wsparcie ucznia. Przestrzeganie tej zależności warunkuje postęp w rozwoju ucznia.

Przydzielanie uczniowi zadań wykraczających "poza strefę jego najbliższego rozwoju" , to jest zadań, których uczeń nie jest w stanie wykonać nawet przy pomocy nauczyciela bądź innych osób (rodziców, rowieśników) może oznaczać porażkę, a jeśli trwa w stosunkowo dłuższym czasie regres w jego rozwoju poznawczym i zaburzenia w zachowaniu.

Zatem to, czy uczeń bedzie się rozwijał się na miarę swoich możliwości zależne jest w dużej mierze od kompetencji nauczycieli, ktorych napotka na swojej drodze. Odzwierciedleniem tej konkluzji jest sentencja Sante Exiperii

2. Pojęcie kompetencji nauczyciela w ujęciu różnych autorów.

W „ Słowniku języka polskiego” czytamy , że „ kompetencja to zakres czyjejś wiedzy , umiejętności lub odpowiedzialności.” Jest to więc zdolność, umiejętność ludzi do określonego działania , do realizacji postawionych zadań. Na poziom kompetencji ma wpływ środowisko zewnętrzne ,w jakim się znajdujemy , kultura, doświadczenie , wiedza, organizacja, osobowość, samoocena, motywacja wewnętrzna. Kompetentny nauczyciel ma więc wykształcenie odpowiednie do zawodu, uprawnienia do podejmowania decyzji, wypowiadania sądów i ocen związanych z profesją, ma też umiejętności i uprawnienia do działania.

Przyjmując za punkt odniesienia tę definicję to zasadniczo kompetencje nauczyciela pracującego z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych pokrywają się z kompetencjami nauczyciela szkolnictwa specjalnego, a te z kolei stanowią swoistego rodzaju rozszerzenie kompetencji nauczycieli szkoły ogólnodostepnej. Istotnie różnicujący jest tryb nabywania tychże kompetencji przez nauczycieli pracujących w poszczególnych typach placówek.

W literaturze przedmiotu pojawiają się różne koncepcje kompetencji nauczycieli , które mogą być pierwowzorem dla wspólczesnego nauczyciela pracujacego z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Według H. Borzyszkowskiej /H. Borzyszkowska, Osobowość pedagoga specjalnego, „ Szkoła Specjalna” 1983.nr 1 / to :

Organizowanie działalności dydaktyczno- wychowawczej i rewalidacyjnej.
Przekazywanie gruntownej wiedzy ogólnej i zawodowej.
Kształtowanie wiary we własne możliwości działania i wartość osobistą.
Kształtowanie postaw moralno - społecznych.
Wpajanie zamiłowania do pracy i wdrażanie do odpowiedzialności i dyscypliny społecznej.

A. Olszak opierając się na badaniach przeprowadzonych przez amerykański zespół : R. M. Gargiulo oraz F. L. Pigee ( 1979) , w których dokonano próby porównania kompetencje nauczycieli szkół specjalnych z umiejętnościami nauczycieli szkół masowych wskazała takie kompetencje jak:

Umiejętność utrzymywania porządku w klasie i rozwoju samodyscypliny.
Umiejętność motywowania rozwoju uczniów poprzez modelowanie , wsparcie, odwoływanie się do zainteresowań uczniów.
Umiejętność pomocy w rozwoju zdolności społecznych oraz podwyższanie poczucia własnej wartości.
Umiejętność skutecznego wykorzystania technik obserwacyjnych w klasie.
Umiejętność wykorzystania zdolności organizacyjnych w czytaniu, co pozwala podzielić klasę na grupy.
Umiejętność indywidualizacji nauczania w celu zaspokojenia różnorodnych potrzeb uczniów, poprzez techniki typu: intensywniejsze uczenie się przedmiotu , w którym dany uczeń jest dobry, dodatkowe ( alternatywne) zadania, indywidualny kontakt z uczniem , praca w grupach.
Umiejętność posługiwania się odpowiednimi technikami oceniania , w celu systematycznej oceny postępów ucznia.
Umiejętność wykorzystywania sprzętu i środków audiowizualnych w nauczaniu.
Umiejętność rozwoju i krystalizacji własnej filozofii nauczania.
Umiejętność wykorzystywania technik umoŜliwiających jasną ocenę na każdym poziomie wiekowym.
Umiejętność rozumienia funkcjonowania formalnego łańcucha kontroli, podejmowania decyzji, metod porozumiewania się, dostrzegania autorytetu w kaŜdej jednostce i ich wpływ na codzienną pracę w klasie.
Umiejętność w zakresie nauczania , stawiania celów poznawczych , zrozumienia i zastosowania nabytej wiedzy.
Umiejętność określania celów wychowawczych i ich wyników.
Umiejętność układania własnych testów (sprawdzianów).
Umiejętność stosowania głównych załoŜeń regulaminu szkolnego w takich dziedzinach jak: proces kształcenia, przyznawanie świadectw, odpowiedzialność nauczyciela , kary cielesne.
Umiejętność interpretacji wyników uczniów w testach opracowanych przez nauczyciela.

Umiejętność rozumienia prawnych zasad określających funkcjonowanie szkoły.
Umiejętność tworzenia potrzeby kontroli nauczania przez legislaturę stanową i departament edukacji.
Znajomość interakcji zachodzących pomiędzy wzorcami kulturowymi a systemami kształcenia.
Umiejętność wyboru i porównywania różnych postaw filozoficznych.
Umiejętność wyboru z historii edukacji tych idei , które ukształtowały kulturę narodu.
Umiejętność interpretowania wyników uczniów z testów standaryzowanych.
Umiejętność w zakresie znajomości podstawowych zasad finansowania szkół, głównych wydatków i wpływów tychże na funkcjonowanie klasy.

W odniesieniu do tej klasyfikacji ciekawym spostrzerzeniem w zakresie przydatności poszczególnych kompetencji są stanowiska róznych nauczycieli.Dokonując oceny wartościującej nauczyciele szkół specjalnych za najbardziej potrzebną w pracy nauczycieli uznali umiejętność utrzymania dyscypliny w klasie, motywowanie uczniów do pracy, rozwój społeczny . Nauczycieli szkół masowych zaś za najbardziej przydatne uznali umiejętności indywidualizowania procesu nauczania.

Amerykańscy autorzy: N. M. Goble i J. Porter ( 1977) /Informacje podaję za A. Olszak w cyt. już dziele, s. 75./ ⁴uważają że o fachowości nauczyciela jako organizatora i pośrednika w procesie uczenia się decydują następujące kompetencje :

Diagnozowanie- nauczyciel musi umieć ocenić potrzeby edukacyjne jednostki, porównać jej możliwości z materiałem do opanowania . Musi też być świadomy przeszkód natury fizycznej, umysłowej, emocjonalnej czy kulturowej, które mogą się pojawić w procesie nauczania- uczenia się.

Reakcja nauczyciela - nauczyciel odpowiednio reaguje na zdiagnozowane potrzeby, wybiera najbardziej optymalne sposoby komunikacji, zapewnia specjalną pomoc w przypadku specjalnych potrzeb. Musi też umieć tworzyć sytuacje szkolne niewywołujące konfliktów, a jeśli już do takowych dojdzie- powinien umieć je łagodzić.

Ocena- powinna uwzględniać potrzebę każdego ucznia do odczuwania szacunku , uwzględnić jego postępy i prowadzić do pozytywnego wyobrażenia o sobie. Powinna być ona dowodem na poprawność diagnozy i reakcji.

Kontakty osobiste- dotyczą one umiejętności kontaktowania się zarówno w relacjach nauczyciel- uczeń, jak i z kolegami po fachu czy z ludźmi pracującymi w pokrewnych dziedzinach. Bardzo ważne jest wzajemne zrozumienie swoich ról , oczekiwań, szacunek dla odpowiedzialności i umiejętności innych. Zadanie to wymaga od nauczyciela wraŜliwości i zdolności w porozumiewaniu się z innymi ludźmi- nawet tych pozawerbalnych.

Rozszerzenie programu nauczania- nauczyciel powinien postrzegać szkołę jako główną część środowiska, w którym dziecko staje się osobą dorosłą. Dlatego środowisko to musi obejmować wszystko, czego dziecko doświadcza , by być mu pomocne w jego wszechstronnym rozwoju.

6. Odpowiedzialność społeczna- sytuacje tworzone przez nauczyciela muszą uwzględniać cechy osobowe ucznia i jego umiejętności nabywane poza szkołą. Nauczyciel musi umieć rozpoznać czynniki motywowane warunkami społecznymi i uwzględnić je w diagnozowaniu, reagowaniu i układaniu programu. ( np. słabe wyniki w nauce mogą być spowodowane patologią w domu

I. Graudenz - niemiecka autorka (1991)⁵ podkreśla ważność umiejętności tworzenia pozytywnej atmosfery w czasie lekcji. Ta kompetencja jest niejako obowiązkiem każdego nauczyciela , a szczególnie tego pracującego z dzieckiem niepełnosprawnym , które jest wyczulone na ton głosu, sposób mówienia, poruszania się , mimikę drugiego człowieka. Preferowane są więc : spokój, opanowanie, ciepło, życzliwość,

J. Doroszewska ( 1981)⁶ uważa ,że pedagog, powinien rzetelnie znać metody pracy dydaktyczno- wychowawcze , opierać swoją pracę na indywidualizacji i znajomości potrzeb i możliwości dziecka . Obowiązuje go znajomość podstawowych praw fizjologiczno- psychologicznych procesu nauczania oraz stosowanie tej wiedzy w praktyce .

J.Doroszewska wyróżnia również umiejętności terapeutyczne i kompetencje wychowawczo- dydaktyczne nauczyciela.

W zakresie umiejętności terapeutycznych nauczyciel powinien :

znać zalecenia lekarskie i umieć realizować je środkami pedagogicznymi,
tworzyć właściwe warunki zewnętrzne,
mieć indywidualny kontakt na zajęciach z każdym dzieckiem, dojrzeć jego potrzeby i zaspokajać je,
stworzyć uczniom właściwe warunki pracy - zadbać o ich dobre samopoczucie i właściwe stany uczuciowe.
zadbać o oszczędność wysiłkową ucznia,
właściwie ( ilościowo i jakościowo) uczynnić uczniów,
wprowadzać właściwy rytm lekcji z uwzględnieniem rytmów indywidualnych,
h) dostosować program szkolny do warunków wysiłkowych uczniów,

W zakresie kompetencji wychowawczo- dydaktycznych ważna jest:

twórcza koncepcję lekcji i jej właściwą atmosferę,
indywidualny kontakt z każdym uczniem,
bogaty zasób konkretnej wiedzy nauczyciela,
zastosowanie właściwych zasad dydaktycznych oraz dobór odpowiednich środków.
prawdomówność,

Cechy te pozwalają na zbudowanie odpowiedniej atmosfery w czasie zajęć.

J. W. Lerner (1971)⁷wśród kompetencji pedagogiczno- psychologicznych pedagoga wymienia następujące umiejętności:

postawienie diagnozy i zaplanowanie pracy,
odpowiednie instruowanie dzieci,
przeprowadzenie konsultacji ze specjalistami,
dobranie odpowiednich metod pracy,
budowanie w dziecku pewności siebie, radzenia sobie z trudnościami

W. F. Hewett( 1966)⁹ wymienia sześć kompetencji , które konieczne są specjaliście w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym. Zalicza do nich :

-obiektywność,

-dyspozycyjność,

- zaradność,

-wspieranie społeczne,

-znajomość programów szkolnych,

-czynnik intelektualny.

M. L. Bullock i J. R. Whelan (1971)¹⁰ za najważniejsze kompetencje w pracy rewalidacyjnej uznali :

zapewnienie uczniom doświadczeń, w których będą mogli odnieść sukces,
znajomość pedagogiki i psychologii dzieci z różnymi defektami,
znajomość podstawowych potrzeb psychicznych i fizycznych dziecka niepełnosprawnego,
znajomość technik, które służą rozładowaniu napięcia psychicznego uczniów,
umiejętność dostosowania programów nauczania do indywidualnych potrzeb uczniów,
zdolność określania „ granic” kontroli,
umiejętności interpersonalne,

h) umiejętność unikania stereotypowych wymagań stawianych uczniom,

i) znajomość programów nauczania i metod pracy.

3. Opis wybranych kompetencji nauczyciela pracujacego z uczeniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych..

Bez względu na to jakiego autora koncepcję przyjmemy jako wyznacznika zasadniczych kompetencji nauczyciela, niezwykle istotny jest fakt iż , posiadanie tychże kompetencji - bardzo szczególnych umiejętności- dla każdego współczesnego nauczyciela jest niezwykle ważne. Ważne przede wszystkim z uwagi na fakt możliwości realizacji obowiązku szkolnego przez uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych we wszystkich przewidywanych przez system edukacji formach kształcenia,to jest w ramach szkolnictwa: ogolnodostepnego, integracyjnego i specjalnego.

Wychodząc z obecnie preferowanego założenia,że praca nauczyciela w odniesieniu do ucznia o specjalnych potrzebach powinna być nakierowane na dostosowanie programu i procesu nauczania to niezwykle ważne są:

- Kompetencje merytoryczne i dydaktyczno- metodyczne nauczyciela jako organizatora procesu edukacyjnego muszą opierać się na posiadanej i systematycznie pogłębianej przez nauczyciela wiedzy przedmiotowej, pedagogicznej i psychologicznej. Chociaż to takie oczywiste, jednak zbyt rzadko w literaturze pedeutologicznej oraz w toku studiów pedagogicznych jest to akcentowane. A przecież to wiedza nauczyciela miedzy innymi decyduje o stopniu umiejętności pedagogicznych. I to zarówno wiedza kierunkowa- przedmiotowa , jak i ogólna a także z zakresu psychologii rozwojowej i linicznej , pedagogiki specjalnej jest tym czynnikiem, który może go wspomóć w obliczu coraz to nowych wymagań oraz różnorodności stawianych przed nim zadań .

Wiedza ta jest rezultatem wykształcenia, samokształcenia oraz różnych form doskonalenia zawodowego oraz podstawowym wyznacznikiem przydatności zawodowej nauczycieli. Jej ilość i jakość powinny być więc zgodne z racjonalnymi potrzebami procesu nauczania i wychowania wszystkich uczniów, a praca dydaktyczno-wychowawcza opierać sie na nastepujacych zasadach ortodydaktyki:

1.Zasada gruntownej znajomości dziecka i przychodzenia mu z racjonalną, specjalistyczną pomocą.

2. Zasada dostosowania poczynań pedagogicznych do możliwosci i potrzeb uczniów oraz warunków środowiskowych.:

zasada indywidualnych wymagań, metod, doboru środków dydaktycznych oraz organizacji i tempa pracy,

zasada przystępności treści nauczania,
zasada stopniowania trudności

3.Zasada aktywnego i świadomego udziału dziecka w procesie nauczania-uczenia się.

4.Zasada wszechstronnej poglądowości i przykładu.

5.Zasada zintegrowanego oddziaływania (spójność, korelacja wewnątrzprzedmiotowa i międzyprzedmiotowa, współdziałanie specjalistów)

6.Zasada trwałości osiągnięć, umiejętności korzystania z nich i dalszego ich doskonalenia:

zasada systematyczności (planowy i logiczny układ materiał),
zasada trwałości wiedzy (stałe utrwalanie nabytych wiadomości i umiejętności ),
zasada wiązania teorii z praktyką (zastosowanie w życiu codziennym)

Nauczyciel ma prawo wyboru szczególnych metod, form pracy i środków dydaktycznych, kierując się ich skutecznością. Obowiązuje go jednak stosowanie podanych powyżej zasad ortodydaktyki na każdym etapie pracy, począwszy od etapu planowania.

Pracując z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych, szczególnie na II i III etapie edukacyjnym nauczyciel świadomie dokonuje wyboru opierania własnej pracy dydaktycznej na określonych strategiach, metodach i technikach i dostosowuje wymagania programowe i przedmiotowe do potrzeb i możliwosci uczniów. Co za tym idzie świadomie planuje każdą lekcję bądź cykl lekcji. Musi więc przemyśleć metody i formy pracy , przygotować odpowiednie pomoce i środki dydaktyczne. Szczególnie wiele miejsca powinien poświęcić metodom opartym na współdziałaniu. Efektywność tych metod jest niepodważalna zarówno z uwagi na ich efekt dydaktyczny jak i społeczny. Dlatego też uczniowie już od klasy I powinni być stopniowo wdrażani do pracy zarówno samodzielnej jak i zespołowej.

Fakt, że klasa VI szkoły podstawowej i klasa III gimnazjum zamykają kolejne etapy edukacyjne i stanowi zakończenie dziewięcioletniego cyklu kształcenia stawia przed nauczycielami i uczniami określone zadania, a przede wszystkim przygotowanie do egzaminów zewnetrznych. Z punktu widzenia relacji nauczyciel-uczeń zadanie to polega na wyborze takich strategii nauczania , dzięki którym nauczanie będzie bardziej skuteczne, zaś uczenie się zostanie uwieńczone sukcesem. Chodzi o to, by tak planować i prowadzić lekcje, by miały one sens dla uczniów, by rozumieli oni cel tego, co robią. Wówczas nie tylko będą mieli większą chęć do nauki, lecz także będą mogli się cieszyć z samego procesu uczenia się.

Przez pojęcie strategii rozumieć tutaj należy „taktykę, a więc metodę postępowania, umiejętność używania pewnych metod do osiągnięcia zamierzonych celów.

Do szczególnie przydatnych i możliwych do wykorzystania w uczeniu się różnych przedmiotów jest 7 poniższych strategii :

I. Opieranie nowej lekcji na wiedzy zdobytej wcześniej.

II. Wykorzystanie codziennych doświadczeń ucznia.

III. Uświadomienie uczniom funkcjonalności nauki.

IV. Pobudzanie zainteresowania poprzez przytaczanie anegdot, rymowanek

i historyjek.

V. Nawiązywanie do innych przedmiotów.

VI. Wycieczki i samodzielne projekty.

VII. Gry i zabawy dydaktyczne.

Wdrażaniu wyżej wymienionych strategii muszą towarzyszyć zabiegi inicjowane przez nauczyciela, które samym uczniom nie zawsze wydają się sensowne lub konieczne m.in. powtarzanie, uczenie się na pamięć reguł, wzorów, zapamiętywanie poprzez kojarzenie określonych faktów, wydarzeń, sytuacji. Nie trzeba wykorzystywać wszystkich strategii jednak by uczenie się było ciekawym i odkrywczym dochodzeniem do prawd oczywistych powinno ich być dość dużo.

Szersze poznanie wymienionych wyżej strategii powinno pozwolić nauczycielowi na swobodny wybór tych, które są jego zdaniem najbardziej przydatne ze względu na nauczane zagadnienie, temat czy dział programowy, a tym samym poszerzyć jego kompetencje merytoryczne i dydaktyczno- metodyczne.

- Osobowość.

Sam termin osobowość jest wieloznaczny. Można go rozumieć jako psychologiczne właściwości jednostki lub też jako jej kulturowe wyposażenie. Jest to „ całość stałych cech psychicznych i mechanizmów wewnętrznych regulujących zachowanie się człowieka- indywidualność”.Można więc mówić o „ osobowości zawodowej „ czy też „ osobowości profesjonalnej” lub „ osobowości pracowniczej” ^/M. Chjnacka- Mańczak, Model osobowościowy nauczyciela w świetle współczesnej literaturypedeutologicznej, Piła, s. 2./

Wychodząc z założenia, że nie ma efektywnego procesu nauczania uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych bez jednoczesnego oddziaływania wychowawczego. Dlatego rozpatrując osobowość tegoż nauczyciela określam go mianem "nauczyciel-wychowawca"

Osobowość "nauczyciela - wychowawcy " rozpatruję w obrębie trzech obszarów:

-Obszar pierwszy to : obszar związany z działaniami związanymi z dobrym poznaniem samego ucznia, jego mocnych i słabych stron w rozwoju, rozmiaru trudności jakie ma w nauce . Działania te są złożone i w dużej mierze powinny dotyczyć rozpoznania przyczyn trudności ucznia w trzech podobszarach , a mianowicie:

1) trudności wynikajacych z nieprawidłowości w rozwoju ucznia : fizycznym, poznawczym, emocjonalnym ,

2) trudności wynikajacych z nieprawidłowo funkcjonującego środowiska rodzinnego,

3) trudności wynikajacych z nieprawidłowo funkcjonującego środowiska szkolnego,

Efektywność tej diagnozy pedagogicznej powiązana jest mocno i przez nauczyciela,.

-Obszar drugi to: obszar zwiazany z postrzeganiem swojej pracy , jest stosunek do własnej pracy, motywacja wewnetrzna i zewnętrzna, odpowiedzialność zawodowa , prezentowany system wartości. Obszar ten ma wymiar w dużej mierze emocjonalny . Zawierają się w nim etyka zawodowa, potrzeby i postawy nauczyciela, postrzeganie niepełnosprawności .

-Obszar trzeci to : obszar obejmujacy działania wynikające z podstawowych obowiązków i zadań nauczyciela między innymi znajomości i stosowania obowiazujacego prawa oświatowego oraz z innych indywidualnych cech jego osobowości.

W dużej mierze w tym obszarze mamy do czynienia ze spostrzeganiem i rozumieniem "ucznia- wychowanka" jako odrębnej jednostki i jako członka zespołu klasowego. Z umiejetnością organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego w klasie , postrzegania funkcjonowania szkoły jako całości i osobistego przekonania o własnej kompetencji zawodowej

Przedstawiona wyżej interpretacja osobowości nauczyciela- wychowawcy koresponduje ze stanowiskiem Cz. Banach (Cz. Banach , Cechy osobowościowe nauczycieli, „ Nowa Szkoła” 1995, nr 3 s. 37-40.) ,który również osobowość nauczyciela- wychowawcy przedstawia w obrębie trzech struktur:

Poznawczej - działania polegające na spostrzeganiu i rozumieniu ucznia- wychowanka.
Motywacyjnej- system wartości, potrzeby i postawy nauczyciela.
Czynnościowej- prakseologiczno- pedagogiczną.

Cz.Banach podkreśla,że „ na układ właściwości osobowych nauczyciela składają się zintegrowane składniki-właściwości: światopogląd, zainteresowania, motywacje, zdolności, inteligencja, mechanizmy temperamentalne, charakterologiczne i samoregulujące. Wszystkie one uczestniczą w procesach interakcji , tworzą różnorodną i otwartą sieć relacji między nauczycielami i uczniami, ale także pomiędzy nauczycielami i rodzicami oraz środowiskiem lokalnym, nauczycielami a dyrektorem i nadzorem pedagogicznym”.grupuje pożądane cechy nauczyciela w 5 grup tematycznych. Dokonuje tego na podstawie literatury, własnych sondaży , badań oraz konsultacji z nauczycielami, dyrektorami szkół oraz pracownikami naukowymi - pedagogami. Myślę, ze wykaz tych cech jest interesujący. Co prawda , dotyczy on nauczyciela szkoły masowej, niemniej uważam, że pedagog pracujacy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych równiez winien je posiadać.

Cechy - właściwości osobowe: dostępny, bezpośredni, „ kontaktowy”, szanujący godność uczniów, niezłośliwy, akceptujący młodzież taką, jaką jest, tolerancyjny, obowiązkowy, zdyscyplinowany, sumienny, wytrwały, dobry organizator, pogodny, opiekuńczy, serdeczny, kulturalny , taktowny, samokrytyczny wobec własnej pracy, elastyczny w postępowaniu, życzliwy, miły, sympatyczny, mający poczucie humoru i pogodę ducha, skromny, mądry życiowo, zaangażowany społecznie, odważny w wyrażaniu swoich poglądów, mający własne zdanie, prostolinijny, spontaniczny, autentyczny, budzący zaufanie, bezinteresowny, mający wysokie walory moralne, sprawiedliwy, dyskretny, umiejący się przystosować do zmian społecznych i oświatowych, pomysłowy i samodzielny w podejmowaniu akcji i przedsięwzięć, nie posiadający nałogów, cierpliwy, zrównoważony emocjonalnie, spokojny, umiejący pokonywać trudności, koleżeński, lojalny, solidarny wobec własnej grupy zawodowej, wielkoduszny, posiadający określone wartości i postawę ideową, optymista.
Cechy- właściwości intelektualne: inteligentny , mądry , zdolny, mający wysoki poziom wiedzy , kwalifikacji, sprawność intelektualną i szerokie zainteresowania, samodzielny w myśleniu, twórczy w formułowaniu problemów i poglądów, spostrzegawczy i z żywą wyobraźnią, powściągliwy w wyrażaniu opinii, sądów i ocen.
Właściwości - cechy dydaktyczne ( prakseologiczno- pedagogiczne) : mający odpowiednią i aktualna wiedzę merytoryczną, dobrze przygotowany metodycznie, stosujący różne metody dydaktyczne oraz środki dydaktyczne w tym nowoczesną technologię kształcenia, znający podstawy pedagogiki i psychologii oraz uznający ich przydatność, pracowity, utozsamiający się z pracą zawodową i zaangażowany w nią, znający dzieci, ich potrzeby i możliwości, lubiący dzieci, odpowiedzialny za uczniów przed uczniami , rodzicami i władzami, wymagający od siebie i innych, konsekwentny i dociekliwy, obiektywny, bezstronny, sprawiedliwy w ocenianiu i załatwianiu spraw, utrzymujący partnerskie i systematyczne kontakty z rodzicami , chętnie udzielający fachowej porady, samodzielny, twórczy, poszukujący nowych metod i środków, ambitny, odważny, postępowy, przestrzegający przepisów i dyrektyw, dążący do wzbogacenia bazy dydaktycznej szkoły, umiejący dobrze planować pracę własną i zespołu, aktywizujący uczniów i stosujący indywidualizację w nauczaniu i poznawaniu uczniów, stosujący demokratyczny ( motywacyjny) styl kierowania i wspomagający samorządność uczniów, dostrzegający i podkreślający osiągnięcia i postępowanie uczniów , nagradzający i wyróżniający ich, wytwarzający poczucie bezpieczeństwa i warunki osiągania powodzeń i sukcesów przez uczniów, uznający mądre kompromisy, umiejący korzystać z różnych źródeł informacji.
Cechy- właściwości wychowawcze: otwarty na problemy młodzieży , traktujący ją podmiotowo, zajmujący się chętnie pracą z młodzieżą, emocjonalnie związany z nią, przychylny i potrafiący sobie zjednać uczniów swą postawą, wyrozumiały, opiekuńczy, posiadający autorytet osobisty i ideową postawę patrioty , demokraty i humanisty, dotrzymujący słowa i obietnic, rozumiejący uczniów, służący im poradą w przezwyciężaniu kłopotów, zgłębiający wiadomości o życiu środowiska lokalnego.
Cechy - właściwości zewnętrzne: schludny wygląd, dobra prezencja ogólna, dbający o zdrowie fizyczne i psychiczne, odporny na trudności w pracy, ekspresyjnie przekazujący informacje, kulturalny sposób bycia ( miły, sympatyczny , budzący zaufanie), właściwie układający sobie stosunki międzyludzkie w rodzinie i środowisku, interesujący się sukcesami i kłopotami innych ludzi.

H. Borzyszkowska w swich publikacjach wiele miejsca poświęciła modelowi jakim powinien odpowiadać pedagog specjalny . Model ten w dużej mierze przystaje do modelu osobowości jaki powinien prezentowac wspólczesny nauczyciel pracujacy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych . Poniewaz w istniejacych realiach może nie posiadać formalnego pełnego przygotowania w zakresie pedagogiki specjalnej, ale z racji tego ,że pracuje z jednostkami niepełnosprawnymi, powinien swoja wiedzę w tym zakresie porzerzać i uzupełniać, aby lepiej :

rozumieć wartość społeczną swojej pracy i charakteryzować się specjalnym stosunkiem do jednostki upośledzonej; nie może być sentymentalny, tkliwy , ale musi się odznaczać racjonalną organizacją opieki rewalidacyjnej,
rozumieć problem indywidualności i otoczyć dużą troską każdą jednostkę, by wprowadzić ją na właściwą drogę rewalidacji ; musi więc odznaczać się wnikliwością poznawczą i badawczą dociekliwością,
czuć się wyjątkowo odpowiedzialny za organizowany proces dydaktyczno-wychowawczy z jednostką upośledzoną, współpracować z różnymi specjalistami, rodziną , bliższym i dalszym środowiskiem społecznym ( powinien umieć dobrze organizować taką współpracę oraz posiadać łatwość w nawiązywaniu kontaktów z różnymi osobami),
wykazywać się wyjątkowym zaufaniem i przychylnością do jednostek niepełnosprawnych, które często cechuje brak wiary we własne siły, poczucie niższości, zahamowania, frustracje.
być optymistą , gdyż rezultaty jego pracy albo są bardzo skromne, albo trzeba na nie długo czekać.

4. Kompetencje interpersonalne i komunikacyjne.

We współczesnym społeczeństwie komunikacja interpersonalna odgrywa coraz ważniejszą rolę. Dlatego od najmłodszych lat należy uczyć dzieci umiejętności prezentowania i obrony własnego zdania, rzetelnej argumentacji, ale też wysłuchania innych i zrozumienia odmiennego punktu widzenia.

Również w procesie edukacyjnym ważne jest , by osoby biorące w nim udział ( nauczyciele i uczniowie) potrafiły skutecznie komunikować się, respektując zasady partnerskiego i podmiotowego traktowania się.

Nauczyciel , a tym bardziej nauczyciel szkoły specjalnej, jest tym, który powinien inicjować i kontrolować sprawną komunikację interpersonalną.

Dlatego też uważam, że kompetencje interpersonalne pedagoga specjalnego są bardzo istotne. Obejmują one nie tylko jego wiedzę ( językową, kulturową, społeczną), ale też umiejętność posługiwania się nią w sytuacjach komunikacyjnych adekwatnych do warunków i oczekiwań ich uczestników.

Poprzez komunikację interpersonalną można rozumieć „ proces wymiany informacji między dwoma osobami” albo też „ wymianę informacji między nadawca i odbiorcą , przy czym przekaz treści następuje za pośrednictwem jakiegoś kanału; zakłada się ,że przyjazna informacja ( komunikat) ma wpływ na zachowania odbiorcy”⁴⁸. W pracy nauczyciela komunikacja przebiega między nim a różnymi podmiotami , np.:

nauczyciel- uczeń,

nauczyciel- rodzice ucznia,

nauczyciel- instytucja, w której pracuje i jej podmioty,

nauczyciel- nadzór pedagogiczny,

nauczyciel- instytucje kształcenia i doskonalenia nauczycieli, - nauczyciel- szeroko rozumiane środowisko, w którym pracuje,

nauczyciel- j ego rodzina. Komunikacja interpersonalna może być jednostronna lub dwustronna. Dialog jest wtedy rozumiany jako rozmowa , która nie ma określonych reguł metodycznych . Nadawca komunikatu jest jednocześnie odbiorcą.

Istotne znaczenie w tej komunikacji ma więc język werbalny ( to najczęściej występujący kod) i niewerbalny ( mimika , gesty , spojrzenia) , poniewaŜ komunikaty zawierają nie tylko treść, ale i informację o relacjach łączących rozmówców

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
PRACA NAUCZYCIELA Z UCZNIEM O SPECJALNYCH POTRZEBACH?UKACYJNYCH
Wskazówki dla nauczycieli, Pedagogika dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Dysleksja
ZASADY I METODY PRACY Z UCZNIEM O SPECJALNYCH POTRZEBACH EDUKACYJNYCH, przedszkole, podyplomówka, ol
Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych 2 (3), Pytania do licencjata kolegium nauczycielskie w
21. Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych w placówce opiekuńczo - WYCHOWAWCZEJ, Pytania do l
Scenariusz Zajęć, STUDIA, PS, SEMESTR III, PRACA Z UCZNIEM ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI EDUKACYJNYMI
Model pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami?ukacyjnymi
W ramach spotkań zespołu samokształceniowego nauczycieli pracujących z uczniami upośledzonymi w sto
Modele pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Model pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Specjalne potrzeby edukacyjne
Zaburzenia orientacji przestrzennej, Pedagogika dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych
ZADANIA I KOMPETENCJE NAUCZYCIELA W NAUCZANIU ZINTEGROWANYM(1), Studia
kompetencje nauczycili w komunikacji
Praca z dzieckiem o specjalnych potrzebach?ukacyjnych
Techniki plastyczne w terapii dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Niepełnosprawność intele
kompetencje nauczyciela w unii europejskiej

więcej podobnych podstron