Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku.
Obrady Okrągłego Stołu rozpoczęły w Polsce w lutym 1989r. transformację systemową. Obejmuje ona społeczeństwo, gospodarkę, ustrój państwowy i życie polityczne. Forma tych przemian ma charakter ewolucyjny, natomiast treść dokonywanych przeobrażeń nosi znamiona rewolucyjne. Transformacja systemowa prowadzi do gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego.
Załamanie i upadek starego systemu wymusza zbudowanie nowego. Oznacza to konieczność tworzenia nowych norm, reguł i instytucji. Dotychczas przeprowadzano wolne wybory na urząd prezydenta i wybory parlamentarne oraz samorządowe. Równocześnie powstały nowe instytucje społeczeństwa obywatelskiego, a także partie polityczne, stowarzyszenia i związki pracodawców. Związki zawodowe zmieniały sposób działania.
W okresie transformacji następują przemiany w strukturze społeczeństwa, w obrębie interesów grupowych oraz świadomości społecznej.
Okres realnego socjalizmu pozostawił po sobie strukturę społeczną obejmującą klasę robotniczą, chłopów i inteligencję. Realizowana idea walki klas, powojenna migracja, przyspieszona industralizajca w decydujący sposób wpłynęły na układ stosunków społecznych. Ziemiaństwo i burżuazja w zasadzie przestały istnieć. Dawna inteligencja straciła na elitarności, ponieważ pojawiła się wielka grupa nowej tzw. inteligencji pracującej. Nastąpiła masowa migracja ludności wiejskiej do miast, wzrosła liczebnie klasa robotnicza. Interesy grupowe były podporządkowane systemowi państwowej dystrybucji dóbr. I tak np.: położenie społeczne robotnika zależało od tego, jakie były zamierzenia scentralizowanej władzy wobec gałęzi przemysłu, w której pracował. Pozycja społeczna chłopa mniej zależała od tego, że był on właścicielem swojego gospodarstwa, a bardziej od aktualnych celów polityki rolnej. Świadomości społecznej zostały z jednej strony ugruntowane wartości typowe dla państw realnego socjalizmu, takie jak: egalitaryzm, skłonności do bierności, podwójna moralność. Z drugiej strony w całym minionym okresie naród zachowywał wewnętrzną, suwerenną, duchową i historyczną tożsamość.
Gospodarka rynkowa otwiera drogę do rozwiniętego sektora usług i pojawienia się warstwy średniej. Umożliwiają to nowe formy własności i uregulowania prawne dopuszczające różnorodne możliwości podejmowania działań gospodarczych ( wszystko, co nie jest zakazane jest dozwolone ). Formują się instytucje, reprezentujące interesy różnych grup społecznych ( np. zrzeszenia pracodawców, kluby biznesmenów ). Przedstawiają je gremiom decyzyjnym, uczestnicząc w negocjacjach dotyczących problemów społeczno - gospodarczych (np. Komisja Trójstronna Rządu, Związków Zawodowych i Zrzeszeń Pracodawców ).
Za przemianami, na drodze do gospodarki rynkowej i parlamentarnej nie nadążają zmiany w świadomości społecznej. Wszystkie pozytywne strony kapitalistycznej gospodarki są akceptowane, ale sposoby dochodzenia do niej budzą różne odczucia. Niejednokrotnie rodzi się frustracja, u której podstaw leży rozdźwięk miedzy chęcią życia w kapitalistycznym dobrobycie, a rosnącymi obawami przed wiodącą do niego drogą. Wiele grup społecznych oczekuje nadal na dokonywanie przez państwo takiego podziału dochodu narodowego, w którego wyniku grupy te osiągnęły by większe korzyści. Z trudem następuje zmiana zachowań, choć jest konieczna w procesie dokonujących się przeobrażeń. Coraz częściej jednak pojawia się skłonność do ponoszenia ryzyka i chęci konkurowania.
Dokonująca się transformacja systemowa jest drogą przechodzenia od państwa autorytarnego do państwa demokratycznego. W latach 90 nastąpiły jakościowe zmiany zasad ustrojowych, instytucji i mechanizmu, składających się na system polityczny. Przyjęcie w 1997 roku nowej pełnej ustawy zasadniczej zakończyło okres swoistego prowizorium konstytucyjnego.
Jakościowej transformacji uległy zasady ustrojowe. Nastąpiło przejście:
- od zasady jednolitej władzy państwowej, do zasady podziału władz
- od monopolu partii komunistycznej, do konstytucyjnych gwarancji dla pluralizmu politycznego
- od państwa prerogatywnego z obowiązującą zasadą praworządności socjalistycznej, do państwa prawa
- od zasady suwerenności ludu pracującego, miast i wsi, do zasady suwerenności narodu.
Przeobrażeniom uległy instytucje prawno - polityczne. Wprowadzono urząd prezydenta wyłanianego w wyborach powszechnych i bezpośrednich, wiec mającego silną legitymizacje. Ścisłemu powiązaniu głowy państwa z rządem, towarzyszyło oddzielenie kompetencji władzy wykonawczej od kompetencji parlamentu. Równocześnie znacznemu wzmocnieniu uległ rząd. Wprowadzono dwuizbowość parlamentu ( Sejm i Senat ) i rozbudowano jego funkcje kreacyjną i kontrolną. Umocniono władzę sadową poprzez wprowadzenie nowych rozwiązań instytucjonalnych, np.: utworzenie Krajowej Rady Sądownictwa, i normatywnych, np.: ostateczny charakter orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego.
Wprowadzono nowe mechanizmy ustrojowe usprawniające procesy decyzyjne i stwarzające przesłanki dla sprawności i efektywności funkcjonowania systemu politycznego. Należą do nich m.in.: sposób (procedura ) powoływania rządu, konstruktywne wotum nieufności, możliwość rozwiązania parlamentu przez prezydenta, klauzula zaporowa w wyborach do Sejmu.
Zgodnie z europejskimi standardami rozbudowano prawa i wolności człowieka i obywatela. Stworzono prawne gwarancje ich przestrzegania. Przywrócono instytucje samorządu i rozbudowano różne jego formy.
Nie został jeszcze zakończony proces upodmiotowienia samorządu terytorialnego. Ciągle jest otwarty problem ostatecznego podziału kompetencji między administracją rządową, a samorządową.
Obok rozwiązań prawnych, decydujący wpływ na rzeczywisty kształt ustroju państwowego ma praktyka polityczna. Dotychczasowy przebieg transformacji systemowej w Polsce wskazuje, że ciągle brakuje nowoczesnych i w miarę trwałych struktur politycznych. Pozytywnym zjawiskiem jest stopniowe ograniczenie liczby i wzmacnianie się liczących partii politycznych. W następstwie wyborów parlamentarnych w 1991 roku do Sejmu weszły 24 ugrupowania, w roku 1993 sześć ugrupowań, a w 1997 roku już tylko pięć ugrupowań. Wyrazem umacniania się demokracji było podporządkowanie się politycznych sił wynikom wyborów parlamentarnych ( 1991, 1993, 1997 ), prezydenckich ( 1991, 1996, 2000 ) i samorządowych.
Transformacja systemowa nie została jeszcze zakończona. O jej trwaniu świadczy ścieranie się tendencji autorytarnych i demokratycznych.
Transformacja w sferze gospodarki jest to proces przechodzenia od gospodarki nakazowo - rozdzielczej do gospodarki rynkowej. Te jakościowe przeobrażenia wymagają zmian w wielu dziedzinach życia społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza w trzech:
1. Sfera materialno-techniczna. Przed II wojną światową, gospodarka państwa polskiego była oparta głównie na tradycyjnym rolnictwie. Nowoczesny przemysł, będący w początkowym stadium rozwoju, należał w przeważającej mierze do państwa i kapitału zagranicznego. Niezależnie od wszystkiego, co pozytywnego osiągnięto, również okres Polski Ludowej pozostawił m.in.: wadliwą strukturę przemysłu, wyrażającą się w nadmiernym rozwoju przemysłu ciężkiego i niedorozwoju gałęzi przemysłu lekkiego stosującego nowoczesne technologie, dominację sektora państwowego w przemyśle, budownictwie, transporcie i handlu, malejącą efektywność wykorzystywania zasobów, nierównowagę gospodarczą w postaci niedoboru dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych, rozregulowaną sferę finansów, czego następstwem stała się rosnąca inflacja, sztuczny system cen i kursów walutowych, rozbudowane dotacje i deficyt budżetowy. Wymusiło to podjęcie radykalnych działań modernizacyjnych, które maja prowadzić do restrukturyzacji gospodarki narodowej.
2. Sfera instytucjonalna. Konieczna okazała się zmiana zakresu i sposobu działania urzędów i instytucji. Niezbędne było określenie na nowo udziału państwa w procesach gospodarczych, a zwłaszcza rozstrzygnięcie czy i w jakim zakresie państwo powinno być właścicielem i w jakim stopniu powinno interweniować funkcjonowanie gospodarki. Potrzebą stało się znalezienie odpowiedniej formuły działania związków pracodawców i pracobiorców, stworzenie nowego uregulowania prawnego, odpowiedniego dla gospodarki rynkowej
3. Sfera świadomości społecznej. Dokonująca się reforma gospodarcza wymaga innej świadomości społecznej. Trzeba przezwyciężyć bariery świadomościowe, ukształtować postawy aktywne, prowadzące do ukształtowania przedsiębiorczości i zlikwidowania bezradności jednostek i grup społecznych, wyeliminować natomiast postawy wyczekiwania na paternalizm państwowy jako stan naturalny.
W przechodzeniu od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki rynkowej stosowano różne warianty działania. W krajach europy postkomunistycznej przyjęły się:
- wariant umiarkowany, zastosowany na Węgrzech, zakłada stopniowe przeobrażenia strukturalne i instytucjonalne połączone z próbą ochrony poziomu życia społeczeństwa i pobudzenia wzrostu gospodarczego
- wariant wstrząsowy, wybrano i zastosowano w Polsce. Strategicznym celem programu była stabilizacja gospodarki i przekształcenie jej w gospodarkę rynkowa. Podstawowe założenia tego rozwiązania, to: wewnętrzna wymienialność złotówki, zaprzestanie praktyki dopłacania przez państwo do wytwarzanych produktów, co znajdowało wyraz w cenie skalkulowanej poniżej rzeczywistej wartości towaru, zrównoważenie budżetu państwa i ściśle kontrolowana polityka monetarna, utrzymanie stabilnego kursu wymiany walut, zwalczanie inflacji, szybka prywatyzacja.
Strategię tę znaną pod nazwą: plan Balcerowicza, realizowały z niewielkimi zmianami wszystkie rządy wywodzące się z obozu Solidarności. Podstawowe założenia reformy były również realizowane przez sformułowaną w 1993 roku koalicje SLD - PSL. Brak spójności koalicji i zarysowujące się podziały interesów zahamowały lub opóźniły tempo niektórych przekształceń, np.: w zakresie prywatyzacji, rent i emerytur, struktury sektorów gospodarki. Są one kontynuowane przez koalicje AWS - UW, rządzącą od 1997 roku i mniejszościowy rząd AWS od maja 2000 roku.
W 1999 roku zapoczątkowano cztery wielkie reformy ustrojowe: terytorialno - administracyjną, oświatową, w zakresie ochrony zdrowia 1991, 1996, 2000 i ubezpieczeń społecznych.
Dokonująca się w latach 1990 - 1999 transformacja gospodarki stworzyła podstawy gospodarki rynkowej. Osiągnięto stabilizacje kursu wymiany walut, wprowadzono ceny rynkowe, zduszono hiperinflacje, wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotego, zlikwidowano dolaryzacię gospodarki, stworzono rynek konsumenta, doprowadzono do umorzenia przez Kluby Paryski i Londyński znacznej części długu, otwarto gospodarkę na zewnątrz, a ponadto wynegocjowano pomoc bezzwrotną i kredytową z zagranicy. Wystąpiły jednak trudności w realizacji prywatyzacji, spowodowane zarówno brakiem globalnego programu tego przedsięwzięcia, jaki i nieuregulowanym prawem własności. Ciągle jeszcze istnieje deficyt budżetowy.
Przeciwnicy wariantu wstrząsowego wskazują na: brak elastyczności w realizacji programu zmian, dyskryminowanie sektora państwowego i spółdzielczego, nadmiernie restrykcyjną politykę fiskalną, kredytową i dochodów, dopuszczenie nieograniczonego importu dóbr konsumpcyjnych.
Dotychczasowy przebieg transformacji pozwala określić bariery rozwoju. Należą do nich w szczególności:
- bariera rynku, a wiec przede wszystkim brak dostatecznie rozwiniętych instytucji rynkowych, niekorzystna struktura produkcji oraz niedostateczne zmiany własnościowe.
- bariera kadrowa, przejawiająca się między innymi w słabym przygotowaniu kadr menadżerskich, słabej znajomości i niepełnym rozumieniu nowych zasad ekonomicznych oraz zbyt wolnej przebudowie mentalności społecznej.
- bariera kapitałowa, tzn.: brak kapitału, przede wszystkim na modernizację przedsiębiorstw przekształcenia strukturalne w gospodarce, proces prywatyzacji
- bariera nierozwiniętej w wystarczającym stopniu infrastruktury ( np.: telefonizacja, zły stan dróg ).
W dobie transformacji ustrojowej pojawiły się zagrożenia stwarzające bariery w przechodzeniu do demokracji parlamentarnej i efektywnej gospodarki rynkowej. W sferze gospodarki są to nakładające się na siebie objawy kryzysu strukturalnego ( to znaczy przerost zatrudnienia i niewłaściwa struktura własności w rolnictwie, dominacja gałęzi przemysłu ciężkiego, a jednocześnie słaby rozwój niektórych gałęzi przemysłu lekkiego i usług ) i koniunkturalnego oraz nierówny podział kosztów reform w społeczeństwie. Przeobrażenia w systemie politycznym spowodowały z jednej strony przywracanie praw i wolności indywidualnych i zbiorowych, z drugiej zaś strony wyzwalały aspiracje polityczne. Ich następstwem jest pluralizm społeczny i polityczny, ale i związane z tym objawy niestabilności politycznej.
Wszystkie te zjawiska osłabiają siłę społeczeństwa obywatelskiego i utrudniają przechodzenie do ustroju demokratycznego. Promowanie kultury obywatelskiej i instytucji demokratycznych, konsekwencja w realizowaniu reform ekonomicznych, wyraźne zakreślenie granic władzy państwowej, są niezbędne dla pokonywania zjawisk kryzysowych i tworzenia koniecznych zabezpieczeń przed odrodzeniem się tendencji autorytarnych.