Transformacja polityczna w krajach Europy Środkowej i Wschodniej odnosi sie do działań, które wiążą się z przechodzeniem od komunistycznego systemu monopartyjnego do pluralizmu politycznego, to jest do otwartej konkurencji o głosy wyborców jako sposobu uzyskiwania i utrzymywania władzy w kraju. Transformacja gospodarcza oznacza przechodzenie od gospodarki socjalistycznej, szczególnego przypadkunierynkowego systemu gospodarczego, do gospodarki rynkowej, w której rośnie udział własniści prywatnej. Transformacja gospodarcza jest więc synonimem reformy rynkowej. Ponadto transformacja gospodarcza obejmuje, tam gdzie jest to konieczne, stabilizację makroekonomiczną.
Istotą transformacji gospodarczej i politycznej jest zatem zmiana systemu instytucjonalnego danego kraju, to znaczy jego infrastruktury prawnej i organizacyjnej, którą tradycyjnie dzieli się na system polityczny i gospodarczy.
Transformacja systemowa nie była pierwszą próbą zmiany modelu funkcjonowania gospodarki nakazowo-rozdzielczej w gospodarkę rynkową. Próby takie podejmowano w Polsce od połowy lat 50-tych. Reformatorzy dążyli do poprawy systemu a nie do zrywania z nim. Szukano sposobów realizacji tak zwanej trzeciej drogi w postaci socializmu rynkowego. Dla zasadniczych zmian brakowało szerszego i trwalszego poparcia społecznego oraz zdecydowanej pomocy zewnętrznej.
Gospodarka polska u progu transformacji systemowej charakteryzowała się następującymi cechami:
• Malejąca aktywność wykorzystania zasobów
• Wadliwa struktura przemysłowa, która odznaczała się nadmiernym rozwojem branż ciężkich i niedorozwojem lekkich oraz słabym rozwojem gałęzi stosujących nowoczesne technologie
• Nierównowagą gospodarczą w postaci niedoboru dóbr konsumpcyjnych
i inwestycyjnych
• Dominacja sektora państwowego w przemyśle
• Rozregulowaniem sfery finansów, mający swój wyraz w rosnącej inflacji, sztucznym systemie cen i kursów walutowych, rozbudowanych dotacjach
i deficycie budżetowym.
W końcu lat osiemdziesiątych długotrwały kryzys i rozkład nakazowo-rozdzielczych mechanizmów zarządzania doprowadził do całkowitego upadku gospodarki . Niedostatek podaży towarów był coraz większy w stosunku do strumienia pieniądza. Nasiliła się hiperinflacja, a wraz z nią postępowała deprecjacja złotego. Stopa życiowa obniżała się z każdym mięsiącem.
W tym czasie zaktywizowała swoją działalność „solidarnościowa” opozycja, która domagała się oprócz żądań ekonomicznych, spełnienia podstawowych postulatów politycznych, tj. Uznania pluralizmu związkowego i dopuszczenia opozycji do władzy. Sytuacja w kraju zmusiła wladze do podjęcia rozmów z opozycją.
Z inicjatywy generalów Wojciecha Jaruzelskiego i Czelawa Kiszczaka doszło do obrad tzw. „Okrągłego Stołu” (6 luty - 5 kwietnia 1989 roku).
Po długich negocjacjach uzgodniono podstawowe kierunki przeobrażeń systemowych w Polsce, tj. wprowadzenie pluralizmu politycznego i społeczno-zawodowego. Władze zgodziły się na częściowo demokratyczne wybory, przywrócono drugą izbę parlamentu - Senat oraz urząd Prezydenta. W płaszczyźnie ekonomicznej porozumienie dotyczyło m. in. rozwoju samorządności i partycypacji pracowniczej, swobodnego kształtowania się struktury własnościowej, rozwoju stosunków rynkowych i konkurencji, likwidowania pozostałości systemu nakazowo-rozdzielczego, prowadzenia jednolitej polityki finansowej wobec przedsiębiorstw oraz podporządkowania selekcji kadr kierowniczych w przedsiębiorstwach kryterium fachowości.
Rząd Rakowskiego, który podjął działania liberalizujące gospodarkę, równocześnie okazał się bardzo hojny w podnoszeniu płac oraz udzielaniu oraz udzielaniu przedsiębiorstwom państwowym rozmaitych ulg i dotacji. Związane to było po części z wykonywaniem ustaleń zawartych przy Okrągłym Stole i z przedwyborczą chęcią pozyskania elektoratu, po części zaś ze słabością rządzącej ekipy, niezdolnej do przeciwstawienia się narastającym tendencjom roszczeniowym. Po ustawowym wprowadzeniu indeksacji płac (lipiec) oraz urynkowieniu cen żywności (sierpień) nastąpił gwałtowny wzrost inflacji. W sierpniu wyniosła ona 39,5%, we wrześniu 34,4%, zaś w październiku 54,8%. Nowy rząd zmuszony był rozpocząć urzędowanie od wystąpienia do Sejmu o podwyższenie deficytu budżetowego o 1,5 bln złotych, ponieważ w pustej kasie brak było środków na bieżące wydatki. W efekcie deficyt budżetowy w 1989 roku osiągnął skalę 8% PKB. Rozwijająca się inflacja była najgroźniejszym przejawem kryzysu ekonomicznego, ale na zły stan gospodarki wpływały także czynniki o strukturalnym charakterze: marnotractwo i nieefektywna produkcja, spowodowane brakiem mechanizmów rynkowych, praktyki monopolistyczne, wadliwa struktura zatrudnienia, ogromne zadłużenie zagraniczne, niska wydajność pracy.
Wybory do Sejmu i Senatu 4 czerwca 1989 roku były wydarzeniem historycznym. Wygrała je zdecydowanie tzw. „drużyna” Lecha Wałęsy. „Solidarność” uzyskała, zgodnie z warunkami ustalonymi przy Okrągłym Stole 35% miejsc w Sejmie i 99% w Senacie, do którego wybory były w pełni wolne. W ten sposób zakończył się monopol władzy jednej partii. W sierpniu stanowisko premiera objął Tadeusz Mazowiecki,
dotychczasowy działacz „solidarnościowej” opozycji.
PLAN BALCEROWICZA
Premier Tadeusz Mazowiecki w przemówieniu sejmowym w końcu sierpnia 1989 roku przedstawił program reform polityczno-gospodarczych. W Polsce rozpoczął się okres transformacji ustrojowo-systemowej. W nowym rządzie komuniści zachowali tylko 4 teki. Wicepremierem do spraw gospodarczych i ministrem finansów został Leszek Balcerowicz, ekonomista i działacz „Solidarności”. Nowa ekipa gospodarcza jeszcze w 1989 roku podjęła pierwsze działania mające na celu zmiejszenie deficytu budżetowego. Doprowadzono do szybkiego zwiększenia stopy procentowej w bankach, co ograniczyło rozmiary strat, na jakie narażały skarb państwa udzielane wówczas kredyty. Zrezygnowano z większości istniejących jeszcze dotacji do cen mięsa, chleba i innych artykułów, a także ograniczono zakres indeksacji płac. Podniesiono ceny alkoholu, opłaty celne i opodatkowano kantory wymiany walut. Natomiast podjęta wówczas decyzja o nieustalaniu minimalnych cen skupu płodów rolnych, stanowiła początek konflikturządu Mazowieckiego ze środowiskami wiejskimi. Równolegle z tymi dziłaniami przygotowano uałożenia pakietu stabilizacyjego, mającego wejść w życie wraz z nowym rokiem. Program, którego podstawowe założenia ołoszono w październiku 1989 roku przewidywał trzy podstawowe kierunki działania: reformę finansów państwa i odzyskanie równowagi budżetowej, wprowadzenie mechaniznów rynkowych, zmianę struktury własnościowej gospodarki.
Pierwszy z wymienionych celów zamierzano osiągnąć przede wszystkim poprzez zniesienie automatycznej indeksacji płac i gwałtowne zahamowanie ich wzrostu.
Te z cen, które miały pozostaćpod kontrolą rządu (np. węgla, energii elektrycznej, gazu, paliw, biletów PKP i PKS), zostały radykalnie podniesione.
Mechanizmy rynkowe w gospodarce miały zadziałać dzięki uwolnieniu większości cen, urealnieniu oprocentowania kredytów oraz wprowadzeniu wewnętrznej wymienialności złotówki. Jej sztywny początkowo kurs ustalono na poziomie 9 500 zł za 1 dolara amerykańskiego. W dalszej kolejności zamierzano doprowadzić do jej zewnętrznej wymienialności, a także do demopolizacji i dekoncentracji gospodarki, zorganizowania rynku papierów wartościowych, reformy systemu ubezpieczeń
i strefy budżetowej. Natomist zmianę struktury własnościowej gospodarki umożliwić miała szeroka prywatyzacja, a także wyodrębnienie mienia komunalnego oraz zniesienie ograniczeń e obrocie ziemią, budynkami i mieszkaniami.
Dla powodzenia realizacji tego programu jego autorzy zakładali konieczność spełnienia conajmniej dwóch warunków: społecznej akceptacji i współpracy z Międzynarodowym Funduszem walutowym i Bankiem Światowym. Akceptacja społeczeństwa była konieczna, gdyż program zakładał spadek realnego poziomu życia ludności w pierwszym okresie. Natomiast późniejsza poprawa miała się dokonywać przez stopniowe obniżanie tempa wzrostu cen, lepsze zaopatrzenie rynku, bardziej racjonalną pracę przedsiębiorstw i wzrost płac realnych.
Komisję Nadzwyczajną do Rozpatrzenia Projektów Ustaw Związanych ze Stabilizacją Gospodarczą oraz Zmianami Systemowymi w Gospodarce Sejm powołał 17 grudnia po wielkiej odsłonie, jaką było przedstawienie przez wicepremiera Leszka Balcerowicza projektów 11 ustaw zmieniającyvh reguły gospodarowania i projektu budżetu na 1990 rok. Jeszcze tego samego dnia przed północą odbyło się jej pierwsze posiedzenie, na którym utworzono 6 zespołów zajmujących się poszczególnymi ustawami. Przewodnicyącym całości został Andrzej Zawiślak. Komisji Nadzwyczajnej zlecono zakończenie prac do 20 grudnia. Cały pakiet nazywany wówczas także sylwestrowym, musiał bowiem zostać przyjęty na plenarnym posiedzeniu w dniach 27-28 grudnia, potem miał go uchwalić Senat, a następnie podpisać prezydent. Termin startu reformy wyznaczono na 1 stycznia 1990 roku. Leszek Balcerowicz przyznaje, że terminy były mordercze i nawet rząd miał wątpliwości, czy ich dotrzymanie będzie możliwe. Komisja Nadzwyczajna wprawdzie nie zakończyła prac 20 grudnia, w Wigilię nad ranem wszystko było gotowe.
Już pierwszych kilka tygodni obowiązywania nowych reguł gry ekonomicznej pokazało, że realizacja programu będzie trudniejsza, niż to pierwotnie zakładano. Co prawda kurs dolara ustabilizował się, a w sklepach - w miejsce kolejek - zaczęło pojawiać się coraz więcej towarów, ale ceny były szokująco wysokie. W styczniu, zamiast planowanych 45%, inflacja wyniosła aż 78,6%. W następnych miesiącach wzrost cen był już jednak wyraźnie niższy: w lutym wyniósł jeszcze 23,8%, ale w marcu tylko 4,3%, a w kwietniu 7,5%. Symbolem rozwoju wolnego rynkubyło pojawienie się na szeroką skalę handlu ulicznego, który - stosując niskie marże -
łagodził nieco skutki obniżenia stopy życiowej. Zaskoczeniem dla ekipy Balcerowicza był znacznie wyższy od przewidywanego spadek produkcji, a w konsekwencji większa od zakładanej stopa bezrobocia.
W pierwszych czterech miesiącach 1990 roku społeczeństwo dosyć spokojnie reagowało na kurację, zaaplikowaną gospodarce przez Balcerowicza. Jednak z nastaniem wiosny rząd zmuszony był stawić czoła coraz częstszym protestom różnych grup społecznych, szczególnie zagrożonych rozpoczętą transformacją gospodarki.
Rozpoczęły się strajki kolejarzy i rolników. Napięcie na wsi nieco opadło dopiero po przekazaniu dodatkowych środków na rzecz rolnictwa, sprawną organizacją skupu zboża po żniwach oraz ogólnym złagodzeniem restrykcyjnej polityki gospodarczej.
Rząd, zaskoczony rozmiarami recesji a równocześnie ostro krytykowany przez popierającą Wałęsę większość obozu solidarnościowego, zdecydował się na wprowadzenie modyfikacji planu stabilizacyjnego. Jeszcze w czerwcu podwyższono wskaźnik indeksacji płac do 0,6, a w lipcu osiągnął on jednorazowo poziom 1,0.
Jednak niespodziewany wzrost cen ropy naftowej, a przede wszystkim niechęć przedsiębiorstw państwowych do pogodzenia się z twardymi realiami rachunku ekonomicznego, co zaowocowało falą podwyżek płac, które sprawiły, że manewr nie przyniósł spodziewanych reyultatów. Zamiast produkcji wzrosła inflacja, która z 1,8% w sierpniu skoczyła do 4,6% we wrześniu i 5,7% w październiku. W celu ratowania programu stabilizacyjnego, w październiku ponownie podniesiono stopę procentową.
SKUTKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE REFORM
W okresie transformacji systemu gospodarczego szczególnego znaczenia nabiera rynek pracy, na którym wystąpiło nie odnotowywane w warunkach gospodarki nakazowej bezrobocie. Było ono wynikiem rozpadu RWPG, załamania się handlu z byłym Związkiem Radzieckim, przejścia na rozliczenia dolarowe między krajami Europy Wschodniej i Środkowej oraz upadku sektora militarnego. Bezrobocie wywołane zostało też przez przycuyny systemowe, związane z niską efektywnością poprzedniego systemu gospodarczego. Uwolnienie cen, liberalizacja handlu zagranicznego, przestarzały majątek produkcyjny, nieodpowiednia struktura kwalifikacji oraz przerosty zatrudnienia stanowiły przyczynę niskiej konkurencyjności produkcji, prowadzącą do bezrobocia. W Polsce przeważa bezrobocie stukturalne. Jest ono skutkiem niedostosowania liczby poszukujących pracy i wolnych miejsc pracy w gospodarce w poszczególnych rejonach i gałęziach z powodu nieodpowiednich kwalifikacji pracowników w stosunku do potrzeb gospodarki. Bezrobocie stukturalne pojawia się w rezultacie wprowadzenia innowacji techniczno-organizacyjnych eliminujących pracę ludzką, zmian konkurencyjności gałęzi produkcji, zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego oraz otwarcia gospodarki.
Ze względu na negatywne skutki społeczne i ekonomiczne bezrobocia państwo podjęło działania mające na celu zmiejszenie rozmiarów tego zjawiska. Od 1 stycznia 1990 roku istnieje Fundusz Pracy. Gromadzone przez Fundusz środki pieniężne służą finansowaniu polityki państwa na rynku pracy.
Zgodnie z art. 57 Ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu zadania państwa w tym zakresie obejmują: finansowanie zasiłków dla bezrobotnych, finansowanie kosztów związanych z przyuczeniem do zawodu lub zmianą kwalifikacji, finansowanie zasiłków szkoleniowych, udzielanie pożyczek dla bezrobotnych na podjęcie przez nich samodzielnej działalności gospodarczej oraz dla zakładów pracy na utworzenie dodatkowych miejsc pracy, wydatki na finansowanie robót publicznych i prac interwencyjnych, na stypendia dla absolwentów skierowanych ny szkolenia lub odbycie stażu pracy, a także refundację wynagrodzeń młodocianych pracowników zatrudnionych w celu przyuczenia zawodowego.
Kolejnym problemem makroekonomicznym, z którym boryka się gospodarka polska jest inflacja. Na początku lat 80-tych ujawniła się ogromna dysproporcja między popytem a podażą artykułów konsumpcyjnych, będący rezultatem preferowania w poprzednim okresie produkcji przemysłu ciężkiego i jednoczesnego zaniedbywania produkcji artykułów konsumpcyjnych. Niski jej poziom oraz nie zmieniane przez lata ceny urzędowe doprowadziły do nierównowagi rynkowej. Choć inflacja oficjalnie nie występowała, jednak widoczne były kilometrowe kolejki przed sklepami, czarny rynek, reglamentacja podstawowych artykułów konsumpcyjnych i kartki na żywność. Począwszy od 1989 roku, zjawiska te wymusiły liberalizację cen, prowadzącą do inflacji, która, mierzona wskaźnikiem cen detalicznych, osiągnęła w 1989 roku 251%. Występujący wówczas spadekprodukcji, masowa ucieczka od złotego, destabilizacja gospodarki przyśpieszyły tempo inflacji do 585,8% w 1990 roku. Działania stabilizacyjne, przewidziane w planie Balcerowicza, obniżyły poziom inflacji oraz miesięczne jej przyrosty. Głównymi instrumentami do wygaszania hiperinflacji było utrzymanie realnych stóp procentowych, stosowanie ostrych limitów kredytowych w stosunku do banków państwowych, administracyjne ograniczenie płac i dotacji, ustawowe obniżenie skali waloryzacji rent i emerytur oraz przejściowe utrzymanie stałego kursu walutowego. Spośród byłych krajów RWPG Polska najbardziej skutecznie likwidowała zastaną inflację i co charakterystyczne - radykalnej obniżce stopy inflacji towarzyszył najmniejszy skumulowany spade PKB, konsumpcji i inwestycji.
Na poziom inflacji oraz stan finansów państwa ogromny wpływ mają podatki obowiązujące w danym państwie. Istniejący od 1989 roku system podatkowy w Polsce, jako całkowicie nie odpowiadający wymogom gospodarki rynkowej, został zreformowany. 31 sierpnia 1997 roku Sejm, po wielu latach prac legislacyjnych, uchwalił tzw. Ordynację podatkową, zawierającą przepisy ogólnie odnoszące się do całego systemu podatkowego oraz regulujące całość procedury podatkowej.
Podatki jako pieniężne, bezwrotne, przymusowe świadczenia na rzecz państwa możemy podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Obie grupy podatków zostały w Polsce zreformowane, tak by odpowiadały wymogom systemu podatkowego Unii Europejskiej. Od 1992 roku obowiązuje powszechny podatek dochodowy od osób fizycznych z trzema stawkami podatkowymi, uzależniony od wysokości uzyskanych dochdów.
Od 1993 roku obowiązuje w Polsce podatek od towarów i usług (VAT) ze stawkami podstawowymi 0,7 i 22%. Zastąpił on wielofazowy podatek obrotowy. Ponadto obowiązuje podatek akcyzowy od wyrobów alkoholowych, tytoniowych, paliw oraz innych towarów luksusowych.
Jednym z największych osiągnięć Leszka Balcerowicza była sanacja waluty i finansów. Twarda polityka monetarna przynisła pozytywne efekty. W szybkim tempie rosła siła nabywcza polskiego złotego. Początkowo kurs dolara utrzymywał się na poziomie 9 500 zł. Później wprawdzie rósł i podniósł się w 1995 roku do 24 200 zł, ale jego dynamika była mniejsza od tempa inflacji, co prowadziło do dalszego zwiększenia siły nabywczej rodzimej walutz. Sytuacja ta skłaniała do wymiany obcych walut na złote.
Ukoronowaniem polityki monetarnej była denominacja złotego w 1995 roku. Pieniądz zaczął pełnić czynną rolęze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami. Bankowi centralnemu udało się zapewnić niezależną pozycję. Powstała sieć banków komercyjnych, które włączały się w tryby gospodarki rynkowej.
Poważne trudności towarzyszyły uzdrawianiu finansów publicznych. Rząd Tadeusza Mazowieckiego przejął finanse publiczne w złym stanie, ale mu się udało doprowadzić do zrównoważenia budżetu. W 1990 roku osiągnięta została nawet niewielka nadwyżka budżetowa, głównie dzięki likwidacji dotacji cen. W 1991 roku w budżecie państwa powstał, pomimo dużej redukcji wydatków, szybko rosnący deficyt. W1992 roku stanowiż on 6% PKB. W następnych latach sytuacja uległa poprawien i w okresie 1993-1995 deficyt nie przekraczał 3 % PKB, a w 1998 zmniejszył się do 1,1%. Wpynęły na to następujące pryzczyny: poprawa płatności przedsiębiorstw wobec państwa, pozytywne efekty wprowadzenia VAT i podatku dochodowego od osób fizycznych, duże wpływy prywatyzacji, zmniejszenie zadłużenia zagranicunego.
Pozytywne znaczenie dla procesu urynkowienia gospodarki miało utworzenie Giełdy Papierów Wartościowych. Pierwsza sesja GWP odbyla się 12 kwietnia 1991 roku. Notowano na niej akcje 5 spółek. W październiku 1994 roku na giełdzie pojawiło się 36 spółek. W maju 1999 roku liczba spółek giełdowych wzrosła na rynku podstawowym do 118, na rynku równoległym - do 58.
PRYWATYZACJA
Balcerowicz zdawał sobie sprawę, że ożywienie gospodarcze będzie możliwe tylko dzięki przekształceniom własnościowym. W lipcu 1990 roku zostały uchwalone ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i utworzenia urzędu Ministerstwa Przekształceń Własnościowych, które oprócz już istniejących uregulowań prawnych, dotyczących przedsiębiorstw państwowych, stanowiły podstawę prawną zmian własnościowych. Do kwietnia 1997 roku przeprowadzono prywatyzację, stosując metodę kapitałową oraz likwidacyjną. Likwidację przewidywała również ustawa z 25 września 1981 roku o przedsiębiorstwie państwowym w odniesieniu do przedsiębiorstw nierentownych, co często prowadziło do niejasności, przeciw której protestowały nie tylko załogi prywatyzowanych przedsiębiorstw, ale też praktycy i teoretycy gospodarczy. Odpowiedzią na krytykę była ustawa o komercializacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, która weszła w życie 8 kwietnia 1997 roku.
Przewiduje ona dwie metody prywatyzacji - pośrednią i bezpośrednią, co upraszcza procedurę prywatyzacyjną. Pierwsza metoda składa się z dwóch etapów: komercializacji oraz zbycia akcji powstałej spółki, przy czym pierwszy z nich jest warunkiem koniecznym do przeprowadzenia drugiego. Komercjalizacji dokonuje minister Skarbu Państwa. Komercjalizacja polega na przekształceniu formy prawnej przedsiębiorstwa, które ze swej dotychczasowej formy, tj. przedsiębiorstwa państwowego, staje się spółką prawa handlowego. Taka zmiana formy prawnej gwarantuje zachowanie przez firmę osobowości prawnej, a powstała spółka stanowi w 100% własność Skarbu Państwa. Po przekształceniu następuje drugi etap prywatyzacji pośredniej, polegający na zbyciu przez Skarb Państwa akcji osobom fizycznym lub prawnym.
Drugą metodą dopuszczoną przez ustawę stanowi prywatyzacja bezpośrednia, do której przeprowadzenia ustawodawca dopuszcza trzy warianty:
1) Rozporządzenie majątkiem przedsiębiorstwa
2) Wniesienie go do innej spółki
3) Oddanie do odpłatnego korzystania
Można powiedzieć, że dotyczy ona niewielkich przedsiębiorstw.
Drugi wariant prywatyzacji bezpośredniej stanowi utworzenie przez Skarb Państwa z innymi podmiotami spółki prawa handlowego. Skarb Państwa wnosi do niej aport w postaci sprywatyzowanego przedsiębiorstwa, a w zamian obejmuje maksymalnie 75% akcji.
Nowością w ustawie o komercializacji i prywatyzacji przedsiębiorstw są bony prywatyzacyjne. Ich emisję inicjuje Sejm na wniosek Rady Ministrów, podejmując uchwałę. Bony mają służyć do zapłaty za: nabycie praw akcji powstałych w wyniku przekształcenia przedsiębiorstw państwowych, nabycie tytułów uczestnictwa w instytucjach finansowych, dysponujących akcjami powstałymi w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego i nabycie przedsiębiorstw. Bony prywatyzacyjne zgodnie z ustawą przydzielane nieodpłatnie w równej liczbie wszystkim obywatelom Rzeczpospolitej Polskiej zamieszkałym w kraju.
Specyficzną metodą prywatyzacji jest tzw. Program Powszechnej Prywatyzacji (PPP), realizowany od grudnia 1994 roku. Został on wdrożony z myślą o wzroście konkurencyjności i efektywności przedsiębiorstw oraz poszerzeniu dla nich rynków zbytu. U podstaw PPP tkwi idea narodowych funduszy inwestycyjnych, tworzonych w celu gromadzenia i obrotu akcjami prywatyzowanych przedsiębiorstw oraz odpłatnego przekazania świadectw udziałowych NFI wszystkim pełnoletnim obywatelom. NFI powinny działać przez 10 lat, ale po tym okresie mogą przekształcić się w fundusze powiernicze . Celem funduszy jest pomnażanie majątku spółki. Fundusz może nabywać też akcje innych firm.
Eksperci OECD oraz Unii Europejskiej wypowiadają się na ogół pozytywnie o stanie polskiej gospodarki, podnosząc jednocześnie sprawę zbyt wolnego tempa prywatyzacji.
ZMIANY USTROJOWE
29 grudnia 1989 roku, po zakończeniu prac nad pakietem ustaw gospodarczych, Sejm dokonał nowelizacji konstytucji: wprowadzono nazwę Rzeczpospolita Polska zamiast Polska Rzeczpospolita Ludowa, usunięto zapisy o kierowniczej roli PZPR i sojuszu
z ZSSR, a także zdania o socialiźmie i gospodarce planowej. Jeszcze przed wprowadzeniem tych poprawek, przystąpiono w parlamencie do prac nad przygotowaniem nowej ustawy zasadniczej. 7 grudnia Sejm i Senat powołały dwie odrębne komisje konstytucyjne, na których czele stanęli Bronisław Geremek i Alicja Grześkowiak.
Stworzenie demokratycznego, w pełni suwerennego państwa, wymagało ogromnego wysiłku skierowanego na zasadniczą przebudowę całego aparatu państwa. Tymczasem ani premier Mazowiecki, aninikt inny w obozie „Solidarności”, nie dysponował nawet ogólnikowym planem takiej przebudowy. W rezultacie proces ten przebiegał w sposób chaotyczny i pozbawiony wewnętrznej logiki.
Pierwszą instytucją państwową, która uległa likwidacji był Urząd do Spraw Wyznań. Wiosną 1990 roku zniesiono cenzurę, milicję zastąpiła policja, rozwiązano Służbę Bezpieczeństwa i utworzono Urząd Ochrony Państwa. W oparciu onowe przepisy policjantami zostali automatycznie dotychczasowi funkcjonariusze MO, natomiast przyjęcie pracowników Sbdo UOP miało nastąpić po przeprowadzeniu indywidualej weryfikacji.
W styczniu 1990roku gabinet Mazowieckiego podjął decyzję o przyśpieszeniu wyborów samorządowych. Inicjatywa w tej sprawie, na tle ogólnej powolności przemian ustrojowych, wydaje się najważniejszym osiągnięciem rządu w zakresie polityki wewnętrznej. Kadencja istniejących rad narodowych kończyła się dopiero w 1992 roku, było zaś oczywiste, że bey ich zmiany nie uda się pobudzić lokalnych społeczności do większej aktywności. W tej sprawie zarówno rząd, jak i parlament wykazały dużą determinację i już 8 marca 1990 roku uchwalono nie tylko nową, w pełni demokratyczną „Ordynację wyborczą do rad gmin”, ale także ustawę
„O samorządzie terytorialnym”, tworzącą rzeczywisty samorząd, a zarazem stanowiącą istotny krok w dziele decentralizacji państwa.
Źródła:
Antoni Dudek, Pierwsze lata Rzeczpospolitej 1989-1995
Polityka w Polsce w latach 90. Wybrane problemy, pod redakcją Andzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta
Mieczysław Nasiłowski, Dwufazowy model transformacji systemowej w Polsce, „Ekonomista” nr. 2/ 1997
Makro i Mikro ekonomia, Podstawowe problemy, Wydawnictwo Naukowe PWN
Ekonomia, Zagadnienia elementarne, Wydawnictwo Naukowe PWN
10 lat na wolności, „Polityka” nr.23/ 1999
Siedem dni, które wstrąsnęły Polską, „Polityka” nr.52/ 1999
Leszek Balcerowicz, Związki między trnsformacją gospodarczą a polityczną, „Sprawy międzynarodowe” nr. 3-4/ 1996
Przemiany polityczne, społeczne, gospodarcze od 1989r. w Polsce.
Obrady Okrągłego Stołu rozpoczęły w Polsce w lutym 1989r. transformację systemową. Obejmuje ona społeczeństwo gospodarkę ustrój państwowy i życie polityczne. Forma tych przemian ma charakter ewolucyjny, natomiast treść dokonywanych przeobrażeń nosi znamiona rewolucyjne. Transformacja systemowa prowadzi do gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego.
Załamanie i upadek starego systemu wymusza zbudowanie nowego. Oznacza to konieczność tworzenia nowych norm, reguł i instytucji. Dotychczas przeprowadzano wolne wybory na urząd prezydenta i wybory parlamentarne oraz samorządowe. Równocześnie powstały nowe instytucje społeczeństwa obywatelskiego a także partie polityczne stowarzyszenia i związki pracodawców. Związki zawodowe zmieniały sposób działania.
W okresie transformacji następują przemiany w strukturze społeczeństwa w obrębie interesów grupowych oraz świadomości społecznej.
Okres realnego socjalizmu pozostawił po sobie strukturę społeczna obejmująca klasę robotnicza chłopów i inteligencje. Realizowana idea walki klas, powojenna migracja, przyspieszona industralizajca w decydujący sposób wpłyneły na układ stosunków społecznych. Ziemiaństwo i burżuazja w zasadzie przestały istnieć. Dawna inteligencja straciła na elitarności, ponieważ pojawiła się wielka grupa nowej tzw. inteligencji pracującej. Nastąpiła masowa migracja ludności wiejskiej do miast, wzrosła liczebnie klasa robotnicza. Interesy grupowe były podporządkowane systemowi państwowej dystrybucji dóbr. I tak np. położenie społeczne robotnika zależało od tego, jakie były zamierzenia scentralizowanej władzy wobec gałęzi przemysłu, w której pracował. Pozycja społeczna chłopa mniej zależała od tego, ze był on właścicielem swojego gospodarstwa a bardziej od aktualnych celów polityki rolnej. Świadomości społecznej zostały z jednej strony ugruntowane wartości typowe dla państw realnego socjalizmu, takie jak: egalitaryzm, skłonności do bierności, podwójna moralność. Z drugiej strony w całym minionym okresie naród zachowywał wewnętrzna suwerenna, duchowa i historyczna tożsamość.
Gospodarka rynkowa otwiera drogę do rozwiniętego sektora usług i pojawienia się warstwy średniej. Umożliwiają to nowe formy własności i uregulowania prawne dopuszczające różnorodne możliwości podejmowania działań gospodarczych ( wszystko, co nie jest zakazane jest dozwolone ). Formują się instytucje, reprezentujące interesy różnych grup społecznych ( np. zrzeszenia pracodawców, kluby biznesmenów ). Przestawiają je gremiom decyzyjnym, uczestnicząc w negocjacjach dotyczących problemów społeczno - gospodarczych (np. Komisja Trójstronna Rządu, Związków Zawodowych i Zrzeszeń Pracodawców ).
Za przemianami na drodze do gospodarki rynkowej i parlamentarnej nie nadążają zmiany w świadomości społecznej. Wszystkie pozytywne strony kapitalistycznej gospodarki są akceptowane, ale sposoby dochodzenia do niej budzą rońże odczucia. Nie jednokrotnie rodzi się frustracja, u której podstaw leży rozdźwięk miedzy chęcią życia w kapitalistycznym dobrobycie a rosnącymi obawami przed wiodącą do niego droga. Wiele grup społecznych oczekuje nadal na dokonywanie przez państwo takiego podziału dochodu narodowego, w którego wyniku grupy te osiągnełyby większe korzyści. Z trudem następuje zmiana zachowań, chodź jest konieczna w procesie dokonujących się przeobrażeń, Coraz częściej jednak pojawia się skłonność do ponoszenia ryzyka i chęci konkurowania.
Dokonująca się transformacja systemowa jest droga przechodzenia od państwa autorytarnego do państwa demokratycznego. W latach 90 nastąpiły jakościowe zmiany zasad ustrojowych, instytucji i mechanizmu składających się na system polityczny. Przyjęcie w 1997 roku nowej pełnej ustawy zasadniczej zakończyło okres swoistego prowizorium konstytucyjnego.
Jakościowej transformacji uległy zasady ustrojowe. Nastąpiło przejście:
- od zasady jednolitej władzy państwowej do zasady podziału władz
- od monopolu partii komunistycznej do konstytucyjnych gwarancji dla pluralizmu politycznego
- od państwa prerogatywnego z obowiązująca zasada praworządności socjalistycznej do państwa prawa
- od zasady suwerenności ludu pracującego miast i wsi do zasady suwerenności narodu.
Przeobrażania uległy instytucje prawno - polityczne. Wprowadzono urząd prezydenta wyłanianego w wyborach powszechnych i bezpośrednich, w wiec mającego silną legitymizacje. Ścisłemu powiązaniu głowę państwa z rządem towarzyszyło oddzielenie kompetencji władzy wykonawczej od kompetencji parlamentu. Równocześnie znacznemu wzmocnieniu uległ rząd. Wprowadzono dwuizbowość parlamentu ( Sejm i Senat ) i rozbudowano jego funkcje kreacyjna i kontrolna. Umocniono Władza sadowa poprzez wprowadzenie nowych rozwiązań instytucjonalnych, np. utworzenie Krajowej Rady Sadownictwa, i normatywnych, np. ostateczny charakter orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego.
Wprowadzono nowe mechanizmy ustrojowe usprawniające procesy decyzyjne i stwarzające przesłanki dla sprawności i efektywności fukncionowania systemu politycznego. Należą do nich m.in. sposób (procedura ) powoływania rządu, konstruktywne wotum nieufności, możliwość rozwiązania parlamentu przez prezydenta, klauzula zaporowa w wyborach do Sejmu.
Zgodnie z europejskimi standardami rozbudowano prawa i wolności człowieka i obywatela. Stworzono prawne gwarancje ich przestrzegania. Przywrócono instytucje samorządu i rozbudowano różne jej formy.
Nie został jeszcze zakończony proces upodmiotowienia samorządu terytorialnego. Ciągle jest otwarty problem ostatecznego podziału kompetencji miedzy administracja rządowa a samorządowa.
Obok rozwiązań prawnych decydujący wpływ na rzeczywisty kształt ustroju państwowego ma praktyka polityczna. Dotychczasowy przebieg transformacji systemowej w Polsce wskazuje, ze ciągle brakuje nowoczesnych i w miarę trwałych struktur politycznych. Pozytywnym zjawiskiem jest stopniowe ograniczenie liczby i wzmacnianie się liczących partii politycznych. W następstwie wyborów parlamentarnych w 1991 roku do Sejmu weszły 24 ugrupowania, w roku 1993 sześć ugrupowań, a w 1997 roku już tylko piec ugrupowań. Wyrazem umacniania się demokracji było podporządkowanie się politycznych sil wynikom wyborów parlamentarnych ( 1991, 1993, 1997 ), prezydenckich ( 1991, 1996, 2000 ) i samorządowych.
Transformacja systemowa nie została jeszcze zakończona. O jej trwaniu świadczy ścieranie się tendencji autorytarnych i demokratycznych.
Transformacja w sferze gospodarki jest to proces przechodzenia od gospodarki nakazowo - rozdzielczej do gospodarki rynkowej. Te jakościowe przeobrażenia wymagają zmian w wielu dziedzinach życia społeczno - gospodarczego, a zwłaszcza w trzech.
Sfera materialno - techniczna. Przed druga wojna światowa gospodarka państwa polskiego była oparta głownie na tradycyjnym rolnictwie. Nowoczesny przemyśl, będący w początkowym stadium rozwoju, należał w przeważającej mierze do państwa i kapitału zagranicznego. Niezależnie od wszystkiego, co pozytywnego osiągnięto, również okres Polski Ludowej pozostawił m.in. wadliwa strukturę przemysłu, wyrażająca się w nadmiernym rozwoju przemysłu ciężkiego i niedorozwoju gałęzi przemysłu lekkiego stosującego nowoczesne technologie, dominacje sektora państwowego w przemyśle, budownictwie, transporcie i handlu, malejąca efektywność wykorzystywania zasobów, nierównowagę gospodarcza w postaci niedoboru dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych, rozregulowana sferę finansów, czego następstwem stała się rosnąca inflacja, sztuczny system cen i kursów walutowych, rozbudowane dotacje i deficyt budżetowy. Wymusiło to podjecie radykalnych działań modernizacyjnych, które maja prowadzić do restrukturyzacji gospodarki narodowej.
Sfera instytucjonalna. Konieczna okazała się zmiana zakresu i sposobu działania urzędów i instytucji. Niezbędne było określenie na nowo udziału państwa w procesach gospodarczych, a zwłaszcza rozstrzygniecie czy i w jakim zakresie państwo powinno być właścicielem i w jakimś stopniu powinno interweniować funkcjonowanie gospodarki. Potrzeba stało się znalezienie odpowiedniej formuły działania związków pracodawców i pracobiorców, stworzenie nowego uregulowania prawnego, odpowiedniego dla gospodarki rynkowej
Sfera świadomości społecznej. Dokonująca się reforma gospodarcza wymaga innej świadomości społecznej. Trzeba przezwyciężyć bariery świadomościowe, ukształtować postawy aktywne, prowadzące do ukształtowania przedsiębiorczości i zlikwidowania bezradności jednostek i grup społecznych, wyeliminować natomiast postawy wyczekiwania na paternalizm państwowy jako stan naturalny.
W przechodzeniu od gospodarki nakazowo - rozdzielczej do gospodarki rynkowej stosowano różne warianty działania. W krajach europy postkomunistycznej przyjęły się trzy z nich:
- wariant umiarkowany, zastosowany na Węgrzech, zakłada stopniowe przeobrażenia strukturalne i instytucjonalne połączone z próba ochrony poziomu życia społeczeństwa i pobudzenia wzrostu gospodarczego
- wariant wstrząsowy, wybrano i zastosowano w Polsce. Strategicznym celem programu była stabilizacja gospodarki i przekształcenie jej w gospodarkę rynkowa. Podstawowe założenia tego rozwiązania to wewnętrzna wymienialność złotówki, zaprzestanie praktyki dopłacania przez państwo do wytwarzanych produktów, co znajdowało wyraz w cenie skalkulowanej poniżej rzeczywistej wartości towaru, zrównoważenie budżetu państwa i ściśle kontrolowana polityka monetarna, utrzymanie stabilnego kursu wymiany walut, zwalczanie inflacji, szybka prywatyzacja.
Strategie te znana pod nazwa plan Balcerowicza realizowały z niewielkimi zmianami wszystkie rządy wywodzące się z obozu Solidarności. Podstawowe założenia reformy były również realizowane przez sformułowaną w 1993 roku koalicje SLD - PSL. Brak spójności koalicji i zarysowujące się podziały interesów zahamowały lub opóźniły tempo niektórych przekształceń, np. w zakresie prywatyzacji, rent, i emerytur, struktury sektorów gospodarki. Są one kontynuowane przez koalicje AWS - UW, rządzącą od 1997 roku i mniejszościowy rząd AWS od maja 2000 roku.
W 1999 roku zapoczątkowano cztery wielkie reformy ustrojowe: terytorialno - administracyjna, oświatowa, w zakresie ochrony zdrowia 1991, 1996, 2000 i ubezpieczeń społecznych.
Dokonująca się w latach 1990 - 1999 transformacja gospodarki stworzyła podstawy gospodarki rynkowej. Osiągnięto stabilizacje kursu wymiany walut, wprowadzono ceny rynkowe, zduszono hiperinflacje, wprowadzono wewnętrzna wymienialność złotego, zlikwidowano dolaryzacię gospodarki, stworzono rynek konsumenta, doprowadzono do umorzenia przez Kluby Paryski i Londyński znacznej części długu, otwarto gospodarkę na zewnątrz, a ponadto wynegocjowano pomoc bezzwrotna i kredytowa z zagranicy. Wystąpiły jednak trudności w realizacji prywatyzacji spowodowane zarówno brakiem globalnego programu tego przedsięwzięcia, jaki i nie uregulowanym prawem własności. Ciągle jeszcze istniej deficyt budżetowy.
Przeciwnicy wariantu wstrząsowego wskazują na: brak elastyczności w realizacji programu zmian, dyskryminowanie sektora państwowego i spółdzielczego, nadmiernie restrykcyjna politykę fiskalna, kredytowa i dochodów, dopuszczenie nieograniczonego importu dóbr konsumpcyjnych.
Dotychczasowy przebieg transformacji pozwala określić bariery rozwoju. Należą do nich w szczególności:
- bariera rynku, a wiec przede wszystkim brak dostatecznie rozwiniętych instytucji rynkowych, niekorzystna struktura
Produkcji oraz niedostateczne zmiany własnościowe.
- bariera kadrowa, przejawiająca się miedzy innymi w słabym przygotowaniu kadr menadzerskich, słabej znajomości i niepełnym rozumieniu nowych zasad ekonomicznych oraz zbyt wolnej przebudowie mentalności społecznej.
- bariera kapitałowa, tzn. brak kapitału przede wszystkim na modernizacje przedsiębiorstw przekrztalcenia strukturalne w gospodarce, proces prywatyzacji
- bariera nie rozwiniętej w wystarczającym stopniu infrastruktury ( np. telefonizacja, zły stan dróg )
W dobie transformacji ustrojowej pojawiły się zagrożenia stwarzające bariery w przechodzeniu do demokracji parlamentarnej i efektywnej gospodarki rynkowej. W sferze gospodarki są to nakładające się na siebie objawy kryzysu strukturalnego ( to znaczy przerost zatrudnienia i nie właściwa struktura własności w rolnictwie, dominacja gałęzi przemysłu ciężkiego, a jednocześnie słaby rozwój niektórych gałęzi przemysłu lekkiego i usług ) i koniunkturalnego oraz nierówny podział kosztów reform w społeczeństwie. Przeobrażenia w systemie politycznym spowodowały z jednej strony przywracanie praw i wolności indywidualnych i zbiorowych, z drugiej zaś strony wyzwalały aspiracje polityczne. Ich następstwem jest pluralizm społeczny i polityczny, ale i związane z tym objawy niestabilności politycznej.
Wszystkie te zjawiska osłabiają sile społeczeństwa obywatelskiego i utrudniają przechodzenie do ustroju demokratycznego. Promowanie kultury obywatelskiej i instytucji demokratycznych, konsekwencja w realizowaniu reform ekonomicznych, wyraźne zakreślenie granic władzy państwowej są niezbędne dla pokonywania zjawisk kryzysowych i tworzenia koniecznych zabezpieczeń przed odrodzeniem się tendencji autorytarnych.