Marta Łyżwińska
Agnieszka Świątek
Charakterystyka wybranych przedstawicieli pedagogiki społecznej.
Helena Radlińska to twórczyni pedagogiki społecznej w Polsce. Urodziła się 2 maja 1879 roku w Warszawie w rodzinie inteligenckiej. Środowisko, w którym wychowała się odegrało ogromną rolę w kształtowaniu się jej dążeń i ideałów życiowych. Jej młodość upłynęła wśród oddziaływania dwóch ideologii i wielkich programów: romantyzmu i pozytywizmu. W latach rewolucji była jednym z przywódców walki o szkołę polską. Udział w rewolucji w 1905 r. i pobyt wraz z mężem na Syberii, kończy jakby pierwszy etap jej życia i działalności. Jest to okres krystalizowania się podstawowych założeń Radlińskiej, dalszej pracy naukowej i działalności społecznej.
Przed I wojną światową skrystalizowały się u niej w zasadniczej koncepcji pedagogiki społecznej dwa podstawowe działy: 1 - teoria oświaty dorosłych, 2 - teoria pracy społecznej.
Po I wojnie światowej w działalności Radlińskiej można wyróżnić 3 etapy:
I - praca w kółkach rolniczych, gdzie pełniła funkcję kierownika Działu Oświaty Centralnego Związku kółek Rolniczych w Warszawie. Zajmowała się tu kształceniem i dokształcaniem instruktorów tych kółek. Dużo uwagi poświęciła organizowaniu bibliotek wędrownych.
II - to redagowanie czasopisma: "Rocznik Pedagogiczny", które obrazowało postęp i rozwój nauk pedagogicznych w kraju i na świecie.
III - etap to działalność naukowa i dydaktyczna na Wolnej Wszechnicy polskiej, w której pełniła funkcję kierownika Studium Pracy Społeczno-Oświatowej i jego Sekcji Bibliotekarskiej.
Okres II wojny światowej Helena Radlińska spędziła w Warszawie pracując w ramach Tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej. Radlińska stanęła na czele wszechnicy warszawskiej gdzie przygotowywała pracowników socjalnych oraz prowadziła badania naukowe (badania empiryczne środowiska człowieka: czas wolny, bezrobocie, patologię, świetlice, kluby itp.).
W 1945 r. na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Łódzkiego utworzono Katedrę i Zakład Pedagogiki Społecznej, którego kierownikiem została Helena Radlińska mianowana w tym czasie profesorem zwyczajnym. W 1946 r. z jej inicjatywy rozpoczął pracę Polski Instytut Służby Społecznej - którego zadaniem było: "... pogłębianie wiedzy o zjawiskach życia społecznego przez prowadzenie i popieranie studiów nad warunkami normalnego rozwoju nad położeniem klęsk społecznych i wykolejeń jednostek oraz nad metodami i osiągnięciami ratownictwa, pomocy, opieki, urządzeń, pomyślności społecznej i organizacji zrzeszeń...". Instytut prowadził m.in. badania nad sieroctwem, typami instytucji pomocy społecznej, działalnością domów dziecka.
Dwie daty w działalności naukowej Heleny Radlińskiej wyznaczyły początek i rozwój pedagogiki społecznej, jako dziedziny nauki:
1908 r. referat Z zagadnień pedagogiki społecznej
1925 r. powstanie Studium Pracy Społeczno-Oświatowej w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie
Z dorobku Radlińskiej szczególną uwagę należy zwrócić na sposób rozwiązywania problematyki badawczej. Badania zespołowe, które przeprowadziła w latach 30. można uznać za początki zastosowania strategii badań zespołowych w Polsce. Oprócz Radlińskiej, takie badania prowadzili Zygmunt Mysłakowski oraz Maria Librachowa.
Zastosowanie zespołowej procedury badawczej jest niezbędne, gdy podjęta problematyka badań, oraz ich przedmiot jest wielopłaszczyznowy. W badaniach tych chodzi o wielostronne rozpatrzenie podjętego problemu, co jest praktycznie niemożliwe do wykonania przez jednego badacza. Aby pomyślnie przeprowadzić badania zespołowe, wg Radlińskiej trzeba było spełnić pewne warunki, między innymi:
zachować wyraźny podział zadań badawczych
właściwie zrozumieć cel całości badań
zastosować dopełniający się zestaw metod i technik badawczych
oraz kompetentnie nimi pokierować.
Pomiary z zakresu pedagogiki społecznej obejmują przede wszystkim zjawiska wychowawcze o dość rozpowszechnionym zasięgu społecznym,( np. przestępczość, niepowodzenia szkolne), kontrolę określonego obszaru terytorialnego (osiedla mieszkaniowego, miasta, wsi, lub całego regionu), oraz wielowymiarowe poznanie funkcjonowania jakiejś instytucji. Właściwy sens badań dotyczy wszechstronnego poznania i wyjaśniania badanych problemów, które wysuwamy w odniesieniu do zachowania się jednostek lub grup społecznych wobec funkcjonowania instytucji, stowarzyszeń, oraz wszelkich organizacji. Determinantami działania instytucji, czy zachowania się jednostek lub grup społecznych są: czynniki natury biologicznej, psychologicznej i socjokulturowej.
Badania organizowane i prowadzone przez Helenę Radlińską miały dwa cele: metodologiczny i praktyczny. Takie podejście wynikało z definicji autorki, odnośnie sensu badań społeczno- pedagogicznych. Brzmi ona tak: „Badania społeczno pedagogiczne zajmują się wzajemnym oddziaływaniem wpływów środowiska i przekształcających je działań jednostek. W odróżnieniu od badań przeprowadzonych przez pokrewne dziedziny kładą nacisk na rozpoznawanie roli czynników, które świadomie nastawiają wolę ludzką. Interesują się wszystkim, co odsłania i potęguje siły jednostek i gromad ludzkich.(...)”
Za priorytet uważała wyrównywanie braków materialno-bytowych i kulturalnych badanego środowiska, jednak wymagało to najpierw podjęcia precyzyjnych analiz badawczych. W tym celu badania jej zespołu charakteryzuje rozmaitość technik i metod badawczych, precyzja i wnikliwość ich przeprowadzania.
Pomocnym nośnikiem metodologicznym prowadzonych przez Radlińską badań był głównie wzorzec. Wzorzec obejmował normy określające pomyślne warunki życia i rozwoju jednostki lub instytucji, oraz wskazywał kierunek reorganizacji środowiska. By powstał wzorzec w danym środowisku należało najpierw uwzględnić własności tego środowiska, np. standard mieszkania powinien uwzględnić tryb życia konkretnych grup społecznych, właściwości klimatu itd.
Halina Redlińska bardzo często wspominała, że osiągnięcie ostatecznego wyniku badań jest bardzo trudne. Natomiast za podstawową cechę analitycznego badania uznawała uczciwość naukową. Powinno się przyjmować i analizować fakty bez względu na to, czy są one zgodne z przyjętą teza, czy nie. Według autorki wielu błędów można uniknąć dzięki współpracy zespołu.
Podjęcie właściwych badań powinna poprzedzić swobodna obserwacja, co pozwala na obiektywne podejście do badanego otoczenia.
W swoim piśmie „Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych” podaje kilka wytycznych odnoszących się do kolejnych etapów pracy badawczej. Najważniejsze z nich to:
OBSERWACJA- wyróżniamy dwa typy obserwacji: obserwację „z zewnątrz”( czyli prowadzona w środowisku bez jego współpracy) i obserwacje przeżywaną „od wewnątrz” (czyli jest uwikłana w życie badanego środowiska)
GROMADZENIE i KRYTYKA MATERIAŁÓW- zespół Heleny Radlińskiej przestrzegał zasad precyzyjnego oznaczania pochodzenia i warunków powstawania każdego dokumentu. Materiały te dawały możliwość odnalezienia powiązania między zjawiskami, czy procesami. Przy gromadzeniu wszelkich materiałów należało je potem szczegółowo przeanalizować. Zespół autorki posługiwał się ankietami (ustne lub pisemne, w formie kwestionariuszy; anonimowe lub jawne) i testami.
TECHNIKI UTRWALANIA MATERIAŁÓW I WYNIKÓW BADAŃ- mógł do tego służyć np. dziennik badań, który musi zawierać: chronologiczny plan pracy, protokoły dyskusji, przegląd podejmowanych działań badawczych. Dzięki bardzo dokładnemu uporządkowaniu materiałów można było przystąpić do dalszych czynności i wykorzystania przez zespół.
OPRACOWANIE ZEBRANEGO MATERIAŁU- dokonywano przeglądu całości ze względu na cel postawiony badaniu, sposób zbierania materiałów, ich zasięg, braki zauważone podczas kontroli, następnie klasyfikowano zebrane informacje.
W celu ścisłego poznania badanego zjawiska, w szczególności od strony jakościowej i ilościowej powstały takie środki pomocnicze jak: miernik, średnia, wzorzec, norma. Dzięki użyciu tych pomocniczych pojęć autorka nie ograniczała się tylko do opisu literackiego, ale tworzyła wielostronne wyjaśnienia zjawisk społeczno-wychowawczych.
Miernik- służy do obiektywnej oceny przyczyn i różnic w zakresie badanych zjawisk
Wzorzec- potrzebny jest do charakterystyki poszczególnych przypadków o raz najlepsza podstawą do porównań
Średnia- najtrudniej było ją ustalić, dlatego zespół Radlińskiej zapisywał dane w tablicach statystycznych (jednowymiarowych lub dwuwymiarowych)
KORZYSTANIE Z LITERATURY- ponieważ problematyka badań społeczno-pedagogicznych dotyczy wielu dziedzin, to wymagało to bardzo starannego zapoznania się z literaturą. Dziedziny, których problematyka jest bardzo podobna to: polityka społeczna, psychologia wychowawcza, socjologia, praca socjalna i kulturalna. Radlińska zwracała uwagę na dwa niebezpieczeństwa związane z zasięganiem informacji ze źródeł literackich: na bezkrytyczne naśladownictwo, a także na lekceważenie zawartych w nim wiadomości.
Halina Radlińska zwraca uwagę na to, by każdy krok badawczy znalazł swoje potwierdzenie naukowe. Nie może być wykonywany nierozważnie, ponieważ to może zniweczyć całą pracę.
Tematyka badań była jak na tamte czasy, bardzo drażliwa. Badania dotyczyły m.in. problemu opóźnień szkolnych dzieci i młodzieży; roli wieku inteligencji w powodzeniu szkolnym; sposobu i rozmiaru wykonywania obowiązku szkolnego; warunków życia bezrobotnych; zagadnienia kształcenia zawodowego, obejmujące np. stosunek młodzieży do pracy oraz warunki socjalne pracy. Niektóre z nich zostały opracowane przez zespół złożony ze specjalistów z różnych dziedzin, a inne wyłącznie przy udziale pedagogów i nauczycieli.
Badania zespołowe nad reorganizacją zapisów szkolnych
Adam Karwowski rozpoczął badania nad warunkami życia i wychowania w mieście dzieci, którym odroczono obowiązek szkolny. Badanie to rozpoczeto od zapisania dzieci do szkoły w 26 punktach, w dzielnicach Warszawy. W każdym punkcie były trzy osoby: lekarz, pielęgniarka i kierownik punktu. Kierownik wypełniał kartę zapisu dziecka, pielęgniarka ważyła i mierzyła dziecko, a lekarz badał stan zdrowia i rozwoju dziecka. Przeciętny czas badania wynosił około trzech minut. Diagnozy stawiane przez lekarza opierały się na zbyt subiektywnych podstawach. Słusznie więc podjęto się zapoznania z warunkami materialno-bytowymi i psychologicznymi dzieci, którym odmówiono przyjęcie do szkoły. Do rodziców dzieci, z odroczonym obowiązkiem szkolnym wysłano wezwania, na powtórne badanie w punktach zapisu. Z poszczególnymi rodzicami przeprowadzano wywiad na temat warunków rozwoju psychicznego, fizycznego oraz sytuacji materialnej rodziny. Dodatkowo materiały te uzupełniano wynikami z testów na inteligencję, a także na dojrzałość szkolną (test Winklera), które w tym czasie rozwiązywały dzieci. Wyniki, jakie otrzymał Karwowski potwierdzały jego domysły. Poprzednie diagnozy w wielu przypadkach bardzo krzywdziły dzieci żyjące w najgorszych warunkach, a dodatkowo odraczanie im obowiązku szkolnego wpływało ujemnie na dalszy ich rozwój. Badanie to oprócz wykrycia braków środowiska, w jakim wychowują się te dzieci, ale również miały być wykorzystane dla zorganizowania im pomocy.
Zdaniem Radlińskiej wszechstronne poznanie warunków środowiskowych ma służyć nie tylko celom diagnostycznym, ale przede wszystkim ułatwić racjonalne planowanie praktycznej pracy z dziećmi i młodzieżą. Stworzyła pojęcie „ogólny wskaźnik środowiska”. Dorobek metodologiczny Heleny Radlińskiej i jej zespołu dotyczy właśnie owych dwóch etapów pracy badawczej, czyli: badań diagnostycznych i działalności kompensacyjnej (wyrównawczej). W swoich badaniach autorka zwracała uwagę na projektowanie i przeobrażanie środowiska życia dzieci i młodzieży.
Pedagogika społeczna stworzona przez Radlińską traktuje wychowanie jako proces integralny, obejmujący całe życie człowieka, przywiązujący wielką wagę do zagadnień pracy społecznej, organizacji życia kulturalnego, poradnictwa i wypoczynku. Rozległość tych zagadnień powoduje wyodrębnienie się szczegółowych dziedzin pedagogiki społecznej do których należą:
teoria pracy społecznej zajmująca się rozpoznawaniem warunków, w których zachodzi potrzeba opieki i pomocy,
teoria oświaty dorosłych, w której Radlińska usiłuje stworzyć podbudowę teoretyczną przez uściślenie terminologii działalności oświatowej, określając możliwość badań i ich metodologię,
historia pracy społecznej i oświatowej
Ważniejsze prace:
Helena Radlińska, Kto to był Mickiewicz?, Warszawa 1897
Podstawy wychowania narodowego w oprac. Helena Radlińska W: Księga pamiątkowa II Polskiego Kongresu Pedagogicznego odbytego w dniach 1 i 2 listopada 1909 we Lwowie /oprac. Jan Kornecki, Lwów 1910
Helena Radlińska, Na ziemi polskiej przed wielu laty, Warszawa 1911
Praca oświatowa, Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja pod red. Heleny Radlińskiej, Kraków 1913
Helena Radlińska, Jak prowadzić biblioteki wędrowne: wskazówki i przykłady, Toruń 1922
Helena Radlińska, Książka wśród ludzi, Warszawa 1934
Helena Radlińska, Służba społeczna pielęgniarki, Warszawa 1935
Helena Radlińska, Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego: szkice z pedagogiki społecznej, Warszawa 1935
Społeczne przyczyny, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych pod red. Heleny Radlińskiej, Warszawa 1935
Helena Radlińska, Oświata dorosłych: zagadnienia - dzieje - formy - pracownicy - organizacja, Warszawa 1947
Helena Radlińska, Egzamin z pedagogiki społecznej: przegląd treści wykładów, Łódź 1951
Helena Radlińska, Pisma pedagogiczne T. 1-3, Wrocław 1961